Qazaqtyng ataqty jazushysy, Alash Orda qayratkerlerining biri Jýsipbek Aymauytúlynyng kez kelgen tuyndysy últty sýngding barometri ispetti. Ásirese sovettik senzura әli kelmegen 1917-1918 jyldary jazghan maqalalary erekshe kózge týsedi. Búl kezde ol Semeyde shyghatyn «Saryarqa» gazetinde qyzmet istegen. Sonymen birge «Abay» jurnalynyng redaktory da bolghan. 1918 jyly bir ózi osy jurnaldyng on ýsh sanyn shygharghan eken. Mine, osy baspasózde ol bolishevizmning óte qauipti ekenin baghamdaghan, últ bostandyghyn kózdegen, qazaq elining keleshegine alandaghan, ótkir әri problemalyq maqalalar jazghan. Olardyng qatarynda «Qazirgi sayasy hal», «Qazir eki nәrse kerek», «Últty sýy», «Jastar kim?», «Qazaq tilin iske asyru qamy» sekildi jariyalanymdardy erekshe aitugha bolady. Jalpy, Aymauytovtyng sayasy taqyryptaghy publisistikalyq dýniyelerining sany qyryqtan asyp jyghylady.

Biz býgin últ qayratkerining «Últty sýng» maqalasyn jariyalaudy jón kórdik. Maqala 1991 jyldan keyin qazaq oqyrmanymen qayta qauyshyp otyr! Tuyndyny tóte jazudan kirill qarpine týsirgen - jýsipbektanushy Núrjan Quantayúly.

Últty sýy әr týrli.

Qazaqtyng ataqty jazushysy, Alash Orda qayratkerlerining biri Jýsipbek Aymauytúlynyng kez kelgen tuyndysy últty sýngding barometri ispetti. Ásirese sovettik senzura әli kelmegen 1917-1918 jyldary jazghan maqalalary erekshe kózge týsedi. Búl kezde ol Semeyde shyghatyn «Saryarqa» gazetinde qyzmet istegen. Sonymen birge «Abay» jurnalynyng redaktory da bolghan. 1918 jyly bir ózi osy jurnaldyng on ýsh sanyn shygharghan eken. Mine, osy baspasózde ol bolishevizmning óte qauipti ekenin baghamdaghan, últ bostandyghyn kózdegen, qazaq elining keleshegine alandaghan, ótkir әri problemalyq maqalalar jazghan. Olardyng qatarynda «Qazirgi sayasy hal», «Qazir eki nәrse kerek», «Últty sýy», «Jastar kim?», «Qazaq tilin iske asyru qamy» sekildi jariyalanymdardy erekshe aitugha bolady. Jalpy, Aymauytovtyng sayasy taqyryptaghy publisistikalyq dýniyelerining sany qyryqtan asyp jyghylady.

Biz býgin últ qayratkerining «Últty sýng» maqalasyn jariyalaudy jón kórdik. Maqala 1991 jyldan keyin qazaq oqyrmanymen qayta qauyshyp otyr! Tuyndyny tóte jazudan kirill qarpine týsirgen - jýsipbektanushy Núrjan Quantayúly.

Últty sýy әr týrli.

Qazaqtyng aty orystyng atynan ozsa, baluanyn baluany jyqsa, sheshenin shesheni sózden toqtatsa, mardamsyp bar qazaq sýisinip qalady. Qazaq jenilse, orys ta dardiyady. Noghay men qazaq, sart pen noghay egessin, olar da solay. Búl әr júrttyng qanyna bitken ózimshildik, túrghan jerin, ósken elin, óz túqymyn basqadan artyq bolsa eken degen qúrghaq tilek, qúrghaq sezim eng tómengi dәrejedegi nadan adamda da bar. Búl qasiyetti sezim emes; jerin, ýiirin saghynu, jerine tartu hayuanda da bar. Ýirengen tamaq, jegen jerin jaqsy kóru - tabighattyng eriksiz kanony. Últ sýngding eng tómengi dәrejesi osy.

Aqyly, sezimi ústarghan qazirgi mәdeniyetting tórinde jýrgen adam balasyn alsaq, әr últ ózining óskenin, ózining kórkeygenin, jetilgenin, ózining qojalyghyn kóksep, janyn salyp, qanyn suday aghyzyp, dýniye-mýlkin ortagha salyp, alysyp jatyr. Búghan qaraghanda adam balasynyng óz mesheldiligi mәdeniyet órlegen sayyn kýsheyip keledi. «Ózine tilegendi bireuge de tile», «adam balasyn bauyr tút» degen kórkem tilek dalada qalyp, túrmys kýresi, qanisherlik maydandap túr. Últy ýshin qúrban bolugha shydaghandyq - últshyldyqtyng osy kýnde eng berik erejesi.

Zorlyq, qiyanat, qanisherlik joghalyp, bir zamanda adam balasy birin biri mandaygha shertpeytin, jer jýzine újmaq ornaytyn shaq bola ma? Joq pa? Belgisiz bolsa, alys. Ózi kókseu - tәtti qiyal; zaman kóksetetin emes. Endigi maqsat - ayaq astynda qalmay, tyrbanyp tyrna-qatar retke kiru, dýniyejýzinen joghalyp ketpes qamyn qylu.

Últyn shyn sýiip, ayanbay qyzmet qylghan azamaty kóp júrt kýshti, ónerli, bilimdi júrt bolyp, kýreste teng týsip, basqalargha ózin eletip otyr. Últy ýshin qúrmet qylmay, bas qamyn oilap jýrgen azamattardyng eli artta qalyp otyr. Últshyl júrttar, әne, Germaniya, Yaponiya, Angliya, Týrkiyalar, olardyng balasy jasynan «últym» dep ósedi. Eseygen song bar bilimin, kýshin óz júrtynyng kýshengine júmsaydy. Olardyng әr adamy - memleketting keregi, qyzmetkeri.

Kórshimiz orysty alayyq. Búlardyng qara halqy nadan boldy. Oqyghany últ qamyn oilaghan joq, qyzyqqa, shenge, dәrejege salynyp, bas paydasynan ózgeni eskergen joq. Sheneunigi ózi qoja, ózi tóre bolyp, qara halyqty mensinbedi, jan esebinde kórmedi. Keshegi oyazdar, jandaraldar, general-gubernatorlar óz aldyna kishkene patsha edi. Olardyng aq degeni - alghys, qara degeni - qarghys boldy, asugha, atugha әmiri jýrdi. Qara halqy men oqyghanynyng arasynda jaqyndyq bolmady, birin biri jek kórdi. Aqsýiek, dvoryandar qara halyqpen sýikesudi boyyna qorlyq, namys kórdi. Ekinshi jaghynan arys - patshasyn qúdaydan jaman әspettep, kókke kóterdi. IYmendi, qoryqty, patshadan kýshti әmir iyesi bar dep oilaghan joq. Patshany shyrghalaghan ónkey aqsýiek, sheneunikter patshany qara halyqtan alystatpasa, jaqyndatugha sebepshi bolghan joq. Qara halyq qorlyqta, qysymshyldyqta jýrip jatty...

Qorlyqqa kónip, tepkige shydap jýrgen orystyng qara mújyghy ýnsiz, tilsiz, kónbis nadan emes. Qyljyr, ózimshil, zor kókirek nadan edi. Patshanyng pәrmanyna, aqsýiekting tizesine amalsyz kónip, keketip-múqatyp, syrttan qorjiyp jýrushi edi. Mújyqtyng múnday bolghan sebebi - orystyng jogharghy tabynan shyqqan talay ataqty, bilimdi jazushylary mújyqty madaqtap, kitaptar jazyp, kóterip, ózimshil qylyp, tәnirsitip jiberip edi. Mine, osy halda jýrgen orystyng bir tәnirisi Nikolay joq bolyp edi - ne boldy?

Tәnirsingen, ózin-ózi zor tútqan qoja bolyp, memleketting astyn ýstine keltirdi. Neshe týrli bassyzdyq qylyp, Rossiyanyng kýl-talqanyn shyghardy.

Jogharghy aitylghannan shyghatyn qorytyndy mynau: orystyng aqsýiegi, oqyghany últ qamyn oilap, halyqqa jany ashyp, qyzmet qylghan joq: «dәreje» quyp ketti. Tәnirisingen qara halyq jýgensiz nadan bolyp qaldy. Qysqasy, orys últshyl júrt emestigin, taptan tapqa, partiyadan partiyagha bólingen berekesizdigin kórsetti. Múnan bylay mandayyna tas tiyip baryp týzelmese, bú qalypta ýlgi alarlyq, elikterlik esh nәrsesi qalghan joq.

Endi qazaqqa keleyin. Biz júrt boludy jana oilanyp, jana qamdandyq, qazaq әri aqsýiek, qarasýiekke, oqyghan, oqymaghangha bólinip, arasyna jik týsken joq. Biraq juan ata, jinishke ata bolyp, juannyng jinishkege kórsetetin zorlyghy, qiyanaty bar. Jaqsy tәrtip, әdil biylik ornasa, juan men jinishkening aiyrmasy joghalyp ketui mýmkin. Basshy týzu bolsa, basshydan bas tartyp, aua jayylatyn halyq az, qazan búzar, ar soqqan bireuler bolmasa. Qazaqty tura jolgha bastaytyny da, adastyratyny da - oqyghany. Oqyghanyn qazaq syilaydy, sonynan eredi. Kәdirleydi. Senedi. Bilimdi, aqyldy, jaqsylyqty, ýlgili, tәrtipti, aqiqatty, әdildikti, qyzmetti oqyghandarynan kýtedi. Oqyghan - qara halyqtyng shyraghy (iydealy), búqarasy sonsha kәdirlegenin oqyghandar bilu kerek. Halyqqa qyzmet qyla bilmegen, ýlgi, shyraq bolugha jaramaghan oqyghan halyqtyng yqylasyn qayyrady, kónilin shygharady. Halyqty ózinen alystatady, ósek arqalaydy, paydasy artyq tiymeydi.

Búqaranyng әspetteuine qaray «búl uaqytta» tórt ayaghy birden týsip, últ ýshin janyn salyp, siletsiz, taza qyzmet qylarlyq shyn «shyraq» tabyla berui qiyn. Búl uaqyt - qazaqtyng mәdeniyetke ayaq basatyn, sharuasy, túrmysy, biligi ózgeretin, ghasker bolatyn, jalpy últ isine jol ashatyn uaqyt. Qazaqtyng ómirine kórmegen janalyqtar kiretin uaqyt - osy kýngi oqyghan qyzmetkerler. Qazaqtyng eski qalpynan janalyqqa kóshetin - «kóshpeli» zamannyng kisileri. Kóshpeli zamannyng qyzmetkerlerining qashanda bolsyn kemshiligi kóp bolmaq. Árkim әrtýrli pikir tútynyp, әrtýrli joba úsynyp, janalyqty ornatugha jihat qylmaq. Biraq búl buynnyng adamynyng tәjiriybesi, tәrbiyesi jetilmegendikten istegen isinde ýstirttik, tóselmegendik kóp shyghyp, oilaghan maqsatyna jete almay, eski ómirding jauyzdyghymen alysumen kýni ótedi. Búlardyng istep ketken isinen kelesi buyn tәjiriybe alyp, tóselip, anyq qyzmet qylatyn, qyzmetining jemisin kóretin solar bolady. Búl jýrgen buynnyng adamynda kemshilik bolatyn birneshe sebepterin aityp óteyin.

Adamnyng ómirdegi isi - alghan tәjiriybesining jemisi. Jannyng tәrbiyelenetin ýsh týrli sypaty bar: aqyl, sezim, qayrat. Adam jaratylystan aqyldy bolyp, osy ýsh sypaty birdey tәrbiyelengen bolsa, ol kisi әri danyshpan bolady. Ol adam isinde bayypty, tabandy bolyp kóp qata jibermeydi. Eger aqyly shamaly adamnyng ýsh jan sypaty birdey tәrbiyelengen bolsa, ol adam ózine ózi qanaghatshyl, ómirine yrza, ortasha tyghyndy kisi bolady. Búl kezdegi oqyghandardyng alghan tәrbiyesi qanday? Ýsh týrli jan sypaty birdey jetilgen be? Sony aitpaqpyn.

Qazirgi oqyghandardyng tәrbie negizi qazaq ishinde salynghan. Qara qazaqtyng balasyna beretin taghylymy belgili. «Ótirik aitpa, qiyanat qylma, adal bol, aqjýrek bol, ózing ýshin oqyma, men ýshin de oqyma, últyna qyzmet qylyp, payda tiygizu ýshin oqy!» dep ýiretken qazaq neken-sayaq shyghar. «Shirkin, bәlenshening balasynyng quy-ay! Kisi syrtynan satyp jiberetin», «kisige aqyndy jibermeytin bol, zakon bil, aqsha tap, darajagha ilin» degen maqsatpen oqytady. Aytsa da, aitpasa da, qazaqtyng búl oiy belgili. Osy tәrbiyemen óspegen bú jýrgen oqyghan da kem shyghar; jasynan balanyng aqyly, sezimi qulyq, súmdyqqa, bireuden artylugha, dәrejeqúmarlyqqa ýirenedi, búl - bir.

Orys shkólining tәrbiyesi de oqyghandardy últshyldyq, kishpeyildilik, taza jýrekti qyzmetkerlikke artyq әser bermeydi. Orys balalary últ degendi kóp eskermeydi, kóbi ózimshil, maqtanshaq, tәkappar keledi. Olarda jaqsy minez shamaly, al qyzmetke kirgeli kórgeni - Nikolaydyng jadaghay sheneunikteri. Olardyng kóretin rahaty: jaqsy kiyim, jaqsy tamaq, troyka arghymaq, kataytsa, sekektetken «madmazel» (әiel). Mәjilisi - araq, qarta, billiard, saltanat, aibar: «Taqsyr-eke! Gospodiyn!», shúlghyghan, shoqynghan qara júrt, mini, búlardan alghan tәrbiyening týri osy siyaqty, búl - eki.

Últymyz bar ekenin, elimiz-júrtymyz bar ekenin, júrtymyz qatargha kirmey, tendik joq ekenin, Nikolaydyng qasqyrlary qazaqty iship-jep qúrtyp bara jatqanyn sezgeli, «últqa qúrmet qylayyq» degeli bes-alty-aq jyl boldy. Áriyne, búl oyanugha 1905-inshi jylghy tolqyn, taghy әrtýrli týrtkiler qamshy bolghan shyghar; kóbinese es kirgizip oyatugha, últty tanytugha sebep bolghan - «Qazaq» gazetasy. Onan búryn últ degendi kim bilgen: kóbimiz keshe ózgeris bolghan kýni últymyzdy tauyp aldyq. Sondyqtan oqyghandardyng keybireuleri jan-tәnimen adal qyzmetin últyna kórsete almay, paydasyn ne dәrejesin saghalap ketui ghajap emes, sebebi, «últshyldyq», «adaldyq», «qyzmet» degen nәrseler sýiegine sinip ósken dәreje emes. Syrttan japsyrylghan jamau.

Oqyghandardyng joldan tayyp ketuine sebep bolatyn - bar adamnyng tabighatyna bitken jergilikti minezder. Oryn, ataq, dәreje, múqtajdyqtyng joqtyghy adamdy tastyryp, kóterip jiberedi. Búlardy kisining kisisi-aq kóteredi. «Qoy kórmegen qualap óltiredi» degendey, búryn qolyna biylik tiyip kórmegen júrt bilikti jaqsylyqqa júmsay almay, jaman jaqqa júmsap, adyrandap, «taghdyryng qolymda» degen siyaqty pikirge týsip ketui de mýmkin, búny Nikolaydyng sheneunikterin kóz aldyma elestetip aitamyn.

Keybir oqyghandar da qara halyqtan boyyn aulaqqa salghysy kelip, qyzyqqa, saltanatqa salynghysy keletin salqyndyq, irilik minezderding úshyghy seziledi. Adam shalduar nyqysynyng әnimen ketse, ózin-ózi tergeuge almasa, jaman minezinen tyiylyp, jaqsy jaghyn tәrbie qylmasa, búzylyp ketui op-onay. Meninshe, qara halyqtan jiyrengendik, irilik - últyn sýiyge, múqtajyn, syryn biluge jihat qylmaghandyq dep bilemin. Búl minez Nikolaydyng sheneunikterine eliktegen bolyp tabylady.

Orystyng bilimin alugha, ónerin biluge, jaqsy jaghyn jattaugha elikteu - dúrys ta, kәpirligin, maqtanshaqtyghyn, raqymsyz, qyzyqshyl, qaltashyl, antshyl «suyq» sheneuniktigin elikteu, aqsýiek bolugha, saltanat týzeuge, túrmysyn, jýrisin, ýy ishin jat týrge salyp, qazaqtan qashyrtugha elikteu - ýlken min, kemshilik. Bú jaghynan oqyghandar aryna tóreletip, saq boluy kerek. Osynday әdetti kýsheytuge sebep bolatyn kýnshyghys halqynyng tabighatynda taghy bir minez bar. Ol: antqúmar, zinnatqúmar, әielshildik, adymyn alystatpaytyn úsaqtyq, qayratsyzdyq, jalqaulyq. Kónildegisi bolmasa, bizding túqymdar tez tabany qaytyp, qajyp qalady. Maqsatynyng jolyna qúrban bolugha shydamaydy. Bú da este bolsyn.

Aqtyghynda aitpaghym: oqyghandar ózin ózi tәrbie qylu kerek. Qara halyqtan jiyrenbey, jaqyn jýrip, syrlasyp, mún-múqtajymen tanys bolyp, ózi últyn sýnge, halyqqa ózin sýigizuge jihat qyluy kerek. Esterinizde bolsyn: qara halyqtyng mәdeniyetti boluynan mәdeniyetti kisining qazaq boluy qiyn, balasyna osy bastan últ ruhyn sinirip, qazaq ómirine jaqyndatyp tәrbiyeleu kerek. Orys tәrbiyesin alghan bala últ qyzmetkeri bola almaydy. Qazaqqa ayday aqyrghan sheneunik tabyluy onay; erinbey-jalyqpay, baqyrmay, shaqyrmay is bitiretin, terisi qalyn, kónbis, tabandy qyzmetker tabyluy qiyn. Qazaqqa zor keude aqsýiektin, aqsha jegish jaltyrauyq sheneuniktin, súlu sózdi, qúrghaq bekting keregi joq; adal kýshimen ógizdey órge sýireytin júmysshy kerek. Sol júmysshy - oqyghandar. Bekerge ketken saghat, bosqa ótkizgen minut - últ isine zor shyghyn.

Oqyghandar! Búl uaqyt jan tynyshtyq izdeytin, qyzyq quatyn uaqyt emes, qyzmet qylatyn, enbek siniretin uaqyt. Oilanyzdar: halyq biz ýshin emes, biz halyq ýshin tughamyz, olay bolsa, moyynymyzda halyqtyng zor boryshy, auyr jýgi jatyr.

«Abay» jurnaly. 2 qazan 1918 jyl

(Maqala «Qazaq alimanaghynyn» ekinshi sanynan alyndy. Shilde-tamyz. 2009 jyl).