Ótken aptanyng senbi, jeksenbi kýnderi Reseyding 37 qalasynda reseylik oppozisiya jetekshisi, songhy kezde polyarlyq shenberden tys, qys qyrauynda qaranghylyqqa bólengen qiyr soltýstiktegi 20-jyldan joghary jazagha kesilgen asa auyr qylmyskerler otyratyn, «Polyarlyq qasqyrlar» degen qaharly atqa ie YaNAO (Yamal‑Nenes Avtonomiyalyq Okrugy) koloniyasyna jetkizilgen Aleksey Navalinyidyng 16‑aqpan kýni, tapa‑tal týste belgisiz jaghdayda qaytys boluyna baylanysty  tolqular ótti. Kelesi kýnderi «Navalinyidy eske alu» úranymen «jalpyhalyqtyq sayasy repressiya qúrbandary eskertkishterine gýl shoqtaryn qoi» sharalary kezinde 400-den asa adam ústalyp, jazagha tartyluda.  

Navalinyidyng ólimi turaly habardy 16‑aqpanda «Polyarlyq qasqyrlar» koloniyasy basshylyghy taratty. Ol kezde preziydent Putin Chelyabinsk qalasynda, tank shygharatyn zavod júmysshylarymen kezdesu ótkizip jatyr edi. Sondyqtan, jurnalister alghashqy súraqty onyng baspasóz hatshysy Dmitiriy Peskovqa qoydy. Ol «Navalinyidyng ólimi turaly preziydent habarlandy. Ol onyng sebepterin әli bilmeydi» dep, qúrghaq jauap qatty. Biraq kameragha artqy ssenada  jaybaraqat, kónildi әngime aityp otyrghan preziydent beynesi týsip qalypty. Sondyqtan, shet eldegi reseylik oppozisiya «Kremli Navalinyidyng ólimin qatardaghy oqighanyng biri ghana dep qabyldady» dep, búl kórinisti aiyptay bastady.

Reseylik oppozisiya serkesi Aleksey Navalinyy kim edi?

Aleksey Anatoliyúly Navalinyy 1976 jyly Moskva oblysy, Odinsovo audany, Butyni eldi mekeninde әskery otbasyda ómirge kelgen. Bala kezinen otbasymen birge әrtýrli әskery garnizondarda túrghan. 1997 jyly Moskvada búrynghy Patris Lomumba atyndaghy Halyqtar Dostyghy uniyversiytetin bitirip, «zanger» mamandyghy boyynsha diplom alady. 2001jyly júmys istey jýrip, RF Ýkimeti janyndaghy Finans Akademiyasyn bitirip, «ekonomist» mamandyghyn alady.

Ol sayasy oppozisiyagha 2000-jyly Reseyding demokratiyalyq «Yabloko» partiyasyna enuden bastaydy. 2002-jyly osy partiyanyng Moskva aimaghy kenesi mýshesi, odan әri osy partiyanyng Dumagha saylau komissiyasy jetekshisi saylanady. 2005 jyly osy partiya atynan Moskva qalalyq Dumasyna kandidat bolyp tirkeledi. Alayda, 2007-jyly partiya tóraghasy G.Yavlinskiydi syngha alghany ýshin partiya qatarynan shygharylady.

A.Navaliniyding odan keyingi oppozisiyalyq qyzmeti orys últshyldyghymen tyghyz baylanysta ótedi. Ol 2007 jyly «Narod» últtyq‑demokrtiyalyq partiyasynyng qúryltayshysy, S.Gulyaev jәne Z.Priylepinmen birge teng tóragha boldy. Sol kezderi A.Navalinyy kóptegen orys últshyldarymen qoyan‑qoltyq aralasty. Olar: tiym salynghan últtyq‑bolshevikter partiyasy ókili Andrey Dmitriyev, «Limonka» bas redaktory Aleksey Volyniyn, últshyldar P.Svyatenkov, IY.Romanikov, E.Pavlenko bolatyn.

Navalinyy sol kezde ózine «últshyl» degen bagha berip, ózin «últshyl‑demokratpyn» dep jariyalaydy. Sóitip «últshyldar marshyna» túraqty qatysady. Sebebi, 2008 jyldary ol «Orys halqynyng 60%-astamy últshyldar, biraq olar sayasy birige almay jatyr, olar kelesi saylaularda jeniske jetedi» degen pikirde boldy. Alayda, Resey OMONy olargha qatysty qatang tәsilder qoldana bastady. «Russkiy marsh» sayasy faktor retinde yqpalyn azaytty. Mýmkin sodan bolar, Navalinyy 2013 jyly «Russkiy marshqa» qatysudan bas tartady...

Biraq, onda ótkizgen kóp jyldar beker ótpegen synayly. Óitkeni, Reseyding sayasy oiyn‑órnegi de osy baghytqa ózgere bastap, ol «Orys әlemi» degen jana atpen jәne resmy týrde jalghasyn tapty. Sóitip, osy sayasatqa sýiene otyryp, Resey 2016 jyly Ukrainanyng halyqaralyq moyyndalghan bóligi ‑ Qyrym týbegin anneksiyalaghanda, Navalinyy jurnalisterding ol turaly súraghyna "Bir pirogty eki ret jemeydi. Qyrymda qaytadan referenduum ótkizu kerek» dep jauap qaytaryp, ózi de  Reseyding imperiyalyq sayasatyna astyrtyn qoldau bildiretinin bayqatty. Sondyqtan Navalinyidyng bedeli KSRO qúramyndaghy búrynghy respublikalarda tómendi deuge bolady.

Biraq, Navalinyidyng sonshalyqty últshyl deuge bolmaydy deydi keybir oppozisiya ókilderi. Mәselen, belgili orys oppozisioneri, sosiolog I.Yakovenko ózining yutub kanalynda «Navalinyy da barlyq sayasatkerler siyaqty búqara halyqty sonynan ertu maqsatyn qoydy. Áueli ol últshyldyq sipatta boldy. Biraq, keyin onyng kózqarasy memlekettik baghytqa auysa bastady. Ol, sóitip, Resey biyligindegi korrupsiyany syngha aldy. Al, songhy uaqyttardy onyng memlekettikke qatysty kózqarastary ózgere bastady. Ol birneshe ret Resey‑Ukraina soghysyna qarsy  «Ukrainanyng 1991 jylghy shegarasyn qalpyna keltirip, soghysty toqtatu kerek» degen mәlimdemeler jasady. Sondyqtan, onyng kýreskerlik qyzmetin әdil baghalau ýshin, onyng ústanymyna evolusiyalyq túrghyda qarau kerek» dep mәlimdedi. Sirә, múndaghy Yakovenkonyng aitpaghy «Navalinyy imperiyalyq maqsatty emes, eng aldymen,  Resey memlekettiligin kýsheytudi,  Reseyde demokratiyalyq memleket qúrudy kózdegen sayasatker» degen oy bolsa kerek.

IYә, bir jaghynan búl shyndyqqa jaqyn. Sebebi, A.Navalinyidyng songhy jyldary Resey biyligindegi korrupsiyany әshekereleui de osynyng aighaghy desek bolady. Al, ózi týrmege týskennen keyingi jasaghan mәlimdemelerining barlyghy derlik «Reseydi demokratiyalyq memleketke ainaldyru» taqyrybyn kótergenin kópshilik jaqsy biledi dep oilaymyz.

Navalinyidy Últtyq geroygha ainaldyru ne ýshin qajet edi?

Navalinyy 2013 jyly «Men bolashaqta Resey preziydenti bolamn» dep ashyq mәlimdedi. Búl, әriyne, sol kezderi oryn alghan «Medvedev‑Putiyn» tandemine qarsy jasalghan batyl qadam bolatyn. Mine, sol kezden bastap onyng «sayasy statusy» ózgeredi. Endi ol «biylikti synaushy opponentten» «biylikke talasushy opponentke» ainalady. Halyq ta onyng boyynan «Memleket basqarushy túlghagha say qasiyetter» izdey bastaydy. Navalinyy ózining bar әreketimen, ózimen osy talap ýrdisinen shyghyp, ózining erekshe sayasy obrazyn jasay aldy. Búl, shynynda da, óte tәjiriybeli әri bilgir sayasatkerdin, sonymen qatar óz isine myghym, senimdi әri batyl qayratkerding qolynan ghana keletin әreket edi. Sondyqtan, Reseyde A.Navalinyidy qoldaushylar sany kýrt kóbeydi ‑ ol ózining bir ghana úranmen qalalardyng alandaryna myndaghan adamdardy mitingilerge jinay alatyn túlghagha, astarly týrde aitsaq, «Últtyq geroygha», nemese, «Anyz adamgha» ainala bastady. Ony Reseyding әr qalalardaghy oppozisiya ókilderi ózine shaqyra bastady... Mysaly, 2017 jyly Reseydegi preziydenttik saylau aldynda, ol Reseyding 27 qalasynda bolyp, onda iri mitingiler ótkizdi. Búl biylikti qatty qorqytty. Sóitip, sol jyldyng 27 jeltoqsannda Resey OSK‑i ony preziydenttik saylaugha qatysu estafetasynan shygharyp tastady. Navalinyy saylau shtabynyng «sotqa jýginu» әreketteri esh nәtiyje bergen joq.

Resey Navalinyidyng halyqaralyq bedelin qalay kóterdi?  

Navalinyy odan әri de óz kýresin jalghastyra berdi. Búl «Navalinyidyng kózin jong» operasiyasyna alyp keldi. Ony bәrimiz býge‑shigesine deyin jaqsy bilemiz – qaytalap jatpaymyz. Biraq, Navalinyidy 2020 jyly 20 tamyzda «novichok» dep atalatyn umen ulau – onyng bedelin, tipten, halyqaralyq dengeyge kóterdi dese bolady. Ony Germaniyagha aparyp, «Shariyt» gospitalinde emdep, aman alyp qalady. Oghan birqatar batys elderi «sayasy qughyn kórushi» statusyn berip, shet elde qaluyna mýmkindik jasaytyny turaly úsynystaryn da bildiredi. Biraq, Navalinyy 2021jyldyng 17‑qantaryna Mәskeuge qaytyp oralady. Ol kele sala aeroporttan tútqyndalady. «Sotty bola túryp, sot aimaghyn tastap ketti» degen bappen, onyng ýsh jarym jyldyq shartty jazasyn týrmemen almastyrady. Sóitip, A.Navalinyidyng qaysar‑kýreskerlik jolynyng songhy fazasy bastaldy: 2021 jyldyng mamyr aiynda qúqyqqorghaushy Amnesty International úiymy Navalinyigha «ar‑ojdan tútqyny» (uznik sovesti) statusyn beredi. Evropa parlamenti 2021jyldyng qazan aiynda oghan Evroodaqtyng  basty syilyghy «akademik Saharov atyndaghy syilyqty» beredi. Al,  2022 jyly ony Nobeli silyghy nominasiyasyna úsynady (tiri bolghanda onyng Nobeli silyghyn aluy әbden mýmkin edi dep oilaymyn).

IYә, keshe ghana Reseyde oppozisiya ózining kóshbasshysynan aiyryldy. Navalinyy esimi – Resey demokratiyalyq qozghalysynyng songhy ýmiti edi - sol ýzildi... Ol ómirden ótti... Alayda, onyng ólimi adasyp jýrgen kóp adamnyng kózin ashyp jatyr...  Jalpy, "kózsizdik pen soqyr keude" barlyq tiraniyagha tәn qasiyet pe dep oilaymyn. Tarih ‑ әlemdegi eng qaterli apat «tirandardyng janynyng shyghuy jәne olar qúrghan keregening qirauy» ekenin ýnemi dәleldep keldi... Áli de dәleldey beretin týri bar!..

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz