Euraziyashyldyq iydeyanyng mәn-mazmúny turaly pikirtalas

Euraziyashyldyq iydeyanyng mәn-mazmúny turaly pikirtalas

Býgingi әlemdi jaylaghan ekonomikalyq daghdarystyng әserinen aimaqtyq birlestikting ozyq ýlgisi sanalatyn Euro Odaqqa ydyrau qaupi tónip túr. Osynday óliara kezende Resey, Qazaqstan, Belorusi batyldyqpen Kedendik odaq qúrdy. Oghan bir jyl tolghanda olardyng arasynda Birtútas ekonomikalyq kenistik qalyptasa bastady. Jaqyn keleshekte kópten beri aitylyp kele jatqan Euraziyalyq odaq ta qúrylmaq. Degenmen, búl mәselege qatysty qoghamda әli kýnge deyin ortaq pikir oryn almay otyr. Euro Odaqqa kirerin kirip alyp, ortaq evro valuta tiyimsiz, odaqtan qaytadan shyghamyz dep jatqan Grekiyany, qaryzgha batyp, kýizelgen Ispaniya men Portugaliyany, Irlandiya men Italiyany jәne kýndelikti jalpyhalyqtyq ereuil jaylaghan Euro odaqqa ýrke qaraushylardyng sany artuda. Yaghni, múnday odaqtyq birlestikke degen senim joq. Nәtiyjesinde, optimistik oi-pikirge qarsy salmaq tuyndap, skeptikter Euraziyalyq odaq Euro odaqqa bәsekeles bolmaq týgili, sonyng kebin kiyip, toqyryp jýrmey me dese, totalitarlyq stereotipten arylmaghandar euroaziyashyldyq iydeya búrynghy Kenes Odaghy siyaqty sayasy qúrylymgha úlasyp ketpey me dep qauiptenedi. Osy jerde, kópshilik qauymnyng Euraziyalyq iydeya men Euraziya odaghynyng ara-jigin ajyrata almay, bir úghym retinde qaraytyny bayqalady. Qoghamdyq pikirdegi múnday jansaqtyqty týzeuge búryndary da talpynystar jasaldy, mysaly, «Zang gazetinin» 2004 jylghy 31 nauryzdaghy sanynda A. Álimúlynyng «Euraziya iydeyasy men Euraziya odaghy eki basqa týsinik» atty maqalasy jariyalanyp, onda avtor biraz mәselening mәnin ashyp bergen bolatyn. Biz osy maqalada sol qozghalghan mәseleni odan әri órbitudi maqsat tútyp otyrmyz.

Jalpy, ghylymy ortada Euraziyashyldyq iydeya men Euraziya Odaghy turaly ghalymdar men sarapshylardyng arasynda qyzu pikirtalas ýzdiksiz jalghasyp keledi. Búl túrghyda atalghan mәseleler jóninde san-aluan kózqarastar tuyndaghanyna qaramastan, bajaylap qarasaq, olardy birneshe topqa jýielep jikteuge bolady. Birinshi top - Euraziyashyldyq iydeyanyng negizin salushy klassikterding teoriyalary. Olar Evropa men Aziya kontiynetteri geografiyalyq jaghynan ghana emes, tarihi, mәdeni, sayasy túrghydan da tútasyp jatqan biregey órkeniyet bolyp tabylady, sondyqtan da, ol ekeuin bólip-jarmay, Euraziya dep atau qajet degen saryndaghy tújyrymdamanyng negizin qalady. Múnday teoretikter negizinen orys oishyldary bolghandyqtan, olar euraziyalyq yqpaldastyqtaghy Reseyding orny men rólin erekshelep kórsetuge tyrysty. Ekinshi. Euraziya Odaghy turaly ong pikir bildirushiler sayasi-ekonomikalyq jәne mәdeniy-gumanitarlyq túrghydaghy birlestik obektivti qajettilik, integrasiyalyq baylanystyng týpki jemisi dep tanityn pragmatikter toby. Ýshinshi. Euraziya Odaghyn qúru turaly úmtylysty HH ghasyrda jetpis jyl boyyna eki polyarly әlemde tarazynyng bir basyn salmaqtap, kommunistik totalitarly iydeologiyamen suarylghanymen, gorbachevtik «qayta qúru» jәne «jariyalylyq» nauqanymen, Qazaqstan jaghdayynda 1986 jylghy Jeltoqsan kóterilisinen bastau alyp, 1990 jyldary qúramyndaghy últtyq memleketterding tәuelsizdik paradymen ydyraghan Kenestik Sosialistik Respublikalar Odaghyn qalpyna keltiru dep jaghymsyz baghalaytyndar. Tórtinshi. Euraziyalyq Odaqtyng bolashaghy joq, óitkeni Europalyq Odaqtyng sayasy tәjiriybesi dәleldegendey, әskeriy-sayasi, әleumettik-ekonomikalyq, demografiyalyq, mәdeniy-ruhany әleueti әr týrli memleketterding birlestigi jaqsy nәtiyjege qol jetkize almaydy deytin nigilistik baghyttaghy skeptikter.

Endi, mәselege jogharyda tújyrymdalghanday túrghyda kelsek, birinshi baghyttaghy pikirding astarynda euraziyashyldyq iydeyanyng jatqanyn bayqauymyzgha bolady. Euraziyashyldyqtyng qaynar kózi HIH ghasyrdan bastau alghan. Búl turaly P.N. Saviskiy «Evraziystvo» atty enbeginde: «Opredelyaya russkun kulituru kak "evraziyskuy", evraziysy vystupayt kak osoznavately russkogo kuliturnogo svoeobraziya. V etom otnosheniy ony iymeiyt eshe bolishe predshestvennikov, chem v svoih chisto geograficheskih opredeleniyah. Takovymy v dannom sluchae nujno priznati vseh mysliyteley slavyanofiliskogo napravleniya, v tom chisle Gogolya y Dostoevskogo (kak filosofov-publisistov). Evraziysy v selom ryade iydey yavlyaytsya prodoljatelyamy moshnoy tradisiy russkogo filosofskogo y istoriosofskogo myshleniya. Blijayshim obrazom eta tradisiya voshodit k 30-40-m godam XIX veka, kogda nachaly svoy deyatelinosti slavyanofily» - dep tújyrym jasaydy (mәtinining mәn-mazmúnyn ózgertpeu ýshin týpnúsqa orys tilinde berudi úighardyq).

1869 jyly orys oishyly N.Ya. Daniylevskiy «Resey jәne Europa» atty kitabynda mәdeniy-tarihy tipterding konsepsiyasyn jasap, aimaqtyq órkeniyetter teoriyasyn negizdeydi. Onyng oiynsha, barlyq mәdeniy-tarihy tipter ózderining biregeyligi jaghynan ten, olardyng basty tarihy mindeti - tól erekshelikter men ózindik bolmysty damytu. Osylay dey kele, ol Resey Evropadan eshbir kem emes, onyng erekshe әleueti men damu joly bar degen salystyrmaly taldau arqyly, ózine deyingi slavyanofilidik dәstýrdi jalghastyrdy. Ásirese, N. Daniylevskiy Resey órkeniyetining basty ereksheligi - onyng polietnikaly qúramy dep atap kórsete otyryp, degenmen de, uaqyt óte kele múnday kópúlttylyq orys últynyng basymdylyghy arqasynda birte-birte joyylady dep oy týiedi de, orystyq shovinistik pighyl bayqatady. Odan ary qaray, euraziyashyldyq iydeyany etnograf әri slavist V.I. Lamanskiy 1892 jyly jazylghan «Aziyalyq-Evropalyq materikting ýsh әlemi» atty kitabynda órbitip, ol Evraziya kontiynentining órkeniyettik damuyndaghy Reseyding ózindik tarihy ornyn aishyqtap kórsetudi maqsat tútty. V. Lamanskiy Egiypet jәne Mezoamerika órkeniyetteri siyaqty Evraziyany da úly órkeniyetterding altyn besigi dep atay kele, san-aluan órkeniyet ýlgilerining tuyndauyna iygi yqpal etken Euraziya kontiynentining biregeyligi, onyng geografiyalyq túrghyda qolayly boluynda dep týsindiredi.

V. Lamanskiy úlan-baytaq Euraziya kenistigin Evropa, Aziya, jәne ekeuining ortasynda jatqan, ne shynayy Evropa emes, ne naghyz Aziya da emes ýshinshi – Euraziyalyq Resey dep ýsh әlemge bóledi. Onyng oiynsha, euraziyany Resey Imperiyasynsyz kózge elestetu mýmkin emes. Yaghni, Euraziya kenistiginde slavyandyq ruh pen pravoslavie qúndylyqtary manyzdy ról atqarady.

Euraziyashyldyq iydeya, HH ghasyrdyng basynda janasha qarqyn ala bastady. Oghan I-shi dýniyejýzilik soghys pen patshalyq samoderjaviyening qúlap, ornyna proletariat diktaturasyna negizdelgen jana Kenester biyligining kelui yqpal etti. Bolishevikterden qashqan orys ziyaly qauymy shetelde emmigrasiyada jýrip Reseyding basynan ótken songhy tarihiy-sayasy alasapyrandy saralap, úghynugha tyrysty. Osynday almaghayyp kezende, Euraziyadaghy Reseyding rólin joghaltpau turaly oy tolghau euraziyashyldyqtyng negizin qalaushylardyng biri - Nikolay Trubeskoyding 1920 jyly Sofiya qalasynda jaryq kórgen «Evropa jәne adamzat» atty kitabyndaghy evroposentrizmdi synaudan bastau alady. Búl enbeginde ol, G. Tardtyng teoriyasyna sýiene otyryp, mәdeny prosess búrynghy qalyptasqan qúndylyqtar men olargha elikteu negizinde jana qúndylyqtardy jasaudyng ýzdiksiz ýrdisi dep kórsetedi. Yaghni, dәstýrlililik – janasha damugha arqau bolatyn mәdeny ózek. Onyng oiynsha, bógde mәdeny dәstýrdi endiru, osy mәdeny ózekti óltirip, tól mәdeniyetting biregeyligin, tabighy tútastyghyn búzady. Búl túrghyda әsirese Evropa mәdeniyeti asa qauipti. Osylaysha, N. Trubeskoy Resey men orys halqy ýshin europalyq mәdeniyetting basymdyghy qanshalyqty qauipti bolsa, Reseyding qúramyndaghy ózge últtar men shaghyn úlystar ýshin orys tili men mәdeniyetinin, dini men dilining ekspansiyasy sonshalyqty qauipti ekenine basyn auyrtpaydy.

«Ózi óluding aldynda túrghan» germandyq-romandyq órkeniyetke tәn ruhany qúndylyqtardyng ekspansiyasyn N. Trubeskoy kez kelgen biregey mәdeniyet ýshin úly apat dep atady: evropeizasiya úrpaqtar sabaqtastyghyn búzady, qoghamda jik tughyzady, batystyq iydeyalardy boyyna sinirgen intellektualdy elita men dәstýrli últtyq mәdeniyetti ústanatyn qarapayym halyq arasyndaghy alshaqtyq úlghayady. Osylaysha tól mәdeniyetting kreativti mýmkindikteri joghalady, óitkeni, eski mәdeny qormen baylanys ýziledi, al, jana tuyndaytyn mәdeny qúndylyqtar batystyq ýlgide bolady. Sol siyaqty, múnday teris ýrdis ekonomikagha da әserin tiygizedi: sharuashylyq pen óndiris Europagha qualap jetuding әure-sarsanyna týsedi, al, ol bolsa, óz kezeginde damudyng sekirispen jýruine әkelip soghady. Árbir sekiris, damudan búryn úzaq uaqytqa sozylatyn regreske úryndyrady, týptep kelgende qogham evropalyq damudyng dinamikasyn emes, statikasyn boyyna siniredi. Shynyda, ótken tarihymyz ben qazirgi kezenimizge zer salsaq, trubeskoylyq tújyrymnyng aqiqattan auyly alys emes ekenin bayqaymyz.

N. Trubeskoyding «Evropa jәne adamzat» kitabyna «Russkaya mysli» jurnalynda P. Saviskiy «Evropa jәne Evraziya» degen taqyrypta resenziya jazyp, ol ózining syn-pikirinde bolashaqtaghy euraziya turaly iydeyalaryn tújyrymdaydy. N. Trubeskoyding osy kitabyn odan әri talqylau barysynda G. Florovskiy, P. Suvchinskiy, P. Saviskiy siyaqty birqatar orys emigranttarynyng qatysuymen Sofiya qalasynda Euraziyalyq ýiirme qalyptasady. Ýiirme auqymynda 1917 jyly Reseyde oryn alghan aqpan jәne qazan tónkeristerining tarihy jәne geosayasy sabaqtary men saldary jan-jaqty saralanady. Búl ýiirmening mýsheleri «Ishod k Vostoku» atty maqalalar jinaghyn basyp shygharyp, euraziyashyldyqtyng negizin salady. Sodan keyin, taghy birneshe jinaq shyghady, Al, N. Trubeskoy «Shynghyshannyng múrasy» P. Saviskiy «Rossiya - erekshe geografiyalyq әlem», G. Vernadskiy «Orys tarihynyng euraziyalyq súlbasy» atty jeke kitaptaryn jazsa, 1926 jyly «Euraziyashyldyq: jýieli mazmúndau tәjiriybesi» jәne 1927 jyly «Euraziyashyldyq» atty eki újymdyq maniyfest jaryq kóredi. Osylaysha, orys emigranttary úiymdastyrghan shaghyn ýiirmening júmysy jandanyp, Evropagha taray bastaydy.

Tipten olar «Evraziya» atty gazet shygharyp, 1932 jyly emigranttardyng Euraziyalyq partiyasyn da qúrdy.

Euraziyashyldar memleketting mәjbýrleushilik róline basa nazar audaryp, Euraziya halyqtary ýshin liyberalizm men әlsiz biylik mýldem bóten qúbylys dep sanaydy. Resey ýshin memlekettik qúrylystyng ozyq ýlgisi – halyq úsynatyn «basqarushy әleumettik qabat» belgili bir iydeyagha nemese doktrinagha sýiene otyryp halyqty úiystyratyn iydeokratiya boluy tiyis dep oy týiedi. Al, onday qiyn róldi kópúltty euraziyanyng әl-auqatyn arttyrudy kózdeytin úlyderjavalyq iydeya ghana oinay alady. Alayda, euraziyashyldardyng kóp úzmay «onshyl» jәne «solshyl» bolyp eki jikke bólinui, odan ile-shala ekinshi dýniyejýzilik soghystyng bastaluy búl iydeyanyng odan әri damuyn tejeydi.

HH ghasyrdyng ekinshi jartysynda úmytylugha ainalghan euraziyashyldyq iydesyn janghyrtqan Lev Gumiylev boldy. Ol «Etnogenez jәne Jerding biosferasy», «Kaspiy tóniregindegi mynjyldyq» y «Rusitan Rossiyagha» atty birneshe enbekterinde euraziyalyq tújyrymdamany ózining oilarymen odan әri damytty. Onyng etnogenez konsepsiyasy euraziyashyldyq iydeyasyn bayyta týsti. Neoeuraziyashyldyqtyng negizin qalaushynyng oiynsha, kez kelgen etnos birinshiden, belgili bir minez-qúlyq stereotipterimen birikken adamdar qauymy bolyp tabylady; ekinshiden, etnos pen onyng minez-qúlyq stereotipteri naqty geografiyalyq-klimattyq jaghdayda qalyptasady jәne ol etnostyng ómir sýru úzaqtyghymen bara-bar úzaq uaqyt boyy túraqty bolady; ýshinshiden, superetnostyq tútastyqtar týrli etnostardyng ókilderin biriktiretin birtútas superetnostyng jalpylama minez-qúlyq stereotipteri negizinde qalyptasady; tórtinshiden, superetnostyq tútastyqtyng minez-qúlyq stereotipteri tirshilik etuding belgili bir jaghdaylaryna jauap beretin bolmysty tanudyng ózindik tәsili bolyp tabylady. Áriyne, múndaghy superetnostyq tútastyq Resey bolyp tabylady, L. Gumiylev boyynsha Resey - Evropa men Aziyany qatar qamtityn biregey órkeniyet retinde kórsetiledi. Biraq, iydeyanyng qisynynan euraziyadaghy ózge etnostardy biriktiretin әri olargha jetekshilik etetin superetnos ta orystar bolyp, pravoslavie qúndylyqtary sheshushi oryngha shyghatynyn angharu qiyn emes.

Euraziyalyq odaq turaly pikirtalas: imperializm, pragmatizm, skeptisizm

L. Gumiylevtyng iydeyalyq izbasary әri neoeuraziyashyldyng biri - Aleksandr Dugiyn. Ol euraziyashyldyqty eshqanday iydeyalyq aghymgha qosylmaytyn, yaghni, onshyl pravoslavtyq-monarhiyalyq nemese solshyl – kommunistik, yaki, sosialistik te emes, liyberaldyqqa da eshbir janaspaytyn, negizgi ýsh ústanymdyq túghyrgha negizdelgen biregey sayasy filosofiya dep týsindiredi. Onyng birinshi túghyry - syrtqy sayasattaghy kóppolyarlyq teoriya da, ekinshi túghyry - postkenestik kenistikting integrasiyasy, yaghni, onda TMD elderining yqpaldasuy asa manyzdy oryn alady, ol kóppolyarly syrtqy sayasattyng qisyndy jalghasy bolyp sanalady. A. Duginning reseylik «Zavtra» gazetine bergen súhbatyndaghy: «Vytekayshiy iz mnogopolyarnosty imperativ - integrasiya postsovetskogo prostranstva. Mojno skazati, istorichesky - eto vosstanovlenie Rossiyskoy Imperiy y SSSR na prinsipialino novyh osnovaniyah. Kak Rossiyskaya Imperiya byla otlichna ot SSSR, tochno tak je Evraziyskiy Soyz otlichen y ot SSSR, y ot Rossiyskoy Imperii. Drugaya iydeynaya baza, drugie mehanizmy, drugie aktory, drugie modely integrasii. V odnom sluchae kolonizasiya, v drugom — sosialisticheskaya revolusiya, v nashem sluchae dobrovolinaya spesificheskaya modeli integrasiy po tipu Evrosoiza» - degen pikir-tújyrymynday mazmún-mәnde shyghady. Al, endi ýshinshi túghyrgha kelsek, onyng maqsaty - Reseyding әleumettik-sayasy jaghdayyn ontaylastyru. Múndaghy euraziyashyldyqtyng ústanymy – Resey ýshin onyng qúramyndaghy barsha etnikalyq mәdeniyetterdi bir qalypqa týsiretin memleket-últ qúru tiyimsiz. Sol siyaqty, Euroodaqtaghyday azamattyq qogham qúru da Reseyge tiyimdi emes. Sonymen qatar, tәuelsizdikti ansaytyn etnikalyq separatizm de qol emes. Resey Federasiyasynyng euraziyalyq sayasy jobasy – birtútas strategiyalyq basqaru jәne etnikalyq mәdeniyetterding kóptýrliligi. Búl – Reseyding ishinde sayasy tәuelsizdikting barlyq týrinen – egemendik pen últtyq respublika mәrtebesin beruden bas tartu. Sondyqtan da, euraziyalyq iydeya men Euraziyalyq odaq úghymdarynyng ara-jigin asha bilu qajet-aq.

Endi, ekinshi baghyttaghy Euraziyalyq odaq qúru iydeyasyn sayasi-ekonomikalyq jәne mәdeniy-gumanitarlyq túrghydaghy integrasiyalyq baylanystyng ómirlik qajettiligi dep sanaytyn pragmatikterge toqtalayyq. Búl baghyttaghylardyng basty ereksheligi – olardyng qatarynda jalang teoretikter emes, sayasatpen etene tyghyz ainalysyp jýrgen tәjiriybeli sayasatkerlerding boluy. Áriyne, olardyng manday aldysy, postkenestik kenistikte Euraziyalyq odaq qúrudy alghash úsynushy - Qazaqstannyng Preziydenti N.Á. Nazarbaev. Elbasynyng úsynghan euraziyalyq baghytyndaghy basty eki erekshelikting astyn syzyp aitqan jón. Onyng birinshisi – úzaq uaqyt boyyna qiyalday bolghan euraziyalyq iydeya Euraziyalyq odaq qúrugha qaray oiysyp, sayasy shynayylyqqa ainala bastauy; al ekinshisi – dәstýrli euraziyalyq iydeyada negizgi orynda bolghan Reseyding basym róli turaly qaghidagha ózgeris jasalyp, Euraziya tósinde Reseymen qatar Qazaqstannyng da geosayasy róli zor ekenin dәleldendi, osylaysha qazirgi Euraziyalyq odaqqa «Resey-Qazaqstan» qos ózektiligi tәn boluy. Atap aitqanda 1994 jyldyng 29 nauryzynda Elbasy mәskeulik ziyaly qauym aldynda postkenestik kenistiktegi memleketterding bolashaghyna qatysty ózining kózqarasyn bildirdi. Sóitip, TMD mýshe memleketterining jana birlestigi - Euraziyalyq Odaghyn qúru turaly bastama kóterdi. «Evraziyskiy soyz neobhodiym, - dey kelip, Qazaqstan Preziydenti: ...Vopros v tom, chto u nekotoryh politicheskih liyderov, da y ne toliko u niyh, sushestvuet politicheskaya boyazni vozrojdeniya imperii. No na eto uje nikto ne poydet. Nam ne nujno boyatisya slova «soyz». Vedi sushestvuet je, k priymeru, Evropeyskiy Soyz. My vse ravny, y moy nyneshniy vizit v Rossii — priznanie etogo ravenstva» - deydi. Elbasymyz, tyghyz ekonomikalyq yqpaldasudyng útymdy tústaryn jan-jaqty bayandady.

Qazaqstannyng Elbashysy birinshiden, mәdeny jәne órkeniyettik faktorlardyng manyzyn eshbir tómendetpesten, integrasiyany ekonomikalyq pragmatizm negizinde qúrudy úsyndy. Abstraktyly geosayasy iydeyalar men úrandar emes, shynayy ekonomikalyq mýddeler integrasiyalyq prosesterding qozghaushy kýshi bolyp tabylady. Sondyqtan da, bolashaq Euraziyalyq odaqtyng alghysharty – Birtútas ekonomikalyq kenistik qúru. Ekinshiden, integrasiya erikti negizde jýzege asuy. Jahandanu jaylaghan býgingi әlemde oqshaulanudyng tiyimsiz ekenin әrbir memleket sezinui tiyis. Órkeniyetti damudyng tóte joly – el men halyqtyng mýddesine sәikes keletin erikti integrasiya. Ýshinshiden, Elbasymyz maqsat tútqan Euraziyalyq odaq – tendik, ishki isterge qol súqpau, egemendikti qúrmetteu, shekaralardyng tútastyghy prinsipterine negizdeletin memleketterding birlestigi. Tórtinshiden, N. Nazarbaev Euraziyalyq odaqtyng últ ýstilik organdaryn qúrudy úsyndy. Ol organdardyng naqty ókilettikteri bolady, barlyq mýshe-elderding mýddelerin konsensus negizinde esepke alyp júmys isteydi. Euro Odaq tәjiriybesi siyaqty, integrasiyalyq seriktesterding tendigi men egemendigi әrdayym saqtalady.

Elbasymyzdyng euraziyalyq úsynystary sayasy shynayylyqqa ainalyp, býgingi tanda Euraziyalyq ekonomikalyq qauymdastyqpen qosa Qazaqstan, Belarusi jәne Reseyding Kedendik odaghy qúrylyp, naqty qyzmet etude. Biylghy qantardyng 1-shi júldyzynyn bastap ýsh elding arasynda Birtútas ekonomikalyq kenistik ashyldy. Osy manyzdy is-sharanyng qarsanynda «Izvestiya» gazetining 2011 jylghy 3 qazandaghy sanynda sol kezdegi Resey Federasiyasynyng Ýkimet basshysy V. Putin «Novyy integrasionnyy proekt dlya Evraziy - budushee, kotoroe rojdaetsya segodnya» atty arnayy maqalasyn jariyalady.

Maqalada V. Putin Kedendik odaq pen Birtútas ekonomikalyq kenistikti keleshektegi Euraziyalyq ekonomikalyq odaqtyng negizi dep kórsetedi. Búl úiym uaqyt óte kele qanatyn kenge jayatynyn da boljaydy: qazirding ózine búl odaqqa Qyrghyzstan men Tәjikstan kiruge mýddeli bolyp otyr. Alayda búghan V. Putin toqmeyilsip otyrghan joq, ol integrasiyanyng kelesi joghary dengeyi – Euraziyalyq odaq auqymynda yqpaldasuymyz qajet dep ambisiyalyq mindet qoyyp otyr.

Jalpy, V. Putin de Euraziyalyq odaq úsynysyna qyryn qaraushylar men odan qauiptenushilerding kóp ekenin sezip, bilip otyr.

Shynynda da, putindik maqala postkenestik auqymda ghana emes, әlemdik dengeyde de qoghamdyq pikirge qatty әser etti. Sonday-aq býgin san-aluan sarapshylar maqalanyng mazmúnyn ózdiginshe týsinip qana qoymay, ol turaly ózderining kózqarastaryn әli de bildirude. Onday sarapshylardyng pikirlerin ýsh topqa bóluge bolady: olardyng birinshisi – Reseyde jana jyl qarsanynan beri tolastamay turghan narazylyq aksiyalary halyqtyng putindik avtoritarly sayasi-ekonomikalyq jýiesinen sharshaghanynyng dәleli deytinder. V. Putin 2000 jyly biylik basyna kelgende «Resey – energetikalyq superderjava», «Tizirlegen Reseydi tik túrghyzamyz», «Toqsanynshy jyldardyng haosynan Reseydi tәrtip pen túraqtylyqqa jetkizemiz» degendey úrandarmen atoylap shyqqany esimizde. Elisindik jýieden esengiregen qogham serpilip, qatang sayasatty quana quattady. Uaqyt óte kele, múnday úrandar eskirdi, al, qalyptasa bastaghan orta tap ókilderi sayasatqa qatysugha qúlyq tanyta bastady. Yaghni, V. Putinge degen halyqtyng senimi daghdarysqa úshyrady. Osynday jaghdayda halyqty baurap alatyn tyng iydeya, jana úran qajet boldy. Búl úran – V.Putinning jana preziydenttik saylau aldynda aitqan «Reseyding jetekshiligindegi Euraziyalyq odaq qúru» úrany dep kórsetedi birinshi toptaghylar.

Ekinshi toptaghy kózqaras boyynsha V. Putin reseylikterdi Euraziyadaghy erekshe tarihy missiya atqaratyn halyq retinde ózining iydeyasyna úiystyrudy kózdep otyr. Biraq is jýzinde búl onay sharua emes, Mәskeu basqaratyn búrynghy «kenestik Euraziyany» qayta janghyrtpaqshy Kremliding oiyna kereghar keletin tejeushi faktorlar da jetip artylady deydi olar.

Ýshinshi toptaghylar V. Putin europalyq integrasiya modelin postkenestik kenistikke kóshiruge tyrysuda dep baghalaydy. Alayda múnday jobanyng baghy bayansyz, sebebi Europa Odaghy ózara tendik ústanymynda integrasiyalanghan, al, putindik jobada yqpaldasushy seriktesterden Reseyding aiqyn basymdylyghy bayqalyp túr. Basqasyn aitpaghanda, jer kólemi, halyq sany, tili men dili, ekonomikalyq әleueti men әskery kýsh-quaty jaghynan kez-kelgen odaqta orystar kóshbasshygha ainalyp shygha keledi. Múnyng barlyghy odaqqa mýshe bolyp kirgisi keletin elderdi oilandyryp, belgili dengeyde tejeydi.

Mine, pragmatikalyq sayasatqa qansha bet búrugha tyrysqanymen, jeme-jemge kelgende Euraziyalyq odaq qúrudyng astary men tysynda qanshama oi-pikirler búghyp jatqanyn andau qiyn emes. Endi, euraziyalyq birlestikting qúryluyn ayaghyna endi túryp jatqan tәuelsiz әri jas últtyq memleketterding týbine jetetin jaghymsyz geosayasy qúbylys retinde qaraytyndargha qaray oiysayyq.

Seyilbek Músataev – Ál-Faraby atyndaghy QazÚU Sayasattanu kafedrasynyng professory, sayasy ghylymdarynyng doktory

(Jalghasy bar)

Abai.kz