(Múhtar MAGhAUINNING «Kókbalaq» romany turaly)

«Kókbalaq» - jaqsy kitap. Biz oqyp boldyq dep qalamyz, bolmaghanymyzdy keyin bilemiz. Áldebir uaqytta sol kitapta aitylghan bir dýnie óz basyna kelgende sóz iyesin basqa qyrynan tanisyn. Sóz iyesi ashtysy men túshysy misha bylyqqan ómirden saghan kerekti bir dәmdi dәl tauyp, taza qalpynda auzyna tosady. Túshynasyng – bir, sergiysing – eki, sizding ishinizde de bir Toqsaba júr – ýsh... sizdi - búdan búryn Múhannyng Abayyn, Mahambetting «menin» ózining bir bólshegine ainaldyryp alghan sizdi endi Toqsaba degen Últtyq Ruh kiyip әketedi. Ózinizdi Toqsaba ekenmin dep oilaysyz. Sonda bir adamnyng jan әleminde qanshama súrapyl tasqyndar tudyra biletin, tazarta biletin shyn jazushylyqtyng mashaqatyn myna qarapayym biz de myqtap sezinemiz. Shyn suretkerding qúdireti sol – eng sonynda kitap oqyp otyrghanyndy úmytyp qalasyn, jazushydan jazylushy Toqsaba әldeqayda jaqyndap ketken. Keyin bir jerden jazushynyng ómir-tarihyn kórip otyrasyz, sonda sizge shashyn qayyryp taraghan tolyq deneli, Qaztughan, Dospambetterdi jaryqqa shygharghan Múhtar MÚQANÚLY emes, avtordyng ózinen de kemelge jetken Toqsaba elestese, ol - sol janaghy mashaqattyng qúdireti dep biliniz.
Ýlken darynnyng jan azabyn, qyspaq ómirin ýlken adamdar ghana jaqsy bilse kerek.

(Múhtar MAGhAUINNING «Kókbalaq» romany turaly)

«Kókbalaq» - jaqsy kitap. Biz oqyp boldyq dep qalamyz, bolmaghanymyzdy keyin bilemiz. Áldebir uaqytta sol kitapta aitylghan bir dýnie óz basyna kelgende sóz iyesin basqa qyrynan tanisyn. Sóz iyesi ashtysy men túshysy misha bylyqqan ómirden saghan kerekti bir dәmdi dәl tauyp, taza qalpynda auzyna tosady. Túshynasyng – bir, sergiysing – eki, sizding ishinizde de bir Toqsaba júr – ýsh... sizdi - búdan búryn Múhannyng Abayyn, Mahambetting «menin» ózining bir bólshegine ainaldyryp alghan sizdi endi Toqsaba degen Últtyq Ruh kiyip әketedi. Ózinizdi Toqsaba ekenmin dep oilaysyz. Sonda bir adamnyng jan әleminde qanshama súrapyl tasqyndar tudyra biletin, tazarta biletin shyn jazushylyqtyng mashaqatyn myna qarapayym biz de myqtap sezinemiz. Shyn suretkerding qúdireti sol – eng sonynda kitap oqyp otyrghanyndy úmytyp qalasyn, jazushydan jazylushy Toqsaba әldeqayda jaqyndap ketken. Keyin bir jerden jazushynyng ómir-tarihyn kórip otyrasyz, sonda sizge shashyn qayyryp taraghan tolyq deneli, Qaztughan, Dospambetterdi jaryqqa shygharghan Múhtar MÚQANÚLY emes, avtordyng ózinen de kemelge jetken Toqsaba elestese, ol - sol janaghy mashaqattyng qúdireti dep biliniz.
Ýlken darynnyng jan azabyn, qyspaq ómirin ýlken adamdar ghana jaqsy bilse kerek.

Múhtar ÁUEZOVTYNG tilindegi muzykalyq saryn ol kisining jazghandarynan jeldey esip sezilip túrady. Búl jel – Múhannyng qalamynan soqqan jel jerge qúlaghan sary japyraqty auagha alyp shyghady, japyraq kenistikte audarylyp-tónkerilip jýredi. Bayau jel aulaqtaghy kólding betin de shymyrlatyp ótedi, jelge qarsy kele jatqan qyzdan da ainalyp ketpeydi, ne shashyn, ne kóilegining etegin jelpip qalady. Mine, әlgi jelimiz týzu jolgha týsip alyp, tartyp bermeydi, ol manayyna әser etedi. Aynala tirshilik ataulyny shamasy kelgenin shayqaltyp, kelmegenin sybdyratyp birge ala jýredi. Beyne ómirdegidey. Jandy suret syzghan, ainytpay syzghan tilde ghana әuezdilik bolady. Jaqsy kitap oqyghandaghy әser men jaqsy kýy tyndaghandaghy әser birdey, kitap ta, kýy de adamdy jýieli, teren, jarqyn oigha jetelep sheshim tabatyn týiinge tura aparady, jәy kezde basynyz qatyp jýretin iydeyalyq jýkterden ózdiginizden bosanyp shygha kelesiz. Sondaghy aitpaghymyz – әdebiyetting muzykalyghy, muzykamen tikeley qatysy. Muzykasy bar bolghandyqtan әdebiyet – kórkem әdebiyet.

Endeshe, Múhtar Maghauiya nemeresindey sezimtal suretkerding kýy taqyrybynda shygharma jazuy – óte zandy. Jazbauy mýmkin emes te. Ádebiyetinizdi audarmasa ózge júrttyng kisisi úqpay qalar, biraq kýiin audarusyz úghady. Qazaqtyng kýii – kýlli adamzattyng muzyka ónerine qosylghan ýlken ýles, óshpes múra. Últtyq ruhymyzdyng Tәnirining aiyryqsha rahymymen jiberilgen jebeushisi. Toqsabanyng qazaqqa ghana emes, adamzatqa ortaq múranyng az múragerlerining biri ekenin bar ynty-shyntysymen týisingen jazushy osy qarapayym auyl adamynyn(әriyne, syrt kózge) jan әlemine úly dalany sidyryp jibergen. Shygharmagha boylap engen sayyn shyn óner adamyna tәn Toqsabalyq Ruh biyiktep ósedi. Ol ruh sizge barlyq últtyq qúndylyqtargha jasyryn da, ashyq ta shekteme qoyyp otyratyn Sovet qoghamyndaghy ergejeyli ónersymaqtardyng tobynan sorayyp oghash kórinip túrghanday. Toqsabagha Sovettik qúrlysynyz, Leninynyzdyng qúny – kýiding aldynda kók tiyn. Kýy men kýidi shygharushyny shatastyryp alsa, Lenindi de kinәlaudan tayynbaydy. Onyn
Almatyda sonshama kóreremenning aldynda «әigili» akedemikti shamdandyryp alghany - sol ónerge adaldyqtan.

Kýige qatysty romannyng tili de kýidey. Alashtyng alqalaghan erkesine ainalugha tiyis Toqsaba eng sonynda kýishi ekenin kórshileri de tym tereng tanymaghan beysauat qalpynda ómirden ótip ketti. Onyng ónerge kelui, sharyqtap ósui – bәr-bәri de jazmyshtyq qisyngha jýgingen. Eng bastysy – avtor keyipkerin óz iydeyasynyng qúly etpey, shynayy qalyptady. Shynayylyghy sonday – eng sonynda Toqsabany baghyzy kýishiler óz tobyna qosyp, kenistikke sinip ketetin jerin de shyn eken dep qalasyz. Basqalay ayaqtalugha mýmkindik joqtay sezinesiz. Ómirden tiyisti baghasyn almaghan kýishining ruhyn ertegilik múratyna jetkizip – úly kýishi-saldardyng tobyna qosuda әri sheberlik, әri imandylyq bar. Jazushy kýy taqyrybyna da osynday asqaq ruh, ainymas adamgershilikting jeteginde barghan. Ózderi tabanyna taptaghan últtardyng aimanday úldarymen birge sónip ketetin qúndylyqtardy joqtamau, kemeline jetkize jyrlamau ـ jazushynyng aryna syn.

Jә, romandy oqyp bittiniz deyik. Bizding bar sózimizding mәni osy oqyp bituge tirelip túrghanday. Sonymen oqyp bittik. Toqsaba men Aytan ekinshi ret әri songhy ret kezigetin kýidey keshti úmyta almadyq; Almatydan toryghyp qaytqan has ónerding sýlderin úmyta almadyq; han jaylaudy dýrkiretken sal men serining saltanatty kóshin úmyta almadyq. Bir kýngidey bolyp bayandap túrmaytyn bayansyz dýniyeden ótip ketken qasiyetter-ay! Ishinde bireu egilip barady... Toqsabany óz atannan beter joqtaysyn. Múhtar Maghauya nemeresi Toqsaba arqyly jeke adamdy ruhany azattyqqa – bostan «menin» mәngilik erkindikting sheksizdigine alyp barghysy keledi. Óz ishinde azat adam – naghyz erkindikke jetken adam. Júmeken aqynnyng «kisen salsa qolyma – qoryqqany dep týsini» de ruhany bostandyqqa jetken adamnyng sózi. Kókbalaq - eng әueli túlpardyng aty. Atqa qonghan adam ózin qúdayday sezinedi. Búny qazaq óte jaqsy biledi, at turaly әn de, kýy de jeterlik. Eshbir aqyn ózin ruhany bostandyqqa shygharmaytyn dýniyening qyzyghyna arnap saf ónerding tuyndysyn jasay almaydy. Jýirik atpen jýitkitip baratqandaghy kónilding tasqyny men kýy tyndaghandaghy tolqudyng da qiylysatyn jeri – osy ruhany bostandyq.

Sonymen oqyp bittik. Jaqsynyng jaqsylyghyn sezinesin. Eng keremeti - jaqsynyng jaqsylyghyn sezinetin qasiyet bitken. Búl qasiyet bizding qogham asa dilgir nәrse der edik. «Birindi, qazaq, biring dos kórmesen, isting bәri – bos» degendegi Abaydyng da maqsaty – esti qazaqty osy qasiyetke jetkeru shyghar. Biz de Múhtar MÚQANÚLYNYNG jaqsylyghyn asyryp, sharapatty jazushymyzdyng halqymyzdyng ruhany qazynasyna arnalghan asa baghaly shygharmasyna óz pikirimizdi aityp jatyrmyz. Jazushynyng múraty – úly ónerding múraty. Biraq ýlken kisimizding «múratymen» jaghalasyp jýrgender de bar eken. Shygharmada úly óner jeniske jetti, adamgershilik jeniske jetti. Biz soghan quanamyz. Jetpisinshi jyldarda jazylsa da, Múhtargha ghana tәn sony sypat, qaytalanbas sheberlik aiqyn kórinis tapqan. Ruhany bostan adam kimge de qúl bolmaytynyn aighaqtap, shyn ónerding sory men baghyn, qasiyeti men qasiretin jazu arqyly oqyrmangha mәngilik saryndargha qanyqqanday, sheksizdiktinting qúshaghyna engendey jeteli sezimder silaydy. Minez baulidy. Jaqsy kitap – minezding mektebi.

Avtor turaly:

Tizimbek ANAShÚLY, Shyghys Týrkistandandaghy Altay qalasynda dýniyege kelgen. Qazir QHR-dyng astanasyndaghy Beyjing pedagogikalyq uniyversiytetinde oqidy.

Abai.kz