Aqiqatqa jýgineyik, biz – tәuelsizdigimizding 22 jylynda talay qaytalanbas sәtti kezenderdi uysymyzdan shygharyp alghan elmiz. Býginde jahandyq oiynda bizding syrtqy sayasattaghy azusyzdyghymyz óz aldyna, tek shiykizatymyzdan basqa, eldi saqtap qalatyn salmaqty kózirimiz joq.

Eng bastysy, memleket is-әreketining negizgi qaghidasy – әleumettik әdilettik boluy qajet, onsyz qanday da bir iygi bastama túralap tynady. Múnday jaghdayda jemqorlyqpen kýres biylikting óz qúlqyny ýshin kýreske ainalady. Ýkimetting daghdarysqa qarsy baghdarlamasy budjettik qarjyny talan-tarajgha saludyng tetigi bolyp shyghady. Al, industrialdy-innovasiyalyq baghdarlama qysyr әngime dengeyinde qalady.

Bir jylda 4000 kompaniyany jekeshelendirippiz

Aqiqatqa jýgineyik, biz – tәuelsizdigimizding 22 jylynda talay qaytalanbas sәtti kezenderdi uysymyzdan shygharyp alghan elmiz. Býginde jahandyq oiynda bizding syrtqy sayasattaghy azusyzdyghymyz óz aldyna, tek shiykizatymyzdan basqa, eldi saqtap qalatyn salmaqty kózirimiz joq.

Eng bastysy, memleket is-әreketining negizgi qaghidasy – әleumettik әdilettik boluy qajet, onsyz qanday da bir iygi bastama túralap tynady. Múnday jaghdayda jemqorlyqpen kýres biylikting óz qúlqyny ýshin kýreske ainalady. Ýkimetting daghdarysqa qarsy baghdarlamasy budjettik qarjyny talan-tarajgha saludyng tetigi bolyp shyghady. Al, industrialdy-innovasiyalyq baghdarlama qysyr әngime dengeyinde qalady.

Bir jylda 4000 kompaniyany jekeshelendirippiz

Bir qaraghanda baghyt dúrys siyaqty. Indetip izdesen, nәtiyjesi mardymsyz. Industrialdy – innovasiyalyq damu baghdarlamasy, klasterler, 30 korporativti kóshbasshy, ýdemeli industrialdy – innovasiyalyq damu tәrizdi baghdarlamalar qabyldandy. Ýkimet osy baghdarlamalar oryndalmaghany ýshin talay syngha úshyrady. Qysqasy, naqty әrtaraptandyru bolghan joq. Kerisinshe, shiykizatqa tәueldilik arta týsti. Soghan qaraghanda, elimizde әuel bastan ekonomikalyq reformanyng negizi dúrys qúrylmaghangha úqsaydy. Mysaly, Polisha jekeshelendirudi osy reforma bastalghannan keyingi 6-7 jyldan song jýrgizdi. Al, Qytayda jappay jekeshelendiru kýni býginge deyin bastalghan joq. Margaret Tetcher premier-ministr bolghan 10 jyldyng ishinde 12 kompaniyany ghana jekeshelendirdi, al bizbolsaq bir jyldyng ishinde4000 kompaniyany jeke adamdardyng qolyna ústata saldyq. Osy asyghystyqtyng zardabyn býgin ayausyz tartudamyz.

Uaqyt óte kele, egemendikke núqsan keltiretin, memleketten joghary túratyn organdar qúryla bastady. Mysaly, keden odaghynyng komissiyasyn bekittik. Onda qalay dauys beriledi? Ekonomikalyq dau kezinde Belarusi –21,5 payyz, Qazaqstan – 21,5 payyz dauysqa iye, al Reseyge tiyesili dauys –57 payyz. Osynday qorlaytyn, elimizding ary taptalatyn odaqty kórip pe edinizder? Kez kelgen odaqta bir el bir dauysqa ie emes pe? Búl sóz joq onbay útylys edi. Osynyng bәri auzynan sózi, qoynynan bózi týsken, taytalasugha joq, әlemdik diplomatiyalyq sheberlikten júrday biliksiz mamandarymyzdyng kesiri.

Sonday-aq, osy bir memlekettik asa auqymdy sharalardy qabyldauda, zandastyruda Parlamentting de qateligi shash-etekten. Búl mekeme pilottyq jobalardy oilastyrmay jasady.

Nәtiyjesinde keden odaghynyng tetikteri iske qosylghanda ózge elderge qaraghanda, Qazaqstan qiyn jaghdayda qaldy. Tek qana reseylik tarif boyynsha ómir sýre bastadyq. Osynyng kesirinen janar-jagharmaydyn, jaryqtyn, tútynu tauarlarynyng baghasy әldeneshe esege deyin ósti.

Nege Reseyden eki ese arzan Belarusiting keden tariyfin almadyq? Biz 80 million tonna múnay óndiremiz, energetika jaghynan әleuetti elmiz. Bir tamshy múnayy joqQyrghyzstanda janar-jaghar may bizden ýsh ese arzan, azyq-týlik bes ese arzan. Meyramhana men ashanalary da ýsh ese arzan.

 Et jeniz. Mysyq jeytin et

Keden odaghy degennen shyghady, keshe ghana, 2013 jyldyng 11 qazany kýni ýkimet, oblys әkimderi jәne biznes ókilderi qatysqan jalpy jiynda Preziydent Núrsúltan Nazarbaev: «Ras, Belarusi eti jaqsy shyghar. Biraq, olar jas maldardy ózderinde qaldyryp, bizge әbden qartayghan, ynghyrshaghy ainalghan kәri siyrlardyng etin jiberetin kórinedi. Qúnary az múnday etti adam emes, mysyqqa beretinin bilesizder me? Biylghy jyly elimiz bir kilo da et eksporttaghan joq, al Ýkimet 2016 jyly 60 myng tonna et eksporttaymyz dep otyr. Búghan kim jauap beredi, qayda qarap otyrasyzdar?» – dep Ýkimet mýshelerine shýilikti. Preziydent synynan «KazAgro» últtyq kompaniyasy da qaghys qalghan joq. Óndiriske engizilgen 208 jobany iske asyratyn 53 mekeme toqtap qalghan. Sarapshylardyng pikirinshe, 1991 jyly auyl sharuashylyghynyn  JIÓ-degi ýlesi 34 payyz bolghan eken. Songhy jyldary ol 7 payyzdan asyp kórgen emes. Búl auylsharuashylyghynyng quaty bes esege deyin qúldyraghan degen sóz.

Sonday-aq, Preziydent osy jiynda Ýkimet mýshelerine keden odaghynyng tiyimdiligi men zalalyn jete tekserudi tapsyrdy.

1990 jyly Núrsúltan Nazarbaev: Respublikamyzdyng JIÓ-ning 93 payyzyn Mәskeu qaqshyp alady, al Qazaqstangha tek 7 payyzy ghana qalady», – dep, Ortalyqtyng óktemdigin batyl synap edi. Endi óz qolymyz óz auzymyzgha jetken 22 jylda bayaghy «taz kepeshten» úzamauymyzdyng syry nede?

Ángime ózegi auylsharuashylyghy bolghasyn, osy saladaghy kelensizdikterdi qauzay keteyik. Bizding statistika agenttigining mәlimetinshe, 2011 jyly 23 million tonna astyq, 5360,5 tonna sýt, 129,1 myng tonna et óndirippiz. Búl mәlimetterding jalghan ekenin 2012 jyldyng 10 jeltoqsanynda Parlamentting plenarlyq otyrysynda deputat Darigha Nazarbaeva ashyp berdi. Darigha hanym elimizde sýt tapshylyghy tuyndap otyrghanyn, shetelderden әkelinetin qúrghaq sýtterding balalar densaulyghyna ziyan ekenin, sonday-aq, Qazaqstan shetelderge eng sapaly et jóneltip, kerisinshe ózderi Avstriya, Argentina, Germaniyadan tasylghan arzan әri kókshandyr etti tútanyp otyrghanyn tandana mәlimdedi.

Au, sonda aidyn, kýnning amanynda jasyq et jeytindey bamysyzgha ne kýn tudy?!

Óziniz oilanyzshy, óz halqymyzdyng súranysyn qanaghattandyrmay otyryp, ózimizding semiz әri qúnarly etimizdi shetelge eksporttau nemenege kerek? Endeshe, Ýkimetting etti mal sharuashylyghyn damytamyz deui bos әureshilik. Shetelderden arnayy úshaqpen әkelingen, baghasy uday qymbat 385 bas siyrdan auru shyghyp, bәri bir mezette órteldi. Auru ekenin jete teksermey, elge әkelip, memleket qarjysyn suday shashqan          Auylsharuashylyghy ministrligining alayaq qyzmetkerleri jazalandy ma? Joq. Mynaday qaskóilik Stalin zamanynda oryn alsa, osy ministrlikting biraz atqaminerleri atylyp ketetini sózsiz edi.

Betine ne jaghyp jýrsin?

Júrtshylyqtyng esinde bolar, 2000 jyldary Germaniyada zengibaba túqymynan qauipti auru tarap, ysyrapty sýimeytin nemis mamandary biraz daghdaryp qaldy. Keyinnen tәuelsiz basylymdar jazghanynday, aqyldy nemis ekonomisteri auru siyrlardy órtemey, olardyng etterin týrli himikattarmen aralastyryp, ýshinshi sortty elderge opa-dalap, krem retinde ótkizip jiberipti.

Sóitip, auru siyr etining ózinen payda tauypty! Memlekettik, halyqtyq mýdege kelgende qara basyn saudagha salugha deyin baratyn qayran nemis halqynan ainalmassyng ba!

Al, biz bolsaq, Elbasyn bir aldap, halyqty eki aldap, dýken sórelerindegi shújyqtardy shetelderden әkelingen kýmәndi etten jasap jatyrmyz.

Sonda biz bolashaqta elimizdi etpen qalay qamtamasyz etpekpiz? Auylsharuashylyghynda enbek etetin mamandar dayarlanyp jatyr ma? Auylsharuashylyghy ghylymdarynyng doktory, professor Qydyrbay Jýsipúly: «Agrarlyq uniyversiytetke qazir mal ónimderi tehnologiyasy deydi, búryn zootehniyk, vettehnik deytinbiz, soghan segiz-aq jas oqugha týsipti. Al, sol segiz maman ne bitiredi? Sharuashylyqqa baryp júmys istey me, joq әlde diplom ýshin oqyp jatyr ma? Mine, osynday kýide otyryp, biz mal sharuashylyghyn qalay damytamyz? Memleket endi osy mәselege bet búruy tiyis. Áytpese, shetelge iyek artudan basqa amal qalmaydy», – dep qynjylady.

Osynyng bәrin bile túra qúzyrly mekemeler óz әreketterinen tanar emes. Ýkimet bizge et jiberetin elderdi kvotamen qoldap jatyr. Tipti deputattarymyz birinshi toqsan bitpey jatyp-aq, kvotany kóbeytudi súrauy nelikten?! 2011 jyly 23 million tonna astyq jinadyq dep әlemge jar saldyq. Osy mәlimetke senuge bola ma? Astyqty ólkedegi auyl әkimderining «kóterme» derekterimen úzaqqa barmasymyz anyq. Sonymen, «rekordtyq astyq jinau» merekesi ayaqtaldy, ótirikti suday sapyrghan keybir sheneunikter orden aldy. Sol jinalghan astyqtyng birazy qar astynda qalyp shirip ketti, onda eshkimning sharuasy bolghan joq.

Ministr A.Mamytbekov 2012 jyly Respublika auylsharuashylyghy 1291 jana traktormen, 1152 astyq jinaytyn kombaynmen tolyqty dep maqtanyshpen bayandaydy. Salystyryp qarasaq, respublika túrmaq,  1991 jyly bir ghana Almaty oblysynyng ózinde 22287 traktor, 3979 kombayn bolghan eken.

Preziydent Núrsúltan Nazarbaev óz sózinde «KazAgro» kompaniyasyn beker syngha alyp otyrghan joq, auylsharuashylyghy ministrligi milliardtardy jaryp qalatyn «kýmәndi innovasiyalardy» qarjylandyrudy osy kompaniya arqyly iske asyrdy.

Amal ne, bizding Ýkimette, Parlamentte tek iri biznesting mýddesin qorghaytyn lobbister otyrghany shyndyq. Eger osy baghytpen әri qaray jýre beretin bolsaq, elimizding azyq-týlik qauipsizdigine orasan qauip tónetini aitpasa da belgili.

Abai.kz