ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ ءمان-مازمۇنى تۋرالى پىكىرتالاس

ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ ءمان-مازمۇنى تۋرالى پىكىرتالاس

بۇگىنگى الەمدى جايلاعان ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ اسەرىنەن ايماقتىق بىرلەستىكتىڭ وزىق ۇلگىسى سانالاتىن ەۋرو وداققا ىدىراۋ قاۋپى ءتونىپ تۇر. وسىنداي ءولىارا كەزەڭدە رەسەي، قازاقستان، بەلورۋس باتىلدىقپەن كەدەندىك وداق قۇردى. وعان ءبىر جىل تولعاندا ولاردىڭ اراسىندا ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قالىپتاسا باستادى. جاقىن كەلەشەكتە كوپتەن بەرى ايتىلىپ كەلە جاتقان ەۋرازيالىق وداق تا قۇرىلماق. دەگەنمەن، بۇل ماسەلەگە قاتىستى قوعامدا ءالى كۇنگە دەيىن ورتاق پىكىر ورىن الماي وتىر. ەۋرو وداققا كىرەرىن كىرىپ الىپ، ورتاق ەۆرو ۆاليۋتا ءتيىمسىز، وداقتان قايتادان شىعامىز دەپ جاتقان گرەكيانى، قارىزعا باتىپ، كۇيزەلگەن يسپانيا مەن پورتۋگاليانى، يرلانديا مەن يتاليانى جانە كۇندەلىكتى جالپىحالىقتىق ەرەۋىل جايلاعان ەۋرو وداققا ۇركە قاراۋشىلاردىڭ سانى ارتۋدا. ياعني، مۇنداي وداقتىق بىرلەستىككە دەگەن سەنىم جوق. ناتيجەسىندە، وپتيميستىك وي-پىكىرگە قارسى سالماق تۋىنداپ، سكەپتيكتەر ەۋرازيالىق وداق ەۋرو وداققا باسەكەلەس بولماق تۇگىلى، سونىڭ كەبىن كيىپ، توقىرىپ جۇرمەي مە دەسە، توتاليتارلىق ستەرەوتيپتەن ارىلماعاندار ەۋروازياشىلدىق يدەيا بۇرىنعى كەڭەس وداعى سياقتى ساياسي قۇرىلىمعا ۇلاسىپ كەتپەي مە دەپ قاۋىپتەنەدى. وسى جەردە، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ ەۋرازيالىق يدەيا مەن ەۋرازيا وداعىنىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الماي، ءبىر ۇعىم رەتىندە قارايتىنى بايقالادى. قوعامدىق پىكىردەگى مۇنداي جاڭساقتىقتى تۇزەۋگە بۇرىندارى دا تالپىنىستار جاسالدى، مىسالى، «زاڭ گازەتىنىڭ» 2004 جىلعى 31 ناۋرىزداعى سانىندا ا. ءالىمۇلىنىڭ «ەۋرازيا يدەياسى مەن ەۋرازيا وداعى ەكى باسقا تۇسىنىك» اتتى ماقالاسى جاريالانىپ، وندا اۆتور ءبىراز ماسەلەنىڭ ءمانىن اشىپ بەرگەن بولاتىن. ءبىز وسى ماقالادا سول قوزعالعان ماسەلەنى ودان ءارى ءوربىتۋدى ماقسات تۇتىپ وتىرمىز.

جالپى، عىلىمي ورتادا ەۋرازياشىلدىق يدەيا مەن ەۋرازيا وداعى تۋرالى عالىمدار مەن ساراپشىلاردىڭ اراسىندا قىزۋ پىكىرتالاس ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلەدى. بۇل تۇرعىدا اتالعان ماسەلەلەر جونىندە سان-الۋان كوزقاراستار تۋىنداعانىنا قاراماستان، باجايلاپ قاراساق، ولاردى بىرنەشە توپقا جۇيەلەپ جىكتەۋگە بولادى. ءبىرىنشى توپ - ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ نەگىزىن سالۋشى كلاسسيكتەردىڭ تەوريالارى. ولار ەۆروپا مەن ازيا كونتينەتتەرى گەوگرافيالىق جاعىنان عانا ەمەس، تاريحي، مادەني، ساياسي تۇرعىدان دا تۇتاسىپ جاتقان بىرەگەي وركەنيەت بولىپ تابىلادى، سوندىقتان دا، ول ەكەۋىن ءبولىپ-جارماي، ەۋرازيا دەپ اتاۋ قاجەت دەگەن سارىنداعى تۇجىرىمدامانىڭ نەگىزىن قالادى. مۇنداي تەورەتيكتەر نەگىزىنەن ورىس ويشىلدارى بولعاندىقتان، ولار ەۋرازيالىق ىقپالداستىقتاعى رەسەيدىڭ ورنى مەن ءرولىن ەرەكشەلەپ كورسەتۋگە تىرىستى. ەكىنشى. ەۋرازيا وداعى تۋرالى وڭ پىكىر بىلدىرۋشىلەر ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق تۇرعىداعى بىرلەستىك وبەكتيۆتى قاجەتتىلىك، ينتەگراتسيالىق بايلانىستىڭ تۇپكى جەمىسى دەپ تانيتىن پراگماتيكتەر توبى. ءۇشىنشى. ەۋرازيا وداعىن قۇرۋ تۋرالى ۇمتىلىستى حح عاسىردا جەتپىس جىل بويىنا ەكى پوليارلى الەمدە تارازىنىڭ ءبىر باسىن سالماقتاپ، كوممۋنيستىك توتاليتارلى يدەولوگيامەن سۋارىلعانىمەن، گورباچەۆتىك «قايتا قۇرۋ» جانە «جاريالىلىق» ناۋقانىمەن، قازاقستان جاعدايىندا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنەن باستاۋ الىپ، 1990 جىلدارى قۇرامىنداعى ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىك پارادىمەن ىدىراعان كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعىن قالپىنا كەلتىرۋ دەپ جاعىمسىز باعالايتىندار. ءتورتىنشى. ەۋرازيالىق وداقتىڭ بولاشاعى جوق، ويتكەنى ەۋروپالىق وداقتىڭ ساياسي تاجىريبەسى دالەلدەگەندەي، اسكەري-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق، مادەني-رۋحاني الەۋەتى ءار ءتۇرلى مەملەكەتتەردىڭ بىرلەستىگى جاقسى ناتيجەگە قول جەتكىزە المايدى دەيتىن نيگيليستىك باعىتتاعى سكەپتيكتەر.

ەندى، ماسەلەگە جوعارىدا تۇجىرىمدالعانداي تۇرعىدا كەلسەك، ءبىرىنشى باعىتتاعى پىكىردىڭ استارىندا ەۋرازياشىلدىق يدەيانىڭ جاتقانىن بايقاۋىمىزعا بولادى. ەۋرازياشىلدىقتىڭ قاينار كوزى ءحىح عاسىردان باستاۋ العان. بۇل تۋرالى پ.ن. ساۆيتسكي «ەۆرازيستۆو» اتتى ەڭبەگىندە: «وپرەدەليايا رۋسسكۋيۋ كۋلتۋرۋ كاك "ەۆرازيسكۋيۋ", ەۆرازيتسى ۆىستۋپايۋت كاك وسوزناۆاتەلي رۋسسكوگو كۋلتۋرنوگو سۆوەوبرازيا. ۆ ەتوم وتنوشەني وني يمەيۋت ەششە بولشە پرەدشەستۆەننيكوۆ، چەم ۆ سۆويح چيستو گەوگرافيچەسكيح وپرەدەلەنياح. تاكوۆىمي ۆ داننوم سلۋچاە نۋجنو پريزنات ۆسەح مىسليتەلەي سلاۆيانوفيلسكوگو ناپراۆلەنيا، ۆ توم چيسلە گوگوليا ي دوستوەۆسكوگو (كاك فيلوسوفوۆ-پۋبليتسيستوۆ). ەۆرازيتسى ۆ تسەلوم ريادە يدەي ياۆليايۋتسيا پرودولجاتەليامي موششنوي تراديتسي رۋسسكوگو فيلوسوفسكوگو ي يستوريوسوفسكوگو مىشلەنيا. بليجايشيم وبرازوم ەتا تراديتسيا ۆوسحوديت ك 30-40-م گودام XIX ۆەكا، كوگدا ناچالي سۆويۋ دەياتەلنوست سلاۆيانوفيلى» - دەپ تۇجىرىم جاسايدى ء(ماتىنىنىڭ ءمان-مازمۇنىن وزگەرتپەۋ ءۇشىن تۇپنۇسقا ورىس تىلىندە بەرۋدى ۇيعاردىق).

1869 جىلى ورىس ويشىلى ن.يا. دانيلەۆسكي «رەسەي جانە ەۋروپا» اتتى كىتابىندا مادەني-تاريحي تيپتەردىڭ كونتسەپتسياسىن جاساپ، ايماقتىق وركەنيەتتەر تەورياسىن نەگىزدەيدى. ونىڭ ويىنشا، بارلىق مادەني-تاريحي تيپتەر وزدەرىنىڭ بىرەگەيلىگى جاعىنان تەڭ، ولاردىڭ باستى تاريحي مىندەتى - ءتول ەرەكشەلىكتەر مەن وزىندىك بولمىستى دامىتۋ. وسىلاي دەي كەلە، ول رەسەي ەۆروپادان ەشبىر كەم ەمەس، ونىڭ ەرەكشە الەۋەتى مەن دامۋ جولى بار دەگەن سالىستىرمالى تالداۋ ارقىلى، وزىنە دەيىنگى سلاۆيانوفيلدىك ءداستۇردى جالعاستىردى. اسىرەسە، ن. دانيلەۆسكي رەسەي وركەنيەتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى - ونىڭ پوليەتنيكالى قۇرامى دەپ اتاپ كورسەتە وتىرىپ، دەگەنمەن دە، ۋاقىت وتە كەلە مۇنداي كوپۇلتتىلىق ورىس ۇلتىنىڭ باسىمدىلىعى ارقاسىندا بىرتە-بىرتە جويىلادى دەپ وي تۇيەدى دە، ورىستىق شوۆينيستىك پيعىل بايقاتادى. ودان ارى قاراي، ەۋرازياشىلدىق يدەيانى ەتنوگراف ءارى سلاۆيست ۆ.ي. لامانسكي 1892 جىلى جازىلعان «ازيالىق-ەۆروپالىق ماتەريكتىڭ ءۇش الەمى» اتتى كىتابىندا ءوربىتىپ، ول ەۆرازيا كونتينەنتىنىڭ وركەنيەتتىك دامۋىنداعى رەسەيدىڭ وزىندىك تاريحي ورنىن ايشىقتاپ كورسەتۋدى ماقسات تۇتتى. ۆ. لامانسكي ەگيپەت جانە مەزوامەريكا وركەنيەتتەرى سياقتى ەۆرازيانى دا ۇلى وركەنيەتتەردىڭ التىن بەسىگى دەپ اتاي كەلە، سان-الۋان وركەنيەت ۇلگىلەرىنىڭ تۋىنداۋىنا يگى ىقپال ەتكەن ەۋرازيا كونتينەنتىنىڭ بىرەگەيلىگى، ونىڭ گەوگرافيالىق تۇرعىدا قولايلى بولۋىندا دەپ تۇسىندىرەدى.

ۆ. لامانسكي ۇلان-بايتاق ەۋرازيا كەڭىستىگىن ەۆروپا، ازيا، جانە ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا جاتقان، نە شىنايى ەۆروپا ەمەس، نە ناعىز ازيا دا ەمەس ءۇشىنشى – ەۋرازيالىق رەسەي دەپ ءۇش الەمگە بولەدى. ونىڭ ويىنشا، ەۋرازيانى رەسەي يمپەرياسىنسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ياعني، ەۋرازيا كەڭىستىگىندە سلاۆياندىق رۋح پەن پراۆوسلاۆيە قۇندىلىقتارى ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

ەۋرازياشىلدىق يدەيا، حح عاسىردىڭ باسىندا جاڭاشا قارقىن الا باستادى. وعان ءى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ قۇلاپ، ورنىنا پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا كەڭەستەر بيلىگىنىڭ كەلۋى ىقپال ەتتى. بولشەۆيكتەردەن قاشقان ورىس زيالى قاۋىمى شەتەلدە ەمميگراتسيادا ءجۇرىپ رەسەيدىڭ باسىنان وتكەن سوڭعى تاريحي-ساياسي الاساپىراندى سارالاپ، ۇعىنۋعا تىرىستى. وسىنداي الماعايىپ كەزەڭدە، ەۋرازياداعى رەسەيدىڭ ءرولىن جوعالتپاۋ تۋرالى وي تولعاۋ ەۋرازياشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى - نيكولاي ترۋبەتسكويدىڭ 1920 جىلى سوفيا قالاسىندا جارىق كورگەن «ەۆروپا جانە ادامزات» اتتى كىتابىنداعى ەۆروپوتسەنتريزمدى سىناۋدان باستاۋ الادى. بۇل ەڭبەگىندە ول، گ. تاردتىڭ تەورياسىنا سۇيەنە وتىرىپ، مادەني پروتسەسس بۇرىنعى قالىپتاسقان قۇندىلىقتار مەن ولارعا ەلىكتەۋ نەگىزىندە جاڭا قۇندىلىقتاردى جاساۋدىڭ ۇزدىكسىز ءۇردىسى دەپ كورسەتەدى. ياعني، داستۇرلىلىلىك – جاڭاشا دامۋعا ارقاۋ بولاتىن مادەني وزەك. ونىڭ ويىنشا، بوگدە مادەني ءداستۇردى ەندىرۋ، وسى مادەني وزەكتى ءولتىرىپ، ءتول مادەنيەتتىڭ بىرەگەيلىگىن، تابيعي تۇتاستىعىن بۇزادى. بۇل تۇرعىدا اسىرەسە ەۆروپا مادەنيەتى اسا قاۋىپتى. وسىلايشا، ن. ترۋبەتسكوي رەسەي مەن ورىس حالقى ءۇشىن ەۋروپالىق مادەنيەتتىڭ باسىمدىعى قانشالىقتى قاۋىپتى بولسا، رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى وزگە ۇلتتار مەن شاعىن ۇلىستار ءۇشىن ورىس ءتىلى مەن مادەنيەتىنىڭ، ءدىنى مەن ءدىلىنىڭ ەكسپانتسياسى سونشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىنە باسىن اۋىرتپايدى.

«ءوزى ءولۋدىڭ الدىندا تۇرعان» گەرماندىق-روماندىق وركەنيەتكە ءتان رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ەكسپانسياسىن ن. ترۋبەتسكوي كەز كەلگەن بىرەگەي مادەنيەت ءۇشىن ۇلى اپات دەپ اتادى: ەۆروپەيزاتسيا ۇرپاقتار ساباقتاستىعىن بۇزادى، قوعامدا جىك تۋعىزادى، باتىستىق يدەيالاردى بويىنا سىڭىرگەن ينتەللەكتۋالدى ەليتا مەن ءداستۇرلى ۇلتتىق مادەنيەتتى ۇستاناتىن قاراپايىم حالىق اراسىنداعى الشاقتىق ۇلعايادى. وسىلايشا ءتول مادەنيەتتىڭ كرەاتيۆتى مۇمكىندىكتەرى جوعالادى، ويتكەنى، ەسكى مادەني قورمەن بايلانىس ۇزىلەدى، ال، جاڭا تۋىندايتىن مادەني قۇندىلىقتار باتىستىق ۇلگىدە بولادى. سول سياقتى، مۇنداي تەرىس ءۇردىس ەكونوميكاعا دا اسەرىن تيگىزەدى: شارۋاشىلىق پەن ءوندىرىس ەۋروپاعا قۋالاپ جەتۋدىڭ اۋرە-سارساڭىنا تۇسەدى، ال، ول بولسا، ءوز كەزەگىندە دامۋدىڭ سەكىرىسپەن جۇرۋىنە اكەلىپ سوعادى. ءاربىر سەكىرىس، دامۋدان بۇرىن ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلاتىن رەگرەسكە ۇرىندىرادى، تۇپتەپ كەلگەندە قوعام ەۆروپالىق دامۋدىڭ ديناميكاسىن ەمەس، ستاتيكاسىن بويىنا سىڭىرەدى. شىنىدا، وتكەن تاريحىمىز بەن قازىرگى كەزەڭىمىزگە زەر سالساق، ترۋبەتسكويلىق تۇجىرىمنىڭ اقيقاتتان اۋىلى الىس ەمەس ەكەنىن بايقايمىز.

ن. ترۋبەتسكويدىڭ «ەۆروپا جانە ادامزات» كىتابىنا «رۋسسكايا مىسل» جۋرنالىندا پ. ساۆيتسكي «ەۆروپا جانە ەۆرازيا» دەگەن تاقىرىپتا رەتسەنزيا جازىپ، ول ءوزىنىڭ سىن-پىكىرىندە بولاشاقتاعى ەۋرازيا تۋرالى يدەيالارىن تۇجىرىمدايدى. ن. ترۋبەتسكويدىڭ وسى كىتابىن ودان ءارى تالقىلاۋ بارىسىندا گ. فلوروۆسكي، پ. سۋۆچينسكي، پ. ساۆيتسكي سياقتى بىرقاتار ورىس ەميگرانتتارىنىڭ قاتىسۋىمەن سوفيا قالاسىندا ەۋرازيالىق ۇيىرمە قالىپتاسادى. ۇيىرمە اۋقىمىندا 1917 جىلى رەسەيدە ورىن العان اقپان جانە قازان توڭكەرىستەرىنىڭ تاريحي جانە گەوساياسي ساباقتارى مەن سالدارى جان-جاقتى سارالانادى. بۇل ۇيىرمەنىڭ مۇشەلەرى «يسحود ك ۆوستوكۋ» اتتى ماقالالار جيناعىن باسىپ شىعارىپ، ەۋرازياشىلدىقتىڭ نەگىزىن سالادى. سودان كەيىن، تاعى بىرنەشە جيناق شىعادى، ال، ن. ترۋبەتسكوي «شىڭعىسحاننىڭ مۇراسى» پ. ساۆيتسكي «روسسيا - ەرەكشە گەوگرافيالىق الەم»، گ. ۆەرنادسكي «ورىس تاريحىنىڭ ەۋرازيالىق سۇلباسى» اتتى جەكە كىتاپتارىن جازسا، 1926 جىلى «ەۋرازياشىلدىق: جۇيەلى مازمۇنداۋ تاجىريبەسى» جانە 1927 جىلى «ەۋرازياشىلدىق» اتتى ەكى ۇجىمدىق مانيفەست جارىق كورەدى. وسىلايشا، ورىس ەميگرانتتارى ۇيىمداستىرعان شاعىن ۇيىرمەنىڭ جۇمىسى جاندانىپ، ەۆروپاعا تاراي باستايدى.

تىپتەن ولار «ەۆرازيا» اتتى گازەت شىعارىپ، 1932 جىلى ەميگرانتتاردىڭ ەۋرازيالىق پارتياسىن دا قۇردى.

ەۋرازياشىلدار مەملەكەتتىڭ ماجبۇرلەۋشىلىك رولىنە باسا نازار اۋدارىپ، ەۋرازيا حالىقتارى ءۇشىن ليبەراليزم مەن ءالسىز بيلىك مۇلدەم بوتەن قۇبىلىس دەپ سانايدى. رەسەي ءۇشىن مەملەكەتتىك قۇرىلىستىڭ وزىق ۇلگىسى – حالىق ۇسىناتىن «باسقارۋشى الەۋمەتتىك قابات» بەلگىلى ءبىر يدەياعا نەمەسە دوكتريناعا سۇيەنە وتىرىپ حالىقتى ۇيىستىراتىن يدەوكراتيا بولۋى ءتيىس دەپ وي تۇيەدى. ال، ونداي قيىن ءرولدى كوپۇلتتى ەۋرازيانىڭ ءال-اۋقاتىن ارتتىرۋدى كوزدەيتىن ۇلىدەرجاۆالىق يدەيا عانا ويناي الادى. الايدا، ەۋرازياشىلداردىڭ كوپ ۇزماي «وڭشىل» جانە «سولشىل» بولىپ ەكى جىككە ءبولىنۋى، ودان ىلە-شالا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى بۇل يدەيانىڭ ودان ءارى دامۋىن تەجەيدى.

حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇمىتىلۋعا اينالعان ەۋرازياشىلدىق يدەسىن جاڭعىرتقان لەۆ گۋميلەۆ بولدى. ول «ەتنوگەنەز جانە جەردىڭ بيوسفەراسى»، «كاسپي توڭىرەگىندەگى مىڭجىلدىق» ي «رۋستان روسسياعا» اتتى بىرنەشە ەڭبەكتەرىندە ەۋرازيالىق تۇجىرىمدامانى ءوزىنىڭ ويلارىمەن ودان ءارى دامىتتى. ونىڭ ەتنوگەنەز كونتسەپتسياسى ەۋرازياشىلدىق يدەياسىن بايىتا ءتۇستى. نەوەۋرازياشىلدىقتىڭ نەگىزىن قالاۋشىنىڭ ويىنشا، كەز كەلگەن ەتنوس بىرىنشىدەن، بەلگىلى ءبىر مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپتەرىمەن بىرىككەن ادامدار قاۋىمى بولىپ تابىلادى; ەكىنشىدەن، ەتنوس پەن ونىڭ مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپتەرى ناقتى گەوگرافيالىق-كليماتتىق جاعدايدا قالىپتاسادى جانە ول ەتنوستىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىمەن بارا-بار ۇزاق ۋاقىت بويى تۇراقتى بولادى; ۇشىنشىدەن، سۋپەرەتنوستىق تۇتاستىقتار ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ وكىلدەرىن بىرىكتىرەتىن ءبىرتۇتاس سۋپەرەتنوستىڭ جالپىلاما مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپتەرى نەگىزىندە قالىپتاسادى; تورتىنشىدەن، سۋپەرەتنوستىق تۇتاستىقتىڭ مىنەز-قۇلىق ستەرەوتيپتەرى تىرشىلىك ەتۋدىڭ بەلگىلى ءبىر جاعدايلارىنا جاۋاپ بەرەتىن بولمىستى تانۋدىڭ وزىندىك ءتاسىلى بولىپ تابىلادى. ارينە، مۇنداعى سۋپەرەتنوستىق تۇتاستىق رەسەي بولىپ تابىلادى، ل. گۋميلەۆ بويىنشا رەسەي - ەۆروپا مەن ازيانى قاتار قامتيتىن بىرەگەي وركەنيەت رەتىندە كورسەتىلەدى. بىراق، يدەيانىڭ قيسىنىنان ەۋرازياداعى وزگە ەتنوستاردى بىرىكتىرەتىن ءارى ولارعا جەتەكشىلىك ەتەتىن سۋپەرەتنوس تا ورىستار بولىپ، پراۆوسلاۆيە قۇندىلىقتارى شەشۋشى ورىنعا شىعاتىنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

ەۋرازيالىق وداق تۋرالى پىكىرتالاس: يمپەرياليزم، پراگماتيزم، سكەپتيتسيزم

ل. گۋميلەۆتىڭ يدەيالىق ءىزباسارى ءارى نەوەۋرازياشىلدىڭ ءبىرى - الەكساندر دۋگين. ول ەۋرازياشىلدىقتى ەشقانداي يدەيالىق اعىمعا قوسىلمايتىن، ياعني، وڭشىل پراۆوسلاۆتىق-مونارحيالىق نەمەسە سولشىل – كوممۋنيستىك، ياكي، سوتسياليستىك تە ەمەس، ليبەرالدىققا دا ەشبىر جاناسپايتىن، نەگىزگى ءۇش ۇستانىمدىق تۇعىرعا نەگىزدەلگەن بىرەگەي ساياسي فيلوسوفيا دەپ تۇسىندىرەدى. ونىڭ ءبىرىنشى تۇعىرى - سىرتقى ساياساتتاعى كوپپوليارلىق تەوريا دا، ەكىنشى تۇعىرى - پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتىڭ ينتەگراتسياسى، ياعني، وندا تمد ەلدەرىنىڭ ىقپالداسۋى اسا ماڭىزدى ورىن الادى، ول كوپپوليارلى سىرتقى ساياساتتىڭ قيسىندى جالعاسى بولىپ سانالادى. ا. دۋگيننىڭ رەسەيلىك «زاۆترا» گازەتىنە بەرگەن سۇحباتىنداعى: «ۆىتەكايۋششي يز منوگوپوليارنوستي يمپەراتيۆ - ينتەگراتسيا پوستسوۆەتسكوگو پروسترانستۆا. موجنو سكازات، يستوريچەسكي - ەتو ۆوسستانوۆلەنيە روسسيسكوي يمپەري ي سسسر نا پرينتسيپيالنو نوۆىح وسنوۆانياح. كاك روسسيسكايا يمپەريا بىلا وتليچنا وت سسسر، توچنو تاك جە ەۆرازيسكي سويۋز وتليچەن ي وت سسسر، ي وت روسسيسكوي يمپەري. درۋگايا يدەينايا بازا، درۋگيە مەحانيزمى، درۋگيە اكتورى، درۋگيە مودەلي ينتەگراتسي. ۆ ودنوم سلۋچاە كولونيزاتسيا، ۆ درۋگوم — سوتسياليستيچەسكايا رەۆوليۋتسيا، ۆ ناشەم سلۋچاە دوبروۆولنايا سپەتسيفيچەسكايا مودەل ينتەگراتسي پو تيپۋ ەۆروسويۋزا» - دەگەن پىكىر-تۇجىرىمىنداي مازمۇن-ماندە شىعادى. ال، ەندى ءۇشىنشى تۇعىرعا كەلسەك، ونىڭ ماقساتى - رەسەيدىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايىن وڭتايلاستىرۋ. مۇنداعى ەۋرازياشىلدىقتىڭ ۇستانىمى – رەسەي ءۇشىن ونىڭ قۇرامىنداعى بارشا ەتنيكالىق مادەنيەتتەردى ءبىر قالىپقا تۇسىرەتىن مەملەكەت-ۇلت قۇرۋ ءتيىمسىز. سول سياقتى، ەۋرووداقتاعىداي ازاماتتىق قوعام قۇرۋ دا رەسەيگە ءتيىمدى ەمەس. سونىمەن قاتار، تاۋەلسىزدىكتى اڭسايتىن ەتنيكالىق سەپاراتيزم دە قول ەمەس. رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ەۋرازيالىق ساياسي جوباسى – ءبىرتۇتاس ستراتەگيالىق باسقارۋ جانە ەتنيكالىق مادەنيەتتەردىڭ كوپتۇرلىلىگى. بۇل – رەسەيدىڭ ىشىندە ساياسي تاۋەلسىزدىكتىڭ بارلىق تۇرىنەن – ەگەمەندىك پەن ۇلتتىق رەسپۋبليكا مارتەبەسىن بەرۋدەن باس تارتۋ. سوندىقتان دا، ەۋرازيالىق يدەيا مەن ەۋرازيالىق وداق ۇعىمدارىنىڭ ارا-جىگىن اشا ءبىلۋ قاجەت-اق.

ەندى، ەكىنشى باعىتتاعى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ يدەياسىن ساياسي-ەكونوميكالىق جانە مادەني-گۋمانيتارلىق تۇرعىداعى ينتەگراتسيالىق بايلانىستىڭ ومىرلىك قاجەتتىلىگى دەپ سانايتىن پراگماتيكتەرگە توقتالايىق. بۇل باعىتتاعىلاردىڭ باستى ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ قاتارىندا جالاڭ تەورەتيكتەر ەمەس، ساياساتپەن ەتەنە تىعىز اينالىسىپ جۇرگەن تاجىريبەلى ساياساتكەرلەردىڭ بولۋى. ارينە، ولاردىڭ ماڭداي الدىسى، پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدى العاش ۇسىنۋشى - قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆ. ەلباسىنىڭ ۇسىنعان ەۋرازيالىق باعىتىنداعى باستى ەكى ەرەكشەلىكتىڭ استىن سىزىپ ايتقان ءجون. ونىڭ ءبىرىنشىسى – ۇزاق ۋاقىت بويىنا قيالداي بولعان ەۋرازيالىق يدەيا ەۋرازيالىق وداق قۇرۋعا قاراي ويىسىپ، ساياسي شىنايىلىققا اينالا باستاۋى; ال ەكىنشىسى – ءداستۇرلى ەۋرازيالىق يدەيادا نەگىزگى ورىندا بولعان رەسەيدىڭ باسىم ءرولى تۋرالى قاعيداعا وزگەرىس جاسالىپ، ەۋرازيا توسىندە رەسەيمەن قاتار قازاقستاننىڭ دا گەوساياسي ءرولى زور ەكەنىن دالەلدەندى، وسىلايشا قازىرگى ەۋرازيالىق وداققا «رەسەي-قازاقستان» قوس وزەكتىلىگى ءتان بولۋى. اتاپ ايتقاندا 1994 جىلدىڭ 29 ناۋرىزىندا ەلباسى ماسكەۋلىك زيالى قاۋىم الدىندا پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى مەملەكەتتەردىڭ بولاشاعىنا قاتىستى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ءبىلدىردى. ءسويتىپ، تمد مۇشە مەملەكەتتەرىنىڭ جاڭا بىرلەستىگى - ەۋرازيالىق وداعىن قۇرۋ تۋرالى باستاما كوتەردى. «ەۆرازيسكي سويۋز نەوبحوديم، - دەي كەلىپ، قازاقستان پرەزيدەنتى: ...ۆوپروس ۆ توم، چتو ۋ نەكوتورىح پوليتيچەسكيح ليدەروۆ، دا ي نە تولكو ۋ نيح، سۋششەستۆۋەت پوليتيچەسكايا بويازن ۆوزروجدەنيا يمپەري. نو نا ەتو ۋجە نيكتو نە پويدەت. نام نە نۋجنو بوياتسيا سلوۆا «سويۋز». ۆەد سۋششەستۆۋەت جە، ك پريمەرۋ، ەۆروپەيسكي سويۋز. مى ۆسە راۆنى، ي موي نىنەشني ۆيزيت ۆ روسسيۋ — پريزنانيە ەتوگو راۆەنستۆا» - دەيدى. ەلباسىمىز، تىعىز ەكونوميكالىق ىقپالداسۋدىڭ ۇتىمدى تۇستارىن جان-جاقتى باياندادى.

قازاقستاننىڭ ەلباشىسى بىرىنشىدەن، مادەني جانە وركەنيەتتىك فاكتورلاردىڭ ماڭىزىن ەشبىر تومەندەتپەستەن، ينتەگراتسيانى ەكونوميكالىق پراگماتيزم نەگىزىندە قۇرۋدى ۇسىندى. ابستراكتىلى گەوساياسي يدەيالار مەن ۇراندار ەمەس، شىنايى ەكونوميكالىق مۇددەلەر ينتەگراتسيالىق پروتسەستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا، بولاشاق ەۋرازيالىق وداقتىڭ العىشارتى – ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك قۇرۋ. ەكىنشىدەن، ينتەگراتسيا ەرىكتى نەگىزدە جۇزەگە اسۋى. جاھاندانۋ جايلاعان بۇگىنگى الەمدە وقشاۋلانۋدىڭ ءتيىمسىز ەكەنىن ءاربىر مەملەكەت سەزىنۋى ءتيىس. وركەنيەتتى دامۋدىڭ توتە جولى – ەل مەن حالىقتىڭ مۇددەسىنە سايكەس كەلەتىن ەرىكتى ينتەگراتسيا. ۇشىنشىدەن، ەلباسىمىز ماقسات تۇتقان ەۋرازيالىق وداق – تەڭدىك، ىشكى ىستەرگە قول سۇقپاۋ، ەگەمەندىكتى قۇرمەتتەۋ، شەكارالاردىڭ تۇتاستىعى پرينتسيپتەرىنە نەگىزدەلەتىن مەملەكەتتەردىڭ بىرلەستىگى. تورتىنشىدەن، ن. نازارباەۆ ەۋرازيالىق وداقتىڭ ۇلت ۇستىلىك ورگاندارىن قۇرۋدى ۇسىندى. ول ورگانداردىڭ ناقتى وكىلەتتىكتەرى بولادى، بارلىق مۇشە-ەلدەردىڭ مۇددەلەرىن كونسەنسۋس نەگىزىندە ەسەپكە الىپ جۇمىس ىستەيدى. ەۋرو وداق تاجىريبەسى سياقتى، ينتەگراتسيالىق سەرىكتەستەردىڭ تەڭدىگى مەن ەگەمەندىگى ءاردايىم ساقتالادى.

ەلباسىمىزدىڭ ەۋرازيالىق ۇسىنىستارى ساياسي شىنايىلىققا اينالىپ، بۇگىنگى تاڭدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق قاۋىمداستىقپەن قوسا قازاقستان، بەلارۋس جانە رەسەيدىڭ كەدەندىك وداعى قۇرىلىپ، ناقتى قىزمەت ەتۋدە. بيىلعى قاڭتاردىڭ 1-ءشى جۇلدىزىنىن باستاپ ءۇش ەلدىڭ اراسىندا ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىك اشىلدى. وسى ماڭىزدى ءىس-شارانىڭ قارساڭىندا «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ 2011 جىلعى 3 قازانداعى سانىندا سول كەزدەگى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇكىمەت باسشىسى ۆ. پۋتين «نوۆىي ينتەگراتسيوننىي پروەكت دليا ەۆرازي - بۋدۋششەە، كوتوروە روجداەتسيا سەگودنيا» اتتى ارنايى ماقالاسىن جاريالادى.

ماقالادا ۆ. پۋتين كەدەندىك وداق پەن ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى كەلەشەكتەگى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ نەگىزى دەپ كورسەتەدى. بۇل ۇيىم ۋاقىت وتە كەلە قاناتىن كەڭگە جاياتىنىن دا بولجايدى: قازىردىڭ وزىنە بۇل وداققا قىرعىزستان مەن تاجىكستان كىرۋگە مۇددەلى بولىپ وتىر. الايدا بۇعان ۆ. پۋتين توقمەيىلسىپ وتىرعان جوق، ول ينتەگراتسيانىڭ كەلەسى جوعارى دەڭگەيى – ەۋرازيالىق وداق اۋقىمىندا ىقپالداسۋىمىز قاجەت دەپ امبيتسيالىق مىندەت قويىپ وتىر.

جالپى، ۆ. پۋتين دە ەۋرازيالىق وداق ۇسىنىسىنا قىرىن قاراۋشىلار مەن ودان قاۋىپتەنۋشىلەردىڭ كوپ ەكەنىن سەزىپ، ءبىلىپ وتىر.

شىنىندا دا، پۋتيندىك ماقالا پوستكەڭەستىك اۋقىمدا عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە دە قوعامدىق پىكىرگە قاتتى اسەر ەتتى. سونداي-اق بۇگىن سان-الۋان ساراپشىلار ماقالانىڭ مازمۇنىن وزدىگىنشە ءتۇسىنىپ قانا قويماي، ول تۋرالى وزدەرىنىڭ كوزقاراستارىن ءالى دە بىلدىرۋدە. ونداي ساراپشىلاردىڭ پىكىرلەرىن ءۇش توپقا بولۋگە بولادى: ولاردىڭ ءبىرىنشىسى – رەسەيدە جاڭا جىل قارساڭىنان بەرى تولاستاماي تۋرعان نارازىلىق اكتسيالارى حالىقتىڭ پۋتيندىك اۆتوريتارلى ساياسي-ەكونوميكالىق جۇيەسىنەن شارشاعانىنىڭ دالەلى دەيتىندەر. ۆ. پۋتين 2000 جىلى بيلىك باسىنا كەلگەندە «رەسەي – ەنەرگەتيكالىق سۋپەردەرجاۆا»، «تىزىرلەگەن رەسەيدى تىك تۇرعىزامىز»، «توقسانىنشى جىلداردىڭ حاوسىنان رەسەيدى ءتارتىپ پەن تۇراقتىلىققا جەتكىزەمىز» دەگەندەي ۇراندارمەن اتويلاپ شىققانى ەسىمىزدە. ەلتسيندىك جۇيەدەن ەسەڭگىرەگەن قوعام سەرپىلىپ، قاتاڭ ساياساتتى قۋانا قۋاتتادى. ۋاقىت وتە كەلە، مۇنداي ۇراندار ەسكىردى، ال، قالىپتاسا باستاعان ورتا تاپ وكىلدەرى ساياساتقا قاتىسۋعا قۇلىق تانىتا باستادى. ياعني، ۆ. پۋتينگە دەگەن حالىقتىڭ سەنىمى داعدارىسقا ۇشىرادى. وسىنداي جاعدايدا حالىقتى باۋراپ الاتىن تىڭ يدەيا، جاڭا ۇران قاجەت بولدى. بۇل ۇران – ۆ.ءپۋتيننىڭ جاڭا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ الدىندا ايتقان «رەسەيدىڭ جەتەكشىلىگىندەگى ەۋرازيالىق وداق قۇرۋ» ۇرانى دەپ كورسەتەدى ءبىرىنشى توپتاعىلار.

ەكىنشى توپتاعى كوزقاراس بويىنشا ۆ. پۋتين رەسەيلىكتەردى ەۋرازياداعى ەرەكشە تاريحي ميسسيا اتقاراتىن حالىق رەتىندە ءوزىنىڭ يدەياسىنا ۇيىستىرۋدى كوزدەپ وتىر. بىراق ءىس جۇزىندە بۇل وڭاي شارۋا ەمەس، ماسكەۋ باسقاراتىن بۇرىنعى «كەڭەستىك ەۋرازيانى» قايتا جاڭعىرتپاقشى كرەملدىڭ ويىنا كەرەعار كەلەتىن تەجەۋشى فاكتورلار دا جەتىپ ارتىلادى دەيدى ولار.

ءۇشىنشى توپتاعىلار ۆ. پۋتين ەۋروپالىق ينتەگراتسيا مودەلىن پوستكەڭەستىك كەڭىستىككە كوشىرۋگە تىرىسۋدا دەپ باعالايدى. الايدا مۇنداي جوبانىڭ باعى بايانسىز، سەبەبى ەۋروپا وداعى ءوزارا تەڭدىك ۇستانىمىندا ينتەگراتسيالانعان، ال، پۋتيندىك جوبادا ىقپالداسۋشى سەرىكتەستەردەن رەسەيدىڭ ايقىن باسىمدىلىعى بايقالىپ تۇر. باسقاسىن ايتپاعاندا، جەر كولەمى، حالىق سانى، ءتىلى مەن ءدىلى، ەكونوميكالىق الەۋەتى مەن اسكەري كۇش-قۋاتى جاعىنان كەز-كەلگەن وداقتا ورىستار كوشباسشىعا اينالىپ شىعا كەلەدى. مۇنىڭ بارلىعى وداققا مۇشە بولىپ كىرگىسى كەلەتىن ەلدەردى ويلاندىرىپ، بەلگىلى دەڭگەيدە تەجەيدى.

مىنە، پراگماتيكالىق ساياساتقا قانشا بەت بۇرۋعا تىرىسقانىمەن، جەمە-جەمگە كەلگەندە ەۋرازيالىق وداق قۇرۋدىڭ استارى مەن تىسىندا قانشاما وي-پىكىرلەر بۇعىپ جاتقانىن اڭداۋ قيىن ەمەس. ەندى، ەۋرازيالىق بىرلەستىكتىڭ قۇرىلۋىن اياعىنا ەندى تۇرىپ جاتقان تاۋەلسىز ءارى جاس ۇلتتىق مەملەكەتتەردىڭ تۇبىنە جەتەتىن جاعىمسىز گەوساياسي قۇبىلىس رەتىندە قارايتىندارعا قاراي ويىسايىق.

سەيىلبەك مۇساتاەۆ – ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ساياساتتانۋ كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى، ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

(جالعاسى بار)

Abai.kz