Kókpar tarihyna jýginu

Kókpardyng atauy ózgelerde erterek,  ózimizde HH ghasyrdyng ortasynan bastap sóz bola bastady. Damu jolyna týsip, es jiyp, etek qymtaghan halyq retinde óz tanymyn qolgha alu – zandylyq.

Búl ýderis tórk (týrki) halyqtary egemen bola bastaghan ótken ghasyrdyng 90-jyldary erekshe dengeyge kóterile bastauy da tabighy qúbylys edi. Alayda, endi egemen bolghan elderding bastapqy kezeni «solshyldyqtyng balalyq auruy» dep Leninshe aitqanda, «jetiluding balalyq auruyna» da tap boldy, ol da belgili bir qisyny bar ýrdis. Biraq sol asqyna kele jalpy tórk tanymyn mýldem basqa baghytqa ala qashyp barady, key jaghdayda tәrk etude. Oghan basty sebep - songhy 30-40 jyl boyghy gumanitarlyq sala ghylymdaryndaghy toqyraudyng kesiri jәne onyng yqpalynyng joghaluynan, búghan qosa óz aldyna «bas bolghan» elderdegi «últshyldyqtyng esebinen boy kótergish» sezimning bas kóterip, óz últyn úlyqtau ýrdisining әsire ketip bara jatqandyghynan. Abayshalaghanda, «bas basyna by bolghan» dәuirding shalyghy.

Býgingi ghylymy dengey men mazmún «әleujeli dengeyi men auqymyn» menshiktep aldy,tipti sonyng yqpalyna týsti, ainalma aurugha úshyrap, bir aumaqtan shyqpay qaldy. Shynayy әri akademiyalyq ghylymnyng búghan qarsy túrar shamasy men qauqary, abyroyy jetpey otyr. Sondyqtan, jalpytórk tanymy әrkimning ala qashatyn kókparyna ainaldy. Jurnalist te, bloger de, shala sauatty últshyl da, ghylymdy tónirektegen sauatty da osy «maydangha» qoyyp ketip, әrkim óz balyghyn aulaugha jan úshyratyn ahualgha tap boldyq.

Áriyne, ghylym degen erekshe jaratylghandar ýshin jasalghan, shegaramen shektelgen aula emes, oghan әrkimning de talasy bar. Tipti ghylymtanushy, «Túran-Astana» uniyversiytetining viyse-preziydenti, Reseyding týrli ghylym akademiyalarynyng akademiygi, professor Oraq Jolmyrzaúly Áliyev aitqanday, ghylymda serpilis jasaytyn «Diyletanttar bolady, olargha moyyn búrmaugha bolmaydy» deytin uәji әbden oryndy. Degenmen taqyryp pen kezdeysoq jolyqqan derekti óz degenine talghajau etip qana qoymay, qoghamdyq pikir tughyzyp, aqyry júrtty daqpyrtqa jeteleytin «iydeologtardyn» da bar ekenin ajyratu kerek!

Ángime taqyryby – kókpar oiynynyng «kók bóri» tirkesinen shyqqandyghyn qaytkende de dәleldeudi maqsat etken kórqaras turasynda bolyp otyr. Jalpy ghylymdy óz maqsatyng men mýddene baryndy salyp baghyndyru, qoljaulyq etu – abyroy emes, tipti ghylymgha da, ilimge de, izdeniske de jatpaydy. Tarihy mәn-jay men derek-dәiekke taldau jasamas búryn, «kókpar» sózining geneziysin izdestiru – qisyndy әdil izdenis te, al ony orayy kelmese de, b, ardy-joqty ýiip-tógipqaytkende de «kók bóri» sózinen shyqqandyghyn «dәleldep», búdan arghy barlyq iydeologiya men is-әreketke sol shala-jansar «argumentti» ala jýgirip paydalanu – jaqsylyqtyng nyshany emestigin birden basyn ashyp alghanymyz jón.

Eng әueli, «kókpar» atauynyng shyghu tegin indetu – oiynnyng tuyndau jәne qalyptasu jolyna tikeley tәueldi ekenine nazar audarayyq. Sol sebepti, qolda bar, tarihy jazbalar men derekterge, basqa da dәiekterge iyek arta otyryp, kókpar oiyny qalay tuyndady, qalay qalyptasty degenge oy jiberip, kóz jetkizuge tyrysayyq. Shyndyghynda, kókpardyng tuyndauy turasynda derek mardymsyz. Jazbalar jaghy mýldem saran. Alayda, búl oiyn týrin zerdeleushiler onyng qalyptasu jolyn birneshe myng jyldyqtargha aparyp tireydi.

Jalpy búl atty oiynnyng qalyptasuyn jylqysyz elestetu mýmkin emes. Eger de adamzat tarihynyng jylqyny qolgha ýiretu ýlgisin Evraziya dalasyna qarasty Botay eldi mekenindegi 6 mynjyldyq atty mәdeniyetting ashyluymen qarastyrsaq, endeshe búl oiyndy da soghan jeteqabyl merzimmen ólsheuge qaqymyz bar. Óitkeni, kókpardyng qalyptasuyna qajetti eng birinshi jaraq, ol – at. Jylqyny qolgha ýiretuden bastap, ony kólik etu men azyq etuden basqa, týrli sala boyynsha ony tehnikalyq jaraqqa jaratu mýmkindigi ómirde oryn ala bastaghanyn eskersek, kókpar oiynynyng tuyndauyna da Atty mәdeniyetting oiyp oryn alatyn manyzy jetkilikti.

Kókpardyng taralu kenisin alsaq, Ortalyq Aziya halyqtary arasynda keng taraghan oiyn. Atap aitqanda, qazaq, qyrghyz, tәjik, ózbek, bashqúrt, altay, әzerbayjan, týrikpen, aughan halyqtaryna taralghan, mysaly irandaghy qashqaylar kókpar oinamady dey almaymyz. Al erterekte oiynnyng taralghan ayasy búdan da keng bolghan, osyghan úqsas atty oiyn keybir Aziya elderinde, sonday-aq, Argentina halqynyng da kókpargha úqsas at oiyny bolghan degen aqpar bar. Alayda, kókpardyng qalyptasu dәuirin tap basyp aitu qiyn, ony әli kýnge ghylymy týrde zerdeleu jaghy kemshin.

Kókpar oiyny sonau zoroastrizm dәuirinen bar ekenin algha tartatyndar barshylyq. Birneshe myng jyl búryn shyqqan oiyn bolsa, onyng búl kýnge deyin birneshe satydan ótip jәne týrli sipatta oinaluy da ghajap emes. Búlay deuimizge atalmysh oiyngha qatysty týrli interpretasiyanyng boluymen qatar aluan aighaqtardyng bir birimen qabysa bermeui dәlel.

Beridegi mәlimet boyynsha, Gollivudta 1971 jyly ekrandalghan, fransuz jazushysy Jozef Kesselidin «Attylar» romanynda  kókpardyng keng taralghan núsqasyn jazady: «Búl oiyndy Shynghyshannyng sarbazdary olardyng attarynyng túyaghy jetken jerge jaydy. Sodan beri jeti ghasyr ótse de, bizding jazyghymyzda ejelgi dәuirdegidey әli de saqtalyp keledi». Demek, kókpar oiyny Shynghyshan dәuirinen bar ekenine kuәlik bar degen sóz.

Jazushy, etnograf A. Qaliyúly (Kók bóri men kókpardyng qanday baylanysy bar?): «Kókpar tartu – әskery jattyghulardyng bir týri. Týrik qaghanatyndaghy «Derbes bóri jasaq» degenimiz osynday jattyghudan ótip saylanghan batyrlar toby edi», – dep tújyrymdaydy.

Belgili qazaq ghalymy,  akademik Álkey Haqanúly Marghúlan ózining «Mir kazaha» kitabynda: «Syrdariyanyng tómengi saghasy  men Aral manyn mekendegen saq taypalary jyl sayyn bórini kie tútu qúrmetine arnap, qasqyr terisin jamylyp, betperde taghynyp, atty sayystar ótkizetin bolghan. Búl dәstýr týrki-monghol taypalarynda әli kýnge deyin saqtaldy. Qazaq, týrikpen, qyrghyz elderinde búl oiyn «kókbor» (kak bar)  - súry qasqyr degen ataumen saqtalghan. «Kókpar» atty oiynnyng qazaq halqyndaghy bir núsqasy «Qyz bóri» – qasqyr terisi men bórili betperde taghynatyn dәstýrli saq oiynynyng bir týri bolyp tabylady» dep V.V.Radlov (Opyt slovarya turkskih narechiy. T.II, ch.1. S.888. ) pen S.V.Kiyselevtyng (Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri. S.481, tabl. XIV.) enbekterine silteme jasaydy. Soghan qaraghanda saqtarda qasqyrdy kókpar tartu emes, kerisinshe bóri keypine engen oiynshylar serkeni tartatyn núsqasy da bolghan. Endeshe saqtar dәuirinde kókpar oiyny bóri kiyesin pash etuding bir joralghysyna jaraghan. Al, S.V. Kiyselevtyng jazghan «qyz bóri» ghúrpy býgingi «qyz quu» oiynynyng etnografiyalyq bir sipaty ekendiginde sóz joq.

Kókpardyng tuyndauyna bir aighaqty anshylyq kezden tartugha qatysty qisyndy da qarastyrugha bolady. Ótken ghasyrdyng 80-jyldary sovettik etnograf G. N. Simakov (Obshestvennye funksiy kirgizskih narodnyh razvlecheniy v konse XIX - nachale XX veka. Istoriko-etnograficheskie ocherkiy.  Izdatelistvo: L.: Nauka. Pereplet: myagkiy; 230 straniys; 1984 g.): «Qyrghyzdyng ontýstiktegi de, soltýstiktegi de  qarttary bizge qyrghyzdar arasynda qasqyr aulaudyng keng taralghanyn aita kelip, qalyng qarda ombylaghan qasqyrdy qualaghan anshylar, quyp, jetip, shoqparmen basqa úryp, soghyp alatynyn birneshe ret әngimeledi. Búl ejelgi ang aulau tәsili onymen birge qasqyr soqqan anshynyng aldyna óngergen anyna basqalary talasyp, odan tartyp alugha úmtylysatyn bolghan. Osylaysha, әzildese, talasa-tarmasa otyryp, aiylgha jetkenshe «kók bóri» oinasatyn bolghan. Biraq aiylgha jetkende qasqyrdy soqqan jigit alady eken.»

Endi osy keltirilgen derekterdi payymday keteyik. «Kókpar tartu – әskery jattyghulardyng bir týri» degen tújyrymgha qatysty, kókpar tartu men soghys jattyghuy bir birine qabysa bermeytin daghdy degen payymdy qarsy qoymaqpyz. Sebebi, attylardyng soghysta keminde bes qarudy qoldana aludyng sheberligin mengeru dәstýri men qajettiligi bar. Al atqa otyru men at ýstindegi qimyl әreketting qaysysy soghysqa jaramdy degen saualgha kelgende ólgen annyng ne óltirilgen januargha talasudyng asa sapaly әskery topty baptaugha ishinara bolmasa, sonshalyqty sarbaz dayarlaudyng mektebi bolatynday sabaq deu qiyn. Álgi «bóri jasaqtyn» eng әueli myqty kókparshylardan qúrylghandyghynda emes, onyng ataluynda ghana intriga bolar; ataghymen bórini eske týsirip qana, qasqyr sekildi oida-joqta qarsylasqa ylang salyp, belgili bir erekshe daghdymen dúshpandy sastyryp, pishologiyalyq әser qaldyratynday, kýtpegen jerden oisyratyp ketetin sheberliginde bolar. «Bóri jasaq» degen atauyna qarap, olardy shetinen kókpardyng maytalmany deuge kónil sene qoymaydy.  Degenmen de týrki qaghanaty zamanyna qarasty 6-7 ghasyrlargha da layyq oiynnyng týri bolghandyghyn baghamdaugha bolady.

G.N.Simakov keltirgen kókpardyng qasqyr aulau kezinde tuyndau mýmkindigi baryn keltirgen kóriniske qarap, atty anshylar qalay bolghanda da, soqqan andy ermek qylyp talasu dәstýri bolghandyghyn anghartady. Biraq búny kókpar sekildi últtyq oiynnyng tuyndauyna negiz deuge de asyqpaghan jón. Sebebi, ejelgi oiyndar ermekten tuyndamaydy, sol uaqyttyng iydeologiyalyq nanym-senimine baghyna qalyptasady. Ejelgi dәuirdegi kóshpeli elder men taypalardaghy iydeologiyany, ruhaniyatty әsirese abyzdar basqarghanyn úmytpayyq jәne onyng biyligi men abyroyy belgili bir qalyptasqan tanym men qalypqa sәikes bolmasa – ómirge syiysa bermeydi, sinise de bermeydi. Yaghny әr dәuirding óz senzurasy bolghandyghyn úmytpaghan abzal. Búghan qarap, әr kezenning óz kókpary boluy әbden mýmkin jәne ol soghan sәikes tanym men tújyrymnyng ýdesinen shyghugha tiyisti tarihiy-ruhany ónim bolyp tabylady. Ruhaniyattyng búl týrlenisi sәikesinshe qoghamnyng da týrlenuinde kóirinis tabatyn nysandar – kókpar da sonyng biri. Birneshe jýzdegen ghasyr búryn payda bolghan oiynnyng uaqyt tezine shydap, ne formasy, ne mazmúny ózgermeui mýmkin emes.

Kókpar ataularynyng tarihy kórinisteri

G. N. Simakovtyn myna jazbasyn qarayyq: «... Keybir oiyndarda búl oiyngha ýy januaryn bolmasa onyng bir bóligin qoldanu da kezdesedi. Mysaly kók bóri sayysyna soltýstikte laq tartylsa, ontýstikte torpaqtyng mýrdesi tartylady, sodan da búl oiynnyng basqa da atauy bar: úlaq tartysh nemese torpaq tartysh». Endi odan әri  G. N. Simakov bylay jazady: Búl oiynnyng eki týri belgili – kók bóri jәne chab úlaq, birinshisine qatysushylar men kórermenderdi eliktiretin qyzu sayys tәn. Sayysatyn kýieu jigitting tuystary men qalyndyqtyng tórkin jaghy. Útqan tarapqa qyzyn úzatyp jatqan әke qomaqty syilyq tartu etedi. Al oiynnyng ekinshi núsqasy – chab úlaq, búnda oiyngha tәn sayys bolghanmen, ghúryptyq/ritual sipaty basym. Chab úlaqty kýieu jigit jaghy qalyndyqty alugha kele jatqanda úiymdastyrady. Oiyn shartty týrde ghana kýieu jigitting bolashaq qayyn atasynyng ayaghyna qara qolgha týsirgen olja-laqty tastay salatyn bolghan. Oghan jauap retinde qayyn atasy mal,aqsha, kiyim syilaytyn bolghan. Kók bórining búl týrinde sayysatyn taraptar joqtyng qasy. S.P.Tolstovtyng núsqauyna qaraghanda,qyrghyzdarda HIH ghasyr ayaghy men HH ghasyr sonynda búl oiyn ózining ritualdyq  sipatyn joya qoyamaghan bolatyn.  Birinshiden, kók bóri oiynynyng neke toygha arnalghan sipaty bar, jәne de ekinshiden,onyng kóptegen týrlerining biri anyq ghúryptyq mәnge ie boldy.(S. P. Tolstov. Perejitky totemizma y dualinoy organizasiy u turkmen.— «Problemy istoriy dokapitalisticheskih obshestv», № 9—10, M.— L., 1935, s. 14, 15, 20, 21, 23 y dr. 85-str)»

Keltirilgen mәlimetke qaraghanda, biz oilaghanday tiyanaqty oiynnyng erejesi joq, biraq onyng birneshe týri bar jәne ghúryptyq sipatqa iye, onyng ýstine birneshe atauy taghy bar. Bayqaghanymyz, oiynnyng sipatyna týrli tanymdar men ghúryptar aralasyp, aluan sipat oryn alghan. Áriyne, biz tiyanaqty dayyn kýiindegi oiynnyng núsqasyn kýtuge de qaqymyz joq. Degenmen de tartylatyn nәrsege baylanysty «úlaqtartysh», «torpaqtartysh» nemese «kók bóri» ataulary bolghandyghy. Al endi «kókbóri» atalatyn oiynnyng sonshalyqty ereksheligi joq. Qasqyr da tartylmaydy ne qasqyr terisin jamylghandar turasynda da aqparat joq.

Degenmen, keltirilgen mәlimetter búl núsqalarmen shektelip, sonyng әserimen «kók bóri» ataldy deuge de negiz shamaly. Sebebi, bizding taqyrypqa talghajau bolghan kókpardyng mysaldary men mәlimetteri әri ketse, eki jarym mynjyldyqtyng shamasyn ghana qamtidy jәne sol kezendegi halyqtardyng tanym-týsinigi men nanym-senimderin, salttaryn bayqatady. Búlargha qarap «bóri» sózining sonshalyqty ejelgi sóz ekenin jәne onyng tipti naqty qasqyr úghymyn bergenine de kóz jetkizgen maqúl. Óitkeni, qypshaq tórkter әdette qasqyrdy «qúrt» ataghany mәlim. Búghan bash+qúrt (arlan qasqyr), qúrt+qa (qasqyrdyng qanshyghy) sekildi sózder dәlel. Bizding payymymyzgha qaraghanda «bóri» sózi aiuannyng týsin bildirgen bolu kerek. Shamamen alghanda, bóri - súrghylt kógildir týs, bórte – ashyq kógildir. Búl sózderge taqylettes «buyryl» sózi de aqshyl-kógildir úghymdy beredi.  Demek, kók bóri tirkesining ózi eng әueli hayuannyng týsi. Songhy 5-6 ghasyrdyng shamasynda ghana bóri men bórte týs ataulary qasqyr men laqqa sinisti bolghan syqyldy. Al endi kókpargha sonday kógildir-súrghúlt týsti serkeni/laqty/torpaqty tartu әu bastaghy talap bolsa she? Sebebi, ol Kók aspanmen týstes úghymdardy bildiredi.

Bizding búl payymymyzdy bekite týsetin Múqash Baybatyrov jyrshynyng jyrlauyndaghy gramplastinkagha (Tashkent gramzapisi fabrikasy) jazylghan «Alpamys batyr» jyrynda mynaday joldar bar:

...Kók bóri qyldyng egespen,

Júrtym meni jylattyn,

Múnyng qalay demesten.

............................................

Aghayyn, saghan ne jazdym,

Kók bóri qylyp tartqanday?

...............................................

Kók bóri dep tartqan son,

Eki ókpem birdey qabyndy.

..............................................

Tarta ber, júrtym, tarta ber,

Kók bóri qylyp tartasyn,

Últan qúldan qorqasyn,

Erteng әkem kelgende,

Balam qayda degende

Ne dep jauap aitasyn?

..............................................

Búl – Alpamys batyrdyng jeti jasar úly Jәdigerding ózin kókpargha tartqysy kelgen jastargha aityp zarlanghany. Osy jyrdyng ýzigindegi «kók bóri» tirkesin birshama zerdeleushiler men zertteushiler qasqyr dep qabyldaydy. Shyn mәninde, eger qasqyrdy dalanyng sayypqyran any retinde qabyldap, ony bir jaghynan qadyr tútqan ata-babamyz saqtardyng saltynda keltirgendey, arnayy jyl sayyn qasqyr terisin jamylyp, ghúryptyq sayys ótkizetin bolsa, al endi Alpamys jyryndaghy myna «qasqyrdyn» ózi kókpargha týsip tartylyp jýr ghoy. Sonda ne boldy?  Jәne de jyrda oiynnyng atauy ap-anyq «kókpar» retinde atalady. «Kókpargha tartu», «kókpar ber» syqyldy qoldanys sózderi aitylady. Nege «Kókbórige tartu», «kókbóri ber» degen tirkester aitylmaydy?  Nelikten? «Aghayyn, saghan ne jazdym, Kók bóri qylyp tartqanday?» dep Alpamystay arystyng 7 jasar balasy nege qorsynyp jylaydy, ol «men qasqyrmyn, tartsandar tarta berinder» dep nege qasqayyp túrmaydy?  «Kók bóri dep tartqan son, Eki ókpem birdey qabyndy.» dep ol qorsynady! Yaghni, Jәdiger ózin qasqyr sezinbeydi, kerisinshe kók bóri týsti qúrban mal (laq) sezinip qorsynady, sodan eki ókpesi qabynyp, renjiydi!

Al búl joldardy zertteushimiz Núrtas Safulliyn ózining «Kók bóriler oiyny» (https://argymaq.kz/archives/2384) atty maqalasynda keltirip, әlgi 7 jasar balany qúrban malday qorlaghandardy qasqyrgha tenep, oiynnyng atauyn «kókbóri» deu ýshin argument etedi. Maqala avtory «...Kókpar oiynynyng maghynasy da Kókbórining tartuy – kók bórishe tartu – Kók bóri tartuy – Kók bóri tartu – kókpar tartu degen maghynagha sayyp shygha kelmey me?» degen payymmen «kókbóriden» «kókpardy» tuyndata salady. Biraq jyrdaghy kókbóri-Jәdigerding kókpargha tartylghanyn andamaydy – ózine ózi qayshy shyqqanyn angharmastan «kók bórini» nasihattaydy.

Bir qyzyghy, «Alpamys batyrdyn» (https://emirsaba.org/alpamis-batir.html?page=5) basqa núsqasynda «kók bóri» tirkesi atymen joq, kerisinshe «kókpar qylyp» degen tirkes jýr:

Aynalayyn kókeler,

Ne jazyghym bar edi,

Kókpar qylyp shapqanday?!

Kókpar oiynynyng atauyn «bórte» men «bóriden» tapqysy kelip, «kókpar» sózi taqiyasyna tar kelgen azamattar býgin ghana shyqqan joq. Búrynnan bar. Oghan keshirimmen de qarau kerek, sebebi, kókpargha qasqyrdyng qanday da bir qatysy bar jәne «kók bóri» tirkesi «bóri» sózimen qatar keledi, onyng ýstinde «bóri» sózi býginde qasqyr úghymy retinde de qoldanylady. Shyn mәninde «bórte» sózi de maldyng týsin bildiretinin eskeru kerek. Ol da «buyryl» sózine maghynasy juyq sóz. Qazaqtyng kiyeli hayuandy júmbaqtap ataytynyn eskersek, «bóri», «bórte» sózderi syn esimnen zat esimge bertinirekte auysyp ketken. Tipti Shynghyshannyng bәibishesining esimi Bórte boluy onyng ajarynyng aqshyldyghy ashyq aspanday kelbetin bayqatady. Ejelgi dәuirdegi ata-babamyz qadyrdy biyiktetkisi kelgende jerdegi nәrsege emes, kóktegi boyaugha eliktep zoraytqan, biyiktetken. Tipti Bórte anamyzdy shyn esimi basqa boluy mýmkin, Bórte – onyng tituly ispetti elding bertinirekte bergen laqap aty bolar.

Belgili jazushymyz Sәken Jýnisov «Aqan seri» romanynda gubernatordyng qyzy Annagha Aqan serining auyzymen «kókpar» atauynyng shyghuyn «kókbóri-kókbór-kókbar-kókpar» degen tizbekpen aitqyzyp, qasqyrgha qatysty ekenin aitqyzady. Áriyne búl kórkem әdebiyet, biraq jazushy osynday payymdarmen lingvistikalyq nasihatty keyipkerding auyzyna salyp, «kókpardyn» geneziysi shynymen qasqyrgha ghana qatysty bolghanday pikir qalyptastyrady. Al búny Núrtas sekildi jas zerdeleushimiz ghylymy dәiek retinde qabylday salady da jariyagha taratady.

Býkil tórk әlemining maqtanyshy, qyrghyzdyng úly jazushysy Shynghys Aytmatov, «Proshay, Gulisary!» hikayatynda kókpar oiynynyng atauyn «kozlodraniye» dep «úlaqtartysh» sózining kәlkisin alady. Talay dýniyeden habary bar jәne óz últynyng bilgiri sanalatyn Shyqang nege «kókbóri» sózin qoldanbady?! Mәsele onyng últshyl emestiginde emes, kerisinshe osyny keltirip, onymen birge anyzdardy qosyp, odan әri shygharmany qozdyra týsuge bolar edi ghoy. Óitkeni, kókpar atauy qazaqtarda әbden sinisti de qalyptasqan sóz bolsa, qyrghyzda «úlaqtartysh» sonday atau bolatyn!

Áriyne, keshegi ezilgen halyq bostan bolghasyn tamyryn terenge tartyp, ata-babasymen maqtanghysy keledi, sodan quat-jiger alugha talpynady. Biraq ony qarabayyr týsinikting aldanyshy etu úzaqqa barmaytyn daqpyrt ekenin eskergen maqúl.  «Biz – kók bórimiz» dep ózderi kie tútqan azuly annyng әreketine elikteuden tusa kerek» dep kókpardyng shyghu núsqasyn jelik sezimge ainaldyrghanmen, odan ruhymyz biyiktep, boyymyzgha kýsh-qayrat qúiylmaydy, ata-babamyzdyng asqaqtyghy onday qayshylyqty tújyrymgha tәueldi emes. Terenirek tany týsetin shynayy zertteu júmystary kerek-aq.

Tórk-qazaqtyng tilinde tyrp etkizbeytin ýndestik zany bar. Yaghny sózding birinshi buyny juan bolsa, kelesi buyn da juan, jinishke bolsa, tete buyn da jinishkeretin qasiyet daryghan til. Eger de әu basta «kókpar» sózi «kók bóri» tirkesinen shyqsa, búl singormonizm zanyna qayshy degen sóz. Qysqasy, kókbóri sózi ónkey jinishke buyndardan qúrala túryp, ekinshi buyny jyn úrghanday «par» bolyp juandap ketpeydi! Kerisinshe, «kókpar» sózinen «kókbóri» shyghuy әbden mýmkin: Kókpar/kókpәr/kókbәr/kókbór-kókbóri.  Búl - týitkilding lingvistikalyq sheshimi!   Sondyqtan Aqan serining auyzyna salynghan «kókbóri-kókbór-kókbar-kókpar» tizbek tilimizding zandylyghyna mýldem qayshy, kelispeydi! Búl agglutinativ emes, flektiv tilderge tәn, bizding tilge jat qúbylys.

Demek, osy kezge deyin búljymay, búzylmay, «kókpar» kýiinde saqtalghan sózdi basqasha búzylugha jol bermeytin halqymyzdyng tanymynda әldebir biz angharmaghan qasiyetti de kiyeli úghymy men tanymy boldy degen sóz. Ol ne? Soghan bas qatyru kerek.

Býgingi kókpardyng shyghuy men onyng sipatyna qarabayyr, tayyz tanymmen qarau qalyptasqan. Kókpar oiyny attylargha tәn bolghandyqtan atty órkeniyetting birneshe mynjyldyq tarihymen sabaqtas qarap, onyng filosofiyalyq tanymyn joymay, odan әri naqyshtay týsu arqyly oiyngha degen tereng kózqaras ornyqtyru qajet. Osy orayda kókpar oiynynyng týpki týrtkisi ejelgi attylardyng Kókke moyynsúnu, Kýnge basty ómir kózi retinde qaraugha negizdelgen tәnirlik dýniyetanymnan bastau alatyn tújyrymnan qymsynudyng keregi joq. «Kók+par»  sózi Kókting bólshegi, paraghy týrinde singen býgingi nesibe, yrzyq, oljagha,batagha ie bolu, talasu tanymynan bastau alghan joramalyn algha tartqymyz keledi.  Áriyne, ol әrbir dәuirde týrli sipat alyp, aqyry «kókbóri», «kókbórte» syqyldy ataulargha da kóshken bolar. Tipti onyng basqa týrleri de týrlishe ataluy kәdik.

Negmati, «Prazdnik Navruz»: «Samymy uvlekatelinymy lubimymy razvlecheniyamy publiky povsudu v Sredney Aziy yavlyalisi populyarnye sostyazaniya-kozlodranie («buzkashiy») y boriba – «gushtingriy», kotorye demonstrirovaly silu, lovkosti y soobraziytelinosti uchastnikov y vsegda privlekaly vnimanie zriyteley...». Sayyp kelgende, Kýn merekesi sanalatyn ejelgi Nauryz meyramynyng basty tartysynyng biri «kókpar» ataluy tegin emes jәne ony obasta komandalyq sipat emes, әrkim óz auylyna, óz oshaghyna tartudyng kórinisi de, әr kókparshynyng Kók yrzyghyna talasu sekildi mәninde jatyr. Búnymen kókpardyng tarihyn birneshe mynjyldyqty jәne etnologiyalyq jaghynan asa kýrdeli qyrlary baryn bayqap, búl oiyndy bir nemese birneshe ghana etnostyn, halyqtyng emes, jalpy ebraziyalyq Úly dalada qalyptasqan Attylar mәdeniyetining kórinisi retinde qabyldaghan abzal.

Kókpardy zertteushiler oiyn jaraghyna tatityn birden bir nәrse – mýiizdi maldyng mýrdesi, ol ne eshki, ne siyr yaghny torpaq ekendigine jiti nazar audaru kerek. Kókpar tartysy ýshin eshki terisining qattylyghy degen talap, sonshalyqty sendire qoymaydy, sebebi serkeni jterisinen, jýninen tartyp ie bola almaysyn. Ne bolsa da qolgha myghym ústaugha ontayly bóligine jarmasasyn.

Mýiizdi maldy qúrbandyqqa shalu – Aydy Kýnning jolynda qúrban ete otyryp, onyng sәikes kenisi - Týnekti Kýnekke jengizu joralghysynan kórinedi. Al qúrban maldyng jany Kókke jónelgendikten, onyng tәni Jerdegi olja retinde Kókting bir bólshegi bolyp tabylady. Jәne de «qúrbandyq jyrtysqa» kim qol jetkizse, Ordagha (auylgha, kómbege, býginde - qazangha) jetkizu – Jaryqtyn, barlyq yrzyqtyng kózi bolyp tabylatyn Tәnirden bata alatynday basty múratqa jetkizedi-mis degen senim bolmady ma... Bizde әli kýnge yrym etip, jaqsy adamnyng janazasyna jyrtylghan jyrtysty taratu bar emes pe?! Al búnyng syry Uaqyttyng túnghiyghynda. Sol sekildi, býginde sportqa ainaludaghy jamby atu oiyny búryn Týnekti Jaryqqa  jengizu yrymy retinde, Týnning ókilindey aigha úqsaghan dóngelek kýmisti kýnning shashaghynday jebemen atudan shyqqan joq pa?! Búl degeniniz – Týnekti әlsiretip, Kýnekti qoldaudyng ritualy bolatyn. Nauryz merekesinde, әli kýnge deyin tórktektes qashqay halqy baqannyng basyna kerilgen terige jamby  (ay) suretin salyp, sony kezek atqylaydy.

Jalpy qúrbandyq ejelgi Ay men Kýnning taytalasy kezindegi nanym aktysy degen boljamdy algha tartqymyz keledi. Mәselen, ay mýiizdi aqserkeni bolmasa boz qasqa maldy qúrbandyqqa shalu - Kýnge tabynushylardyng «Aydy qúrban etu» aktysynyng kórinisi. Óitkeni, ejelgi halyqtar mýiizdi maldy – eshki men siyrdy Aydyng nyshany retinde qabyldaghandyghy turasynda tezister qalyptasyp otyr.Osydan kelip, ontýstik batystaghy ystyq aimaqta aidy qúrmetteytinder men shyghystaghy kýndi kie tútatyndar bolyp bólingen dәuir de tarihta bolghan. Sóitip, keybir halyqtarda siyrgha/búzaugha tabynu qalyptasty.

Mýiiz – aidyng nyshany, tanbasy. Sóitip, Aydy Kýnge jyghyp beruding bir isi – sonyng sәikes nyshany bolar maldy qúrban etu bolghan. «Bozqasqa» mәselesine kelsek, boz – kýn sәulesining onyp, batugha ainalghan, inirge qaraghan uaqytyn menzeytin týs, yaghny uaqyttyng Týnge qaraghan shaghy. Al Týnning qasqasy (qasy, qabaghy) – Ay ekeni mәlim. Sóitip, mandayy qasqa, týsi boz maldy qúrbandyqqa shalu Aydy Kýnge jendiru retinde ghúrypqa ainalyp qalyptasqan. Tipti «kók bóri» tirkesining ózi qasqyrdy emes, ashyq aspangha úqsaytyn maldyng týsin bildirmey me?! Boz týsi de sonday - aqshyl.

Áriyne, mýiizdi maldy qúrban etu bәlkim siyrgha tabynu dәuirinen, ony Týnning jaryghy Aymen shendestiru zamanynda qalyptasuy yqtimal. Alayda, búl qúrbandyqty  atalghan taraptardyng jauyghu aktysy boldy dep kesip aitugha da jeleu emes. Kerisinshe oghan Jaratushynyng jaghymdy jaratyndysyn qúrban etu joralghysynan shyqty deuge de bolady. Qalay bolghanda da, kókpargha mýiizdi maldy qúrban etip, oghan talasu salty etnografiyalyq qúndylyqtarda saqtalghan.

Alayda, bertin kele kókpar serkesining mәni ózgergen.

Yaghny oghan jaghymsyz sipat beru ornyqqan. Ony «Alpamys batyr»  jyryndaghy Últan qúldyng kókpargha Alpamystyng úly  «Jәdigerdi tartyndar!»  degeninen kóruge bolady. Óitkeni, búl - bir jaghynan qorlau, qúrban etu aktysy.

Sayyp kelgende, kókpargha soyylatyn mal obasta Kýnge tabynushylardyng qúrbandyghy bolyp shyghady. Bir nazar audararlyghy sol – kókpargha isek ne qoshqar (qoy) emes, mindetti týrde mýiizdi serke (bәlkim, teke) shalynady. Tipti, qyrghyz núsqasynda torpaq ta, keybir núsqa da ógiz de jýr.

Búl aitqandarymyzgha taghy bir aighaqty Almaty qalasynyng soltús-batysyndaghy 170 shaqyrymday qashyq, Tanbalydaghy Tәnir men Inir kiyelerining sәikes týrde Kýn men Týnning beyneleri ekendigi jәne de qúrban retinde kýndidarly Tәnirge qosmýiizdi iri qaranyng qarap túrghandyghyn keltiruge bolady. Búl: «Men sening qúrbanyng bolugha әzirmin» degen ishara.

«Kókpar» sózining etimologiyalyq núsqalary

Endi lingvistikalyq aighaqtargha keleyik. Oiynnyng «kókpar» atauy onyng qalyptasuy men tarihyna dendep boylaugha mýmkindik beretin dәiekterding biri. Sol sebepti ony ainalyp ótuding qisyny joq.

Kókpar oiynynyng ataularyn negizin ýsh topqa jiktep qarastyrugha bolady:

• Etnografiyalyq qúndylyqqa jatatyn atau núsqalary: «úlaq tartysh» nemese búzaugha tartugha qatysty «torpok tartysh», úloq/uloq - ózbekte, buzkashy - aughan men tәjikte;
• Tarihy qúndylyqqa negizdelgen atau núsqalary: kyok byoru, kók-bórý, kuk bure- qyrghyzda, kök-börӱ – altayda, kýk býre – bashqúrtta;
• Asa ejelgi miftik qúndylyqqa negizdelgen atau núsqalary: kókpar – qazaqta, kok-boru - qyrghyzda, kópkariy/koʻpkari - ózbekte, kupkoriy/kӯpkorӣ – tәjikte.
• 1. Halyqtyq ataulargha jatqyzylghan «úlaq tartysh», «torpoq tartysh», «úloq» sózderining barlyghy kókpar oiynynyng jaraghy bolyp tabylatyn, serkeni laqtyng ne búzaudyng atauyna baylanysty taralghan halyqtyq atau ghana, búghan buz – eshki, kashidan – tartu úghymdarynan shyqqan tәjikshe «buzkashiy» sózi de jatady. Búl ataular halyqtyq atau bolghanmen, etnografiyalyq qúndylyqtar bola alady, biraq osy qarapayym sóz arqyly búl ataulardyng qarabayyr jaghdayda qalyptasqandyghyn da angharugha bolady, óitkeni, búl sózder mazmúndy emes oiynnyng syrtqy formasyn ghana anyqtap túr. Soghan qarap, búl ataular bertinde ghana qalyptasqany bayqalady.Al, aughan, tәjik halyqtaryndaghy «buzkashi» sózi týrki ataularynyng kalikasy ekeni anyq.

Alayda, tórkting ghúlamasy Jýsip Balasaghúnnyng «Qútty bilik» enbeginde kókpar oiynynyng basqasha atauy «laq shap» - «chap úlaq» týrinde kezdesedi. Búl núsqa qyrghyzda da qalghan.

2. Tarihy qúndylyqtargha jatqyzylyp otyrghan kyok byoru, kók-bórý, kuk bure, kök-börӱ, kýk býre – búlardyng barlyghy da jogharyda atalghanday, ejelgi dәuirdegi bórining kiyelik beynesin pash etu kórinisin habarlaytyn sózder ekeni anyq  jәne solardyng әr tildegi variasiyalary ghana. Alayda, búlardyng kópshiligi halyq arasynda úmyt qalyp baryp, últtyq jadtyng janghyruymen bertin kele qalpyna keltirilgendey әser bar. Sebebi, әzirge etnografiya salasynda dәl osylaysha ataular tirkelgendigin keltire almay otyrmyz. Mysaly, qyrghyz halqy kókpar oiynyn halyq arasynda keng taraghan «úlaq tartysh» týrinde ataghany mәlim, búghan kuә retinde әlemge әigili jazushy Shynghys Aytmatov osy ataudyng oryssha kәlkisimen «kozlodraniye» ataydy. Jәne de mifologiyalyq qúndylyqtargha negizdelgen búl ataular әzirge foliklorlyq tuyndylarda kezige qoymady. Soghan qaraghanda, halyq arasynda úmyt qalyp baryp, últtyq jadtyng janghyruymen bertin kele týrli maghyna jýktep qoldanysqa týsken. Onyng ýstine búl ataular kókpardyng ritualdyq belgili bir núsqasyna ghana tәn boluy kerek.

3. Asa ejelgi miftik kezendi qozghaytyn ataulargha kelsek, búlargha qatysty jayttar barynsha búlynghyr, biraq lingvistikalyq jaghynan qazbalau arqyly biraz jaygha qanyghugha әbden bolady. Búl jerde negizinen ataulardyng ishinde kókpar, kok-boru variasiyalaryn ghana qarastyrghan maqúl, sebebi kópkariy/koʻpkari, kupkoriy/kӯpkorӣ sózderi «kókpar» atauynan lingvistikalyq  Metatéza (ejelgi grekshe - μετάθεσις, audaru) qúbylysy arqyly qatar túrghan dybystardyng ózara oryn auystyruynan ózgeriske týskeni kórinip túr. Mysaly: әpke-әkpe, ainalayyn-aylanayyn.

«Kók bóri» atauynyng «kókpardan» tuyndaghanyna etnolingvistika tarapynan senimdi bolghannyng (shyn mәninde naghyz senimsizdik osy salada bolyp túr) ózinde, tarihy jaghynan senim joq. Shamasy, búlar bir birinen tuyndaghan ataular emes, ekeui eki bólek týrde qalyptasuy yqtimal. Mәselen, saq zamanynda bórishe kiyingen qatysushylardyng eshkini kókpargha tartqanymen, onyng «kók bóri» atauy bórini pir tútqan kók týrkiler dәuirinde shyghuy mýmkin. Búl oiynshylardy miftik kók bórige tenep, onyng jemtigi etip eshkini tartyp, talasyp oinaudy dәriptegen ejelgi tanymnyng taby bar.

Alayda, lingvistikalyq qisynnan alghanda, «kókpar» sózi keybir júmsartqysh, jinishkertkish ortada «kókpórge» ainaluy da ghajap emes, oghan qosa bóri mifologiyasynyng yqpalymen «kók bóri» atauy keyin tuyndaghan degen joramalymyz bar. Qazaq tilinde kókbar da, kókpar da bolghan, bertin kele songhysy qalyptasyp sindi.Aytpaqshy, qazaq tilinde ataudyng búlaysha jasalu jolynan basqa núsqasy joq. Demek, qazaqsha «kókpar» atauy barynsha ejelgi jәne mazmúny men formasy jaghynan asa ózgeriske týspegen.

Qyrghyzsha «kok boru» atauy da «kókpar» sózining bir núsqasy, «O»-laushy jәne «A»-laushy tilder ýshin onyng eki núsqasy boluy kerek: kókpar – kókpor, osydan kelip kókbar / kókbor núsqalary tuyndaydy. Sonday-aq, ózbekshe-tәjikshe kýpkóry / kópkari  núsqalary «kókpar» sózining kókpór / kókpar týrindegi núsqalarynyng metatezagha úshyrauynan tuyndaghandyghy angharylady.Sonymen, «kókpar» núsqasy kók bóri/kók bórte tirkesterinen de erterekte qalyptasqan.

Keybir etnograftardyng núsqasy boyynsha «kókpar»  – «kók bórte» (laq) sózinen shyqqan. Olay bolsa, ol sol kýiinde «kókbórte» bolyp nege ózgermey qalmady? Ýndestik jaghynan qaraghanda «kókpar» sózine onyng ózgeruinen góri, «kókbórte» nemese «kókbóri» kýiinde ózgermey qalu mýmkindigi zor edi... Mәsele «kókpar» sózining bórige de, bórtege de qatysynyng joqtyghynda! Sonymen, mәsele «par» sózinde bolyp túr...

«Par» sózi jalpyadamzattyq asa ejelgi sózderding biri jәne ol kóp tilderge jayylghanymen negizgi semantikasyn joymaghan. Par – bólik, bólshek.

Kóz jetkizu ýshin búl sózge qatysty birshama sózderge toqtalsaq («Qazaq sózdigi» - Almaty: «Dәuir» baspasy, 2013. – 1488 bet.   jәne https://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru) :

par – eki bólikten túratyn júp;

par – bir birine ten, say;

para – týrikshe aqsha, «kesek», «bólik» degen maghynada;

para – bir nәrsening bólshegi, bóligi, salasy,ýlesi, «Búl júrttyng sóz tyndamas bir parasy» (Abay);

para  (iransha, kóne zat esim) – bir nәrsening bólshegi, bóligi, tarmaghy

para-para – byt-shyt, kýl-talqan, dal-dal: birneshe bólshekke bólinu,

par+tiya – tauardyng ne әleumettik toptyng bir bóligi; jan-jaqqa bólingen top, odaq,jik.; zattardyn, tauarlardyng belgili bir kólemi.; jeke dauyspen nemese jeke muzykalyq aspapta oryndau ýshin jazylghan shygharma;

para aldy –  óz mýddesi ýshin jasyryn týrde alynatyn ýlken púldyn/qyzmetting bóligi;

para boldy – bólshek-bólshek bolyp syndy, byt-shyty shyghyp kýiredi.

Áriyne, kókpargha tartu qúrmet emes, ony qorlau, kek alu aktysy ekendigin «par» sózine qatysty myna týsindirmeler de dәleldeydi:

parsha – jiktelgish, bólingish mata; bir kesek, bir bólek;

parshalau – 1. Byt-shyt qylu, keskileu, tilgileu.2.Soyghan maldyng etin borshalau, mýshelep búzu, osu, bólu, ýlesteu;

barsha – bólek-bólek,bólshek-bólshek, parsha-parsha

borsha-borsha – dal-dal,pәre-pәre,byt-shyt

borsha-borsha bolghan bet - izodrannoe liso
etti borsha-borsha etip tilip túzdady - razdelaly myaso y posoliliy
kiyim borsha-borsha bolyp jyrtylghan - odejda silino razorvana,

sinoniym: alba-dalba, alba-júlba, dal-dal, dal-dúl, dalba-dúlba, jalba-júlba, júlma-júlma, júlym-júlym, jyrtyq-jyrtyq, jyrym-jyrym, órim-órim, para-para, parsha-parsha, pәre-pәre, toz-toz, týte-týte, tilim-tilim, úlma-júlma, shoqpyt-shoqpyt

borshala – 1.Tútas maldyn, annyng etin mýshelep búz, jaymala; 2. Byt-shyt qylu, myj-myjyn shygharu, keskileu

Al «kókpar» sózining ózi әbden sinisti bolghany sonday allegoriyalyq beyneli mazmúngha ie bolghan leksema:

Kókpar boldy – Árkimning júlquynda boldy;

Kókpargha týspegen – Kýsh synaspaghan, aitys-tartysqa týspegen;

Kókpar qyldy – Ábden azaptady, qinady. «Kókbóri» sózine qatysty búnday qalyptasqan tirkes joq!

Búl maghynany bashqúrtsha týsindirmede oiynnyng serke әbden parsha-parsha bolyp jyrtylghansha tartatyndyghy naqtylay týsedi. Kókpargha tartylatyn nәrsening qorlanu jaghdayy «Alpamys batyr» jyryndaghy   (http://bilim-all.kz/olen/4895) Últan qúldyng dúshpany - Alpamystyng úly Jәdigerdi tartqyzuy da taghy bir dәlel. Yaghni, «par» - tartu, parshalau, bólshekteu,jyrtu úghymyn da bildirip túrghan sóz.

Jogharydaghy keltirindiden bayqaghanymyz «par» sózining әldebir nәrsening bólshegi, japyraghy, jyrtysy ekendigi. Jәne de búl sóz әrtekti tilge enuine qaraghanda onyng asa ejelgiligin aiqyndaydy. Endeshe onyng qosyluynan jasalghan «kókpar» sózining de ejelgi sóz ekenin eskeruge tura keledi, múndaghy «par» buyny búl jerde «ýles», «sybagha» maghynasynda túr. Dәlirek ýnilsek, «kók+par» tirkesi: «Kókting ýlesi», «Kókting jyrtysy» degen maghynada. Demek, kókpar tartu - ejelgi mazmúny boyynsha Kókting ýlesine, nesibesine talasu bolyp tabylady. Demek, búl tәnirlik tanym jaylaghan ejelgi dәuirdegi tanymnyng bir joralghysy ekendigi ózinen ózi shyghady.

Qyrghyz tarihshysy Dýyshen Kerimov (Chto oznachaet kok-boru, znait vse, chto takoe kokpar, ne znait daje kazahskie uchenye http://sport.akipress.org/news:1530834/) «Ya sprashival u uchenyh Kazahstana, pochemu igru kok-boru (kok – goluboy svet, boru – volk, totemnoe jivotnoe, simvol) ony nazvaly kokpar. Ponyatno, chto znachit kok, a chto za slovo par? Ony samy ne smogly otvetiti na etot vopros» degeni aqtarlyq jaghday, óitkeni birneshe mynjyldyq qúndylyqty birden angharu kimge bolsa da onay bolmas edi. Al anyqtyghy aiday bolyp túrghan «kók bóri» salystyrmaly týrde «keshegi» qalyptasqan atau edi. «Kók bóri» men «kók boru» ataularyn bir birimen bettestiruge bolmaydy, ekeui eki dәuirding ataulary.

Qoryta kele, «kókpar» atauy oiynnyng bastapqy mazmúnyn saqtaghan ejelgi núsqasy bolsa, «kók bóri» atauy bertin kele bórining aibyndy beynesin pash etuge baghyttalghan tuyndy núsqasy dep esepteymiz. Kókpar etnooyynynyng tuyndauyn qarabayyr týrde sózderding tuyndau mýmkindigimen qarastyru mýldem jetkiliksiz. Óitkeni, býginde oiyngha, al erteng sportqa ainalghaly túrghan búl ruhany qúndylyq ózining etnologiyalyq ýderisten ótken ejelgi tanymdyq joralghynyng bir parasy dep baghalaghan abzal.

Búl jaghdaydyng býgingi zamangha deyin de kelgendigin kórsetetin keybir aighaqtar bar. Auyzeki әngimeden,  Altynemel-IYgilik ónirinde tap kýresi qyzghan kezde, esirgen kedey jigitter 12-13 jastaghy Tórening qyzyn baydyng qyzy dep kókpar ghyp tartpaq bolghanda, bir auyl әieli qyzdy bas salyp jatyp alyp «kókpargha órimdey jas qyzdy tartqansha, myna meni tartyndar» dep arashalap qalghan eken.

Alayda, búl kórinister men kókpardyng payda bolu turasyndaghy pikirler men kózqarastar bertindegi dәuirdi qamtityn dәiekter retinde jetkiliksiz. Sol sebepti, atýsti týrde qalyptasqan oiyn atauyn «kókpardan», «úlaqtartyshtan» «kókbórige» ótkize salu jeniltektik әri jauapsyzdyq.

Sóz sony. Qoryta aitqanda, «kókpar» atauynyng balamasy retinde qyrghyzda «úlaqtartysh» qalyptasqan. Al «kókbóri» atauy ghúryptyq oiyn retinde ózekti boluy mýmkin. Sol sebepti kókpar sportynyng atauy «kókpar», al kókpar oiynynyng atauyna «kókbóri» layyq bolar edi. Sport pen oiynnyng aiyrmasy mýldem basqa ekenin basqa joly sóz etermiz.

Serik Erghali,

pedagogika ghylymdarynyng magistri, mәdeniyettanushy, tórktanushy

Abai.kz