Ghalamtordyng әrtýrli betterinen qazaq rularynyng týpki atalaryna reviziya jasau taghy da kórine bastady. Kóshpeli Aziyagha shekesinen qaraytyn batys pen key túsy kýmәndi qytay derekterine, óz aramyzdaghy tarihtan góri әdebiyetke etene keybir bauyrlarymyzdyng aitqandaryna silteme jasaydy kópshiligi. Últtyq dengeyge shyghugha óresi jetpey, rulyq dengeyde maltyghyp jatqan komentshilerge azyq tabyldy. Qazaqtyng arghyn, nayman, kerey, jalayyr, uaq, qypshaq, manghyt, sirgeli, shapyrashty siyaqty irgeli rularyn bir beyshara «mynghúl» dep, ekinshi bayqús «qaraqytay» dep tartysyp jatyr. Ásirese, arghyn men naymandy jilik mayyna deyin shaqpaqshy. Biraq, óreleri jetpey búlghaqtap jýr. «Arghyn ózderin Qodan biyden taratady. Osy ataudaghy «o» әrpining ornyna «i» әrpin qoysang qidan (qaraqytay) degen sóz shyqpay ma? Búdan artyq ne dәlel kerek? Shynghyshannyng túsynda arghyn auyzgha alynbaydy. Demek, qidan- qaraqytaylar osylar» dep jer tepkilepti. Arghyndardyng ol zamanda qayda ekenin Shәkәrim qajy 1911 jyly jaryq kórgen shejiresinde aityp ketti (Shakarim Kudayberdiuly. Rodoslovnaya... Alma- Ata, «Jazushy», 1990 g. 77 str) Bir ghasyr ótipti. Eng bolmasa sony bilmese tarihta nesi bar eken?

Ghalamtordyng әrtýrli betterinen qazaq rularynyng týpki atalaryna reviziya jasau taghy da kórine bastady. Kóshpeli Aziyagha shekesinen qaraytyn batys pen key túsy kýmәndi qytay derekterine, óz aramyzdaghy tarihtan góri әdebiyetke etene keybir bauyrlarymyzdyng aitqandaryna silteme jasaydy kópshiligi. Últtyq dengeyge shyghugha óresi jetpey, rulyq dengeyde maltyghyp jatqan komentshilerge azyq tabyldy. Qazaqtyng arghyn, nayman, kerey, jalayyr, uaq, qypshaq, manghyt, sirgeli, shapyrashty siyaqty irgeli rularyn bir beyshara «mynghúl» dep, ekinshi bayqús «qaraqytay» dep tartysyp jatyr. Ásirese, arghyn men naymandy jilik mayyna deyin shaqpaqshy. Biraq, óreleri jetpey búlghaqtap jýr. «Arghyn ózderin Qodan biyden taratady. Osy ataudaghy «o» әrpining ornyna «i» әrpin qoysang qidan (qaraqytay) degen sóz shyqpay ma? Búdan artyq ne dәlel kerek? Shynghyshannyng túsynda arghyn auyzgha alynbaydy. Demek, qidan- qaraqytaylar osylar» dep jer tepkilepti. Arghyndardyng ol zamanda qayda ekenin Shәkәrim qajy 1911 jyly jaryq kórgen shejiresinde aityp ketti (Shakarim Kudayberdiuly. Rodoslovnaya... Alma- Ata, «Jazushy», 1990 g. 77 str) Bir ghasyr ótipti. Eng bolmasa sony bilmese tarihta nesi bar eken?

Jýrek auyrady. 1897 jylghy patsha sanaghyndaghy bar- joghy 535 myng ózbekting býgin 30 milliongha taqady. Ózbek jerindegi barlyq últtardy ózbektendirip, ózbek degen birtútas últ qúrdy. Baltalasang bólinbeydi. Biz sol sanaqta ózbekten 8 ese kóp edik. Qazir 12 milliongha әzer jettik. Ózbek 56 ese ósti. Biz 4- 5 ese. Ózbek býgin shar bolattay pisip- úiysqan, ajyramaydy. Al bizdi júmsang sausaq arasynan qúmday susyp týsip qalamyz: mynghúl- súnghyl, qytay- mytay, pәlen- pәshtýgen dep shashyratyp tastaymyz. Pushkinning músylman negrding jalghyz úly ekenin, orys basyna kóterip otyrghan qolbasshylary Suvorov, Kutuzov, Nobeli syilyghynyng laureattary Pavlov, Mechnikovtyn, danyshpan Mendeleevtin, ataqty Tretiyakov, Sheremetievterding Kók Týrikting úldary ekenin qay orys moyyndaydy. Solardy orys ózinen bóle me? Bilip túrsa da, «orys» dep qarysyp qalady. Qaytsek basymyz qúralady, qashan tas- týiin týgendeler ekenbiz? Sanasyzdyqtan qashan qútylamyz?

Barlyq qazaq rulary turaly aitu qiyn- aq. Biraq jekelegen, әrkim ózi zerttep jýrgen taypalary turaly bilgenderin, tarihy negizdelgen derekterin ortagha salsa, ótkenimizge әrqaysymyz ýles qosa alady ekenbiz. Qarakerey Qabanbay batyrdyng tarihy túlghasyn zerttey bastaghan otyz shaqty jyl ishinde Baba ruy jayly biraz derek jinadym. Bir izge týsirip qoyghanmyn. Osy turaly aitpaqpyn.

Qazaq naymandary býgin on ata- Baltaly, Baghanaly, Kókjarly, Bura, Sarjomart, Teristanbaly, Qarakerey, Matay, Sadyr, Tórtuyl. Úrany- «Qaptaghay». Tanbasy- Ý (baqan). Alayda, Týrkistan, Qyzylorda, Aqmola- Astana týbinde ózderin «Dýrmen- naymanbyz» deytin ýlken qauym bar. Aytularynsha Týrkistanda ghana tórt myng shanyraqtay. Nege ekenin әzirshe dәp basa almadyq, búlar qazaq naymandarynyng Shejiresine enbegen. Sonda, dýrbendermen on bir ata. Ózbekstannyng Samarqanynda dýrmender tipti mol. Ózbekpiz deydi jәne anau- mynau emes, Aqsaq Temirdi dýrmen- nayman ishindegi barlastan taratady. Ukrach (Ókiresh), Qara, Qyzyl nayman degen auyldar kezinde Moskva újymshary bolghan eken. Kenes qúlasymen Ámir Temir atyna ózgertip alypty. Samarqannyng týbinde tayaq tastamda. Osyny qazaq zertteushileri nazarda ústauy tiyis- au. Al týbi bir týrkilerding ishinde, ózim aralaghan ózbek, qyrghyz, qaraqalpaq, tatar arasynda, sonymen qatar týrkimen, noghay, estek (bashqúrt), altaylyqtar, tipti, tәjiktegi loqay- qazaq pen mynghúl ishinde de naymandar mol. Shettegi jiyrma shaqty nayman taypasy turaly «Ókiresh Shal», «Tólegetay baba», «Qabanbaydyng atasy- Toqtarqoja» atty enbekterimde jazdym. (Kamal (Kamil dep shyghady ara- túra) Abdrahman. Naiman.KZ blogi) Qaytalap jatpayyq.

Ghalamtorda dauly pikirler men talas tughyzghan kitaptar jóninde basyn aldymen ashyp alatyn nәrse bar. Onda barlyq nayman, arghyn, uaq, shómekey, sirgeli, shapyrashty turaly aitylmaydy. Osylardyng ishine singen azdy- kópti topty kózdeydi. Meninshe búghan shamdanbau kerek. Keybir komentshining jany shyryldap, «Taghy bóldinder me az qazaqty?» dep otyrghanyn týisinemin. Biylik qazaqtyng basyn qosu ýshin býgin esh shara qoldanbay, bey- jay otyr. Orys tilin, sol arqyly orys tildilerdi shyr- pyr qorghan әlek. Osynday shaqtarda últshyl adamdar belsendilik tanytyp, úitqy bolyp ketetini әlimsaqtan bar. Dese de qay el, qay rudy alsanyz da kirmesiz, sinbesiz emes. Qazirgi qazaq rulary, tipti, HÝIII ghasyrda da tolyqqan. Bir rudan ekinshi rugha qosylyp ketu kýni keshege deyin jýrgen. Qazir Úly Jýz, Orta Jýz, Kishi Jýzbiz, ýisin, dulat, qanly, nayman, arghyn, sirgeli, uaq, shómekeymiz degen son, qaysysy naqtysy, qaysysy keshteui ekenin qopsytudyng qajeti joq.

Jogharydaghy on ata naymannyng irilerining biri- qarakerey. «Qara» jәne «kerey» degen eki sózding qosyndysy sekildi. Tek, «qara» sózi ne maghyna beretinin týsine bermeymiz. Bireuler «Qidan (qaraqytay) memleketin naymannyng Kýshilik hany 1211 jyldan biyley bastady. Sóitip, shyn mәninde ol memleket qúlap, naymandandyru bastaldy, qaraqytaydyng bir toby naymangha sinip, nayman ishinde qalghan kereymen aralasyp, «qarakerey» ataldy. Mysaly, qazaq ishinde qytay- qypshaq, manghyt- qytay, sirgeli- qytay, uaq- qytay degen taypalar bar» desedi. Ózge de ton pishuler kóp. Biraq osylardan san aluan súraq tudyrady.

1.Ru atauy- qarakerey. Eger qaraqytay men kereyding qosyndysy bolsa maghynasy, kózdep, kórsetetini bar «qytay» sózi qoldanysqa enip, ru aty- qytaykerey nemese kereyqytay ataluy shart. Aldyndaghy qypshaq- qytay, manghyt- qytay sekildi. Búlarda kimmen kimning qosylghany anyq túr. Al «qaraqytay» sózining «qara» bóligi qoldanysqa enipti desek, naq osy jerde «qara» sózinde pәlendey maghyna joq. Ózin- ózi aqtamaydy. Kimmen kimning qosylghany ashylmaghan. Tamyrsyz. Búl qalay?

2. T. Júrtbay «Qidan memleketin kim qalay atap, san saqqa jýgirtse de, ol qúramyna nayman, qonyrat, uaq, jalayyr, kerey, arghyn, qanly, aday, teleuit, qypshaq taypalaryn biriktirip otyrghan qazaq halqynyng alghashqy qúramasy» dep ótken ghasyrdyng toqsanynshy jyldary- aq jazghan. (Dulygha. Almaty, 1994 jyl. Ekinshi kitap, 191 bet) Shyndyghy da osy. Qidandardyng bir tobynyng naymandanyp, keyin qazaq atanghany kimge zalalyn tiygizip, bauyryna batypty? Týrki- qazaqtardyng kóbeygeninen kim zapy tartypty?

3.Osyny da «Tarihy shyndyq ýshin» dep aqtala ma? Qidan memleketining joyylghanyna 750 jylday ótipti. Odan beri 30 úrpaq auysty. Endeshe qaydaghy qaraqytay?

Songhy eki súraqtyng jauabyn sony jazushylardyng ar- úyatyna tapsyrayyq. Óziniz de oilanyp kóriniz. Birinshi saualgha birlesip jauap berip kóreyik. Ol ýshin ózbektegi Samarqangha, Ándijangha sapar shegemiz. Samarqannyng tura týbindegi Qaranayman auylyna soghamyz, Samarqannyng teristigindegi osy oblystyng erekshe ólkesin alyp jatqan Qaranayman últtyq parkine (qoryghyna), qatar- qatar otyrghan qaranayman qyshlaqtaryna týsemiz, Qarakerey Qabanbay batyrdyng týpki ata júrty- Júpar sayda damyldaymyz. Aqtaylaq by shejiresinde «Naymannyng (Ókiresh Shal- avt) Toqmaq degen jalghyz úly ólip...» deytini bar. (Aqtaylaq bi. Almaty. 1991 j. 66 bet) Túp- tura osy attas Toqmaq auylyna toqtap, jón súraymyz. Sóitemiz de tang qalamyz. Samarqan manynda Qaranaymangha qosa Baltaly, Baghananly, Qarabaghanaly, Naymansaray, Besbala, Naymantepe, Naymanauyl (ózbekter qyshlaq deydi emes pe), Ókiresh, Sadyr, Saryqúl, Tórtuyl, Janghúly, Qaraqúrsaq, Beshnayman, Beshbala atalatyn taza nayman rularynyng atymen atalatyn, Samarqan uayalatynyng kartasynda qaz- qatar tizilip túrghan qyshylaqtardy aralap shyghamyz (Spravochnaya politiko- adminstrativnaya karta. GNPP «Kartografiya». Tashkent, 2008 g.). Osy eldi mekenderding bәrinde ózbek naymandary, onyng ishinde qaranaymandar túrady. Sóz reti kelgende atay keteyik búl manda sonday- aq Taraqty, Kerey, Qarakesek, Qanjyghaly, Balghaly, Qonyrat, Barlas, Qiyat, Qataghan, Qanly, Jaghalbayly, Shanyshqyly, Shapyrashty, Shómekey, Ýisin, Jambay tәrizdi qazaq rularynyng atyn alghan qyshlaqtar bar. Keybiri eki- ýsh ret qaytalanady (atalghan kartany qaranyz). Negizi «ózbekpiz» deydi. Al Qaranayman atauy Samarqannyng tórt tarabynan da kezdesedi.

Endi Ándijannyng janyndaghy qara, pәski (kishkene), orta naymandargha jol tartyp, qatar otyryp palau jese de bolady. Biraq, ózbektegi qaranaymandardyng eshqaysysyna «kerey» qosaqtalmaghan. Olarmen úzaq әngimelestik. Eki kýn qonaq boldym. Qyzyghy- tughandarynday qarsy alyp, bar júmsaghyn aldyma tartty. Ózbektik- últtyq ruhty sanasyna әbden sinirgen, jatty tórine juyta bermeytin ózbek naymandarynyng boyyndaghy eki myng jyldyq qandary oinap shygha keldi. Sonau 1330- 1340 jyldary Ózbek hannyng atymen atalyp, últ bolugha bet alghandarynan beri attay 700 jylday uaqyt ótse de, biz 1460 jyldardan beri «kóshpeli ózbekterden» at qúiryghyn birjola kesip ketsek te, tughan bauyrlarday syrlastyq. Ózbekting palaudan basqa da neshe týrli últtyq asy barlyghyna, sýtten- airan, qatyq, qúrt, irimshik jәne de basqa aluan týrli tagham jasaytynyna kózim jetti. Syily adamdaryna kóp jyl saqtalghan bal beretinine tandandym. Ózbek shejire, ru bilmeydi degen bos sóz eken. Ýlkender jaghy irkilmeydi. Jastary da qay ru ekenin tolyq aitady. Naymandar, onyng ishinde qaranaymandar turaly mol derek aldym. Osy qaranaymandardyng aituymen Ándijangha tiyip túrghan qyrghyzdyng Oshyna soqtym. Janynda «Erkin» agrofirmasy bolypty. Sonda qyrghyz qaranaymandary túratynyn biledi eken. Búlardy da taptyq, ras bar qaranaymandar, ózderin qyrghyz ataydy. Jәne qyrghyzdaghy chanteke, juan bút, sar, kókshi, taghy da basqa naymandardan ózderin pang ústaydy. Sebebin keter sәtte súrap aldyq.

Ghalamtorda pikir jarystyrushylar qadym zamandardan beri qaranayman degen osynsha mol, salymdy rudyng eng ejelgi naymandarmen qatar jasap kele jatqanyn, olardyng key rudan ilgeri boluy da mýmkin ekenin bilmegen nemese bilgisi kelmegen. Qazaq jerinde qaranayman kezdespegen song qol jetimdegi «qaraqytay» júrtynyng «qara» sózin alyp, «kerey» sózin qosyp, «qarakerey» ruyn op- onay tudyrghan. Tarihta eshnәrse әnsheyin bola salmaydy, halyqtyng qasiretimen, tar jol- tayghaq keshuimen keledi. Laqap izdeushiler T. Júrtbay ataghan rulardan ózge, Elýy Dashynyng zamanynyndaghy- HII ghasyrdyng ortasyndaghy, merkit, tele, kete, úranqay, bayjigit, bayys, tumat, toqas jәne de basqa taypalardyng arasynan naymannyng bes birdey ruyn andamaydy. Sebebi- zerttemegen. Kýni býginge deyin naymanda bayys, semiz nayman (Semiz búqanyng naymany dep bilgen jón- avt), bayjigit, ketik (kete), túmat (tuma), toqas (toghas) rulary aman- sau sol zamandardan beri keledi.

Sonau Aryq Búqa, Semiz Búqa túsyndaghy- ÝII ghasyrdaghy nayman úlysynyng eng qabyrghalysy Qara naymandar bolghan. Olar 1204 jylghy, alghashqy Shynghys han- Nayman soghysynan bastap, naymannyng songhy hany Kýshilikten bir eli qalmay Tәjikstandaghy Tauly Badahshangha deyin soghysa sheginip, 1218 jyly Kýshilikting jekpe- jekte ólgenin óz kózimen kórgen. Sonsha jan alyp, jan berisuining naqty sebebi bar. Nayman handary tap osy qaranayman taypasynan shyqqan. Basy Aryq Búqa men Semiz Búqadan tartyp, Inanygh Bilge Búqa han, onyng úrqy Bay búqa, songhy nayman hany Kýshilikke deyin týgeldey qaranayman ruynan. Múny ózbek pen qyrghyzdyng qaranaymandary әli kýnge úmytpay, maqtan kórip, kósilip aitady. Eki últ- ózbek pen qyrghyz tatu túrmaghanyn bәrimiz bilemiz. Býgin de dýrdaraz. Biraq ózbegi- qyrghyzdaghy, qyrghyzy- ózbektegi qara naymandaryn, ekeui ar jaqtary qarakók ekenin úmytpaghan. Sonau ÝII ghasyrdaghy tól ataularyn saqtap otyr. «Bizder- Qaranaymandar han әuletimiz. Myna pәskiler bizge dәret su dayyndap beretinder» dep kesikti sóileydi. Pәskiler moyyndaydy. Bizdinshe pәskiler tólengitter siyaqty.

«Qara» sózi jeke taldaudy qajet etedi. Mysaly- Qara shanyraq. Týsindirudi talap etpeydi, әuletting basty otauy. Qara Ertis- Ertisting negizi. Qara mal- ýlken mal. Qaranópir- óte kóp. Qaraqúrym- asa kóp. Qarajol- ken, ýlken jol. Sonda «qaranayman» degen- naymannyng eng syily, eng ýlken, eng moly, bar naymannyng úiytqysy- Nayman handary shyqqan ru degen maghanada. Qarakerey- nayman ishindegi sóz basy «qara» dep bastalatyn jalghyz ru emes. Qaranayman, qaramolda, qaratúmar, qarabaghanaly, qaramoyyn, tórtqara, qaratay, qaraauyl rulary jәne bar. Osylardyng negizi qaranaymandardan bólinip, jeke atalyp ketken taypa sekildi kórinedi. Sondyqtan naymangha kerey sinip- qarakerey ataldy degen qorytyndy ózi súranyp túr. Onyng ýstine, kerey naymandy sinirse ol kerey ishinde jýrui kerek qoy. Búl jerde bәri basqasha. Birshama kerey qara naymandargha singeni anyq.

Aluan pikir aitylghany da jaqsy. Týbi aqiqaty shyghady. Sonday shyndyqtyng biri bylay sekildi: «ÝII ghasyrgha qaray naymandarda úlys (memleket- avt.) qúru ahualy pisip- jetilip, nәtiyjesinde han basqarghan derbes memleket tarih sahnasyna keldi. Janadan qúrylghan konfederasiyanyng qúramyna segiz taypa- nayman, tatar, qatagiyn, saljiut, mergiyt, durbet, ybyra, tayjiut endi» (E. Sәlimbay. Ata- baba tarihy. Almaty, 2007 j. 34 bet). Ru attary kýni býginge deyin asa ózgermepti: nayman- nayman, tatar- tatar, qatagiyn- qataghan, saljiut- sarjomart, mergiyt- merkit, durbet- dýrmen, ybyra- bura, tayjiut- taychiut. Sarjomart pen bura- sol zamannan býginge deyin nayman. Dýmender de. Al konfederasiya basyndaghy nayman ruy osylardy qúraghan, úitqy, negizi, kópshiligi bolghan jәne sol kezdegi birneshe taypany biriktirip, ortaq ataudy iyelengen, býgingi naymandardyng tútastay birikken sol zamandaghy týri- qaranaymandar desek shyndyqtan asa alys ketpeytindeymiz. Osy naymannyng ishinde býgingi on bir ata naymannyng barlyghy bar boluy da mýmkin. Keyin konfederasiyanyng әlsireuinen qaranaymandar әr týrli nayman rularyna bólinip, negizi qaranayman atauyn saqtap qalghan. Qaranaymandardyng Kýshilik han ólgen ólkeden beri tartyp, naymannyng songhy hanzadasy Ókiresh Shal jerlengen jerlerdi jaghalay otyru sebebi de sonda. Ata- múratqa adaldyqtarynda. Qaranaymannyng songhy hanzadasy Ókireshting manayyna toptasqanynda.

Osy jerde daukes, әriyne, «Batyrym- au, qarakerey shejirede Ókiresh shaldan taraydy. Ókiresh HIÝ- HÝ ghasyrda ómir sýrse, ÝII- HIII ghasyrda qaydaghy qaranayman- qarkerey» dep oryndy súraq qoyady. Ras, shejire boyynsha qarakerey, matay, sadyr, tórtuyl Ókiresh Shaldyng besinshi úrpaghy. Biraq búl shejire ghana. Al shynayy tarihta matay men sadyr (shato) ÝII ghasyrda sarjomart, bura sekildi naqtyly tariyhqa engen. Ókiresh HIÝ ghasyrda naymannyng bir tobynyng basyn qúrap, solargha tútqa bolghan әuliye. Búl óz aldyna jeke taqyryp.

Kerey qazir negizinen Ashamayly jәne Abaq bolyp, ekige taramdy. Meninshe, kerey ekige emes birneshege bólingen tәrizdi. Arysy Shynghyshan, berisi «Aqtaban shúbyryndy...» kezinde. Ýshinshi bóligi baghzyda qara naymandargha sinip ketken. Býgin qaysymyz taza nayman, qaysymyz kereymiz dep súrau- aqymaqtyng isi bolady. Otqa salyp- órtep, tóske salyp- shauyp, qarakereydi ortasynan jara almaysyn.

Ózbek pen qyrghyzdaghy nayman rulary bergen aqpar oilandyrady. Biz kez- kelgen rudy qazaqtan ózge últtardyng arasynda jýrgendermen salystyra, qatar qoya zertteuimiz kerek eken. Sebebi olarda bizge belgisiz jayttar boluy әbden mýmkin. Mysaly, qazaq arasynda týsiniksizdeu bolyp kelgen «Ókiresh» ózbekte- Kishi Búqa- (hanzada- avt.) degen maghyna beredi eken.

Múny Ókiresh Shal molasy saqtalghan Ukrach nayman qyshlaghynyng ukrach naymandary esterinde ústap otyr.
Kishi Jýzdegi «kereytter» men kereylerding úqsas aityluy jay ghana ma? «T» әrpi kóneden beri kóptik jalghauyn da beredi. Mysaly biz búghyly desek, qalmaq búghyty, biz almaly desek, qalmaq almaty, biz yrghayly desek, qalmaq yrghayty t. b. deydi. Jogharydaghy «tumat» ruy da búghan bir mysal. Qarakereydin- tumasy. Kereydi egjey- tegjeyli taldasaq arasynan kimder shyghar edi. Býgingi kerey ishindegi merkitter- keshe Shynghyshannyng qatyny Bórteni tartyp әketken jaubasar jeke ru edi ghoy. Qazir mynghúl ghalymdary Joshy handy naq osy merkitting Jilgu batyrynan tughanyn moyyndady degen jazylyp jatyr. Merkit qashan kerey atandy? Mynaday jauap bar sekildi. Ábden kektesip, qany qarayghan Shynghys merkitti týp- týgel qyryp salmaqqa bekingeni belgili. Osy sәtte birshamasy kereyden pana tauyp, kereymiz dep ketui әbden mýmkin.

El arasynda senim tudyrmaghan «Týp- túqiyannan ózime sheyin» degen kitapta «Men, merkit, shapyrashty balasymyn. Ýisin- kerey ekeuining talasymyn» degen joldar jýr (Shapyrashty Qazybek bek Tauasarúly. Almaty, 1993 j. 96 bet). Merkit ÝII ghasyrda nayman konfederasiyasynyng qúramynda bar. Shapyrashty bertin, Bәidibek baba túsynan, HIÝ- HÝ ghasyrdan aityla bastaydy. Osyny eskersek, kitapta bireuding qolymen әke men balanyng orny әdeyi auystyrylghanyn, әkeni qasaqany bala jasaghanyn tanu qiyn emes. Múnday jaghday kóshpeliler arsynda oryn alyp túrghan. Qalmaqtyng da basynan ótken. Ar jaghynan qytay qyrghyny kelgende biraz qalmaq Ayakózding ong jaghalauynda taqau otyrghan nayman, shapyrashty, shanyshqyly sekildi rulardan pana tauyp, solardyng qoltyghyna kirip ketti, shabyndydan aman qaldy. Ghajap! Ne degen keng peyil halyqpyz! Ata jaudy yghyna qondyrghan qazaqtan basqa júrt bar ma eken! Qazir aramyzda olardyng kim ekenin ajyratu mýmkin de, qajet te emes. Biletinderding auzy berik. Ásilinde, rulardyng birde bólinip, birde qayta qosylyp otyruy tarihta jii kezdesedi. Nayman da búl ýrdisten shet qalmaghan. Jyraqtap ketip, qayta tabysyp otyrghandary, da búrynghy oryndarynda qalyp qoyyp, jana atau alghandary da tolyp jatyr. Mysaly naymandaghy tórtqara, tórtuyl, aqtaz, kenjebay rulary Kishi Jýzde, arghynda, qypshaqta, dulatta jýr. Sirgeli- uaq pen Úly Jýzde. Qarakesek- Kishi Jýz ben arghynda. Búl jeke әngime.

Qara naymandar bar naymandarmen qatar jasasyp kele jatyr. ÝII ghasyrda kezdesetin saljiut (sarjomart), ybyra (bura), derben (dýrmen) naymandardyng basyn qosyp, úlys qúrdy. D,Osonnan bastap, I. Ya. Shmidt, A. Pozdneva, V. V. Bartolid, V. P. Vasiliev qatarly ghalymdar naymandardy tu basta monghol tektes halyqtar sanatyna qosty. Tipti, naymandar men kereylerdi Hani Ju Lini, P. Rachnevskiy, V. Kychanov sekildi ghalymdar qyrghyz halqynyng nemese Qyrghyz qaghanaty etnosynyng bir bóligi dep te qarastyrdy. Al Rashiyd- ad- Din bastaghan H. Hovars, P. Pouha, A. Borivnikov, G. E. Grumm-Grijimaylo, L. L. Viktorova, Muroyama, N. A. Aristovter naymandardyng týrki tektes ekenin tastay etip dәleldedi. Ásirese, ózi monghol bola túra naymandy týrki tektes degen Grumm- Grijimayloniki erlik edi. Ol býgingi mynghúl ishinde nayman ruy bar ekenin jaqsy bildi. Biraq naghyz ghalym adalyna jýredi. Mynghúl ishndegi naymandardyng tamyry týrik tektes ekenin jasyrmady. Al aldynghy eki top qazaqtan, naymannyng ózinen «Sender kimsinder?» dep súramaghany bylay túrsyn, naymandy qiyal jetegine ilestirip әketkisi keldi. Óz tughandarymyz S. Amanjolov pen Á. Marghúlan naymandardy týrki tegine jatqyzyp, dәleldep shyqty. Býgin qyrghyz ghalymy T. Akperov naymandardy ejelgi ýisinderding bólinip ketken úrpaghy degendi auyzgha alyp jýr. Ýisin de týrki ghoy. Búl da talay zertteler. Aytqandayyn, osy taqilettes pikirdi Túrsyn Júrtbaydan da kezdestiremiz: «Ýisinder eki Kýnbiyge bólingennen keyin han handyghy olargha keyde beybit tynyshtandyru sayasatyn, keyde kýsh kórsetu arqyly zorlap kóndiru sayasatyn qoldandy, sonda da olar tynyshtyq bermedi» dep Ýisinderding bizding dәuirimizge deyin ekige aiyrylghanyn jazady. (T. Júrtbay. Dulygha. Almaty, 1994 j. 365 bet. 1 kitap) Sóitip bizding dәuirimizden búryn, Úly Kýnby Moyynshordyng túsynda nayman tariyhqa engenin, sol tústa yuebani atalghanyn kórsetti. Ótken jiyrma jylda kitap ýsh ret qayta basyldy. Ekinshi pikir aitqan eshkim joq. Búl Túrsyn Júrtbaydyng tarihy әfsanasyn tolyq moyyndau.

Qara naymandardy han әuleti deuime birneshe sebep bar. Aldynghysy- qyrghyz, ózbek qara naymandarynyng anyzdary.

Ózderin han túqymynan taratuy. Al qazaq ishindegi rulardan «Nayman handarynan taradyq» degenderdi estimeppin. Qarakerey Qabanbaydyng jәne atalarynyng han saylanghany turaly shejirelik derek qana kezdesedi. Biraq, kóshpeli júrttyng tanbasy kóp tarih aitady. Qarakereylerding tanbasy- mýiiz. Al, mýiiz dese kóz aldyna búqa keledi ghoy. Nayman handary ilkiden tartyp óz attaryna «búqa» sózin qosyp otyrghan. Aryq Búqa, Semiz Búqa, Inanygh Bilge Búqa, Bay búqa, keyingi nayman eltútqalary- Ket búqa, Kel búqa, Ókiresh (Kishkene búqa). G. Potanin Altay naymandarynan «Kók Búqa» dastanyn tauyp, jazyp alady da, «Naymandardyng bir bóligi ózderin әli kýnge Búqadan taratady» dep atap kórsetedi. (Gh. Baynazarova. Qasiyetti týrki eli. Almaty, «Óner» baspasy, 1994 j. 66 bet) Búlar sóz joq- ejelgi qara naymandardyng synyghy, qazirgi qazaq arasyndaghy qarakereyler. Jalpy naymannyng tanbasy- Ý (baqan). Týptep kelse osy baqan da mýiizden asa ary túrghan joq. Ekeui tym úqsas. Qaranaymannan otau alyp shyqqan qarakereyler baqandy sәl ózgertip, mýiiz etip aldy desek qansha qiys keter edik? Qalay bolghanda da qarakereydi kóne naymannan ajyratyp alu mýmkin emes. Osynday zertteu men dәlelderden song naymannyng qarakereyleri- naghyz naymandar ekenine kóz әbden jetedi. Qarakereyler Isa payghambar tumay túrghanda tariyhqa engen, býgingi qazaqtyng eng kóne, eng iri ruynyng biri- naymannyng óz tóli. Al ózge týrik tekti qandastarymyz naymangha qosylyp, qan aralastyryp jatsa onyng ne jattyghy bar? Aytpaqshy, jogharydaghy Semiz Búqa men Aryq Búqa naymandar bir eldi sol kezde- aq ekige bólip basqarghan eken. Osy ýrdis әli sorabyn ýzbegen. Qarakerey býgin de ekige bólinedi. Biri- sóz basynda aitqan Bayys, býgingi kýnge sol Bayys atauyn ózgerpey jetti (qazir segiz ata). Ghajap qoy! Al ekinshi- Semiz Búqa әli negizin búzbay, býgingi kýni Semiz nayman (Baysiyq) atymen ot týtetip otyr (bes ata). Dәstýr on tórt ghasyr saqtalyp keledi!

Myna pikirge toqtalmasa bolmaydy. Ózim asa qúrmetteytin bir jazushy aghamyz «qarakerey, sadyr, matay, (nayman shejireshileri sadyrdy mataydan keyin qoyady) tórtuyldy qytay taby» dey otyryp, bylay jazady «...keyingi sovet túsyndaghy týzetilgen shejirede qytay namy kómeski tartqan, әdette Tólegetay atymen kórinedi». Osy tústa ghúlama aghamyzdyng nazaryna ilikpey qalghan eki jaghday bar. Birinshisi- Tólegetay sózin taldaumen anyqtalady. Aghamyz «kómeski tartqan» dep otyrghan «qytay» sózining ózgeriske úshyrap, «Tólegetaydyn» ishinde jasyryn túrghanyn angharmaghan. Biz Qarakerey Qabanbay, Qanjyghaly Bógenbay deymiz. Al turasy- Qarakereyding Qabanbayy, Qanjyghalynyng Bógenbayy. Tildik normalarymyzgha sәikes birinshi sózdegi ilik septiginin, ekishi sózdegi tura tolyqtauyshtyng jalghaulary týsip qalady. Shejirege sәikes Tóleden Qytay tuady. Qytay jiyrma alty, key shejirede otyz ýsh jasynda, elge tanylmay túrghanynda, sayatta jýrgeninde, býrkiti ózine týsip, kóz júmypty. Artynda shejirege say, eki әielinen Qarakerey, Matay, Sadyr, Tórtuyl atty tórt úl qalady. Atasy Tólening bauyrynda ósedi barlyghy. Bylayghy júrt Qytaydy jygha tanymay, onyng úldarynyng kim ekenin bile bermegen son, olardy Syr boyynyng datqasy, júrt týgel tanityn atalarynyng atymen «Datqa Tólening Qytayynyng tórt úly», «Tóle- Qytaydyng tórt úly» desken. Keyinirek Tóle sózining songhy әrpi «e»- ning júmsaq dybysty boluyna sәikes Qytay sózindegi «q»- әrpi júmsaryp, «g» әrpine auysady- Tólegetay sózi tuady (Botakózdin- Botagóz, Amankeldinin- Amangeldi dep týrlengeni sekildi). Búghan sovet ýkimeti at salyspaghan. Búl qazaq tilining normasy. Sóitip, sol kezderden beri «Tóle- Qytaydyng tórt úly» degen tirkes, «Tólegetaydyng tórt úly» bolyp, bizge jetti. Nanbasanyz Tóle- Qytay degen sózdi tórt qaytalanyzshy. Óziniz de Tólegetay dep jýre beresiz. Búghan qidan- qaraqytaydyng eshbir qatysy joq. Shejirege say tórt úldyng әkesining aty- Qytay. Ókiresh jalqy, odan Belgibay jalqy, odan Sýgirshe (Sýiinish) jalqy, onyng úly Tóle jalqy. Shejirening aituynsha Syr boyynyng Elnazary- Sýgirshe «qytayday kóbeysin» dep nemeresining atyn Qytay qoyypty. Qazaqta Ázirbayjan, Orys, Qyrghyz, Sart, Ózbek, Týrikpen degen attar da barshylyq.

Ekinshi, nayman turaly Shәkәrim qajynyn, Qúrbanghaly Halidiydin, Múhametjan Tynyshbaevting kitapqa týsken shejirelerin kóne dep aitugha keledi. Búlar sovet ýkimeti kelmey túryp tasqa basylghan. Shәkәrim ata 1911 jyly shygharsa, Tynyshbaev 1911- 1914 jyldary jinaqtaghan. Al auyzeki shejire tipti aryda. Jәne búlardyng bir de biri qarakereydi qytaygha da, kereyge de soqtyqtyrmaydy. Shejire әldekimderding búrmalauymen sovet ýkimeti túsynda týzilmegen, odan kóp ilgeri. Kóneden jetken. Sovet ýkimetining Shejirelerge esh qatysy joq.

Kóne demekshi, qaraqytay sózi qoldanysqa Elýy Dashynyng atymen baylanysa keldi. Elýy Dashy 1087 jyly tuyp, 1143 jyly óldi degendi ghylymy orta qabyldady. Endi qaranyzshy, matay men sadyr (shato) ÝII ghasyrda tariyhqa jazyldy. Qaraqytay atauy búdan attay bes ghasyrdan son, HII ghasyrda auyzgha alyna bastaydy. Endeshe, logika qayda? 500 jyl búryn ómir sýrip kele jatqan naymannyng qara, matay men sadyry, 500 jyl nayman bolghan rular ayaq asty qaraqytay bola qala ma? Áriyne, bolmaydy. Bolsa, býgingi kýnge ÝII ghasyrdaghy qara nayman, bura, sarjomart, dýrmen, matay, sadyr, tórtuyl, bayys, bayjigit, toghas, tuma, ketik (kete), kókjarly, baltaly, baghanaly, teristanbaly, semiz attarymen jetpes edi. Osy tizimning ózinen naymannyng key rulary birde qosylyp, birde jeke ketip otyrghany kórinedi. Mysaly, sol zamanda derbestigi bar toghas, tuma, ketik, bayys, bayjigit, semiz naymandar qazir bir ghana qarakerey ruynyng qúramynda. Búdan olardyng zaty- naymandyghy ózgergen joq. Demek, qaraqytaydyng bir bóligi Kýshilik hannyng túsynda, odan beri taman naymangha sinip ketti degen qay jaqtan alsanyz da dәleldi. Sonday- aq kereyding de eleuli bóligi qara naymangha kirmelenip, keyin kele birjola naymandandy.

Onyng ýstine nayman handyghymen shekaralas jatqan qaraqytay memleketining qúramyna naymandardyng bir bóligi kirgen sekildi. Búghan 1204 jyly Shynghyshannan jenilgen naymannyng songhy hany Kýshilikting qaraqytay hany Jilguge kelgeninde ony tanyp qoyghany, óte jyly qabyldaghany dәlel. Qashyp, jenilip kelgen adam demey qaraqytay hany ýsh- aq kýnning ishinde qyzyn berip, kýieu bala jasaydy jәne bar әskerin tapsyrady. Nege? Sebebi, eki memleketting rulyq qúramy úqsas, tegi, tili, dәstýri bir, ejelden aralas- qúralas- Kók týrikter. Qazir de shekaralyq audandarymyzda ózbek, qyrghyz, úighyrmen aralasyp otyrmyz. Ressey, qytay, ózbek, qyrghyzdyng qazaqpen shekarasynda qazaq az ba? Sonau zamandarda da osylay bolghan. Endeshe, naymandy qaraqytay edi deu, bilmestik. Nayman eki myng jyldan beri- nayman.

Qayrat Zikiriyanovtyng mynaday pikirin de aita ketken oryndy sekildi. Anyz Kók Týrikterdi Qasiyetti Bóriden taratady.

Bayraghymyz- bóri basty. Eng týpki túmar- totemimiz de bóri bolghan. Qazirgi qazaq rularynyng ishinde bóri (qasqyr) tanbaly ru bar. Ol- mataylar. Odan beri Shynghyshannyng babalary ózderin «bórjigen» ataydy, ózderin bórimen baylanystyrady. Osy ýsh jaghday jay ghana úqsastyq pa? Kóne týrkilerding totemin- túmaryn ózge ru emes, matay nege iyelenedi? Matay- bórjigenmen, bórjigen- mataymen tuys emes pe? Matay- Shynghyshannyng arghy atalary Bórjigendermen sonau Kók Týrik zamanynda bir tamyrdan taraghanday kórinedi. Qayrat Zikiriyanov óte dәleldi aityp jýr. Mening týsinigimde daladaghy ghún, týrik, qazaq rulary atam zamannan beri әbden qany aralasyp ketken, bir atanyng balasymyz, bir qarynnan shyqqan- qaryndastarmyz.

Angharghan shygharsyzdar qarakerey de, matay da Kók Týriktin, onyng ishinde kóneden tamyr tartatyn naymandardyng kindik tólderi. Endeshe, qarakerey men mataydyng qos inisi- sadyr men tórtuyldyn, bauyrlary- baltaly, baghanaly, kókjarly, bura, saojomart, teristanbaly, dýrmenderding nayman ekenine qanday shýbә bolsyn. Beseneden belgili osy jaghdaydy tarazygha salu onsha qajet emes edi. Alayda, Qazaq halqynyn, qazaq rularynyng shynayy tarihyn zertteuge tamshyday bolsa da ýles qosylsyn. Qatelessek dau- shargha da baryp qajeti joq. Aghat ketip jatsam ghafu ótinemin. Naqtyly derektermen tolyqtyrsanyzdar núr ýstine- núr!

Abai.kz