130 jyldan astam tarihy bar Semeydegi oblystyq kitaphana tarihy – mәdeny oshaq. Úly Abay búl kitaphananyng túraqty oqyrmany bolghan. Alghashynda qoghamdyq kitaphana esebinde oqyrman quanyshyna ainalghan mәdeny oshaq býginde damyghan, jetilgen ghylymy – mәdeny ortalyq dәrejesin iyelenip otyr.
Kitaptyng órkeniyet tarihynda alatyn orny barshamyzgha ayan. Bazghy oy iyelerining baghamdauyna qaraghanda kitap dәuir men dәuirdi toghystyratyn, tuystyryp jiberetin siqyrly kýsh. Kitap – aqylshy, ótkenindi kóz aldyna әkeletin, bolashaghyna qiyrdan kóz tastaugha ýiretetin qamqor tәrbiyeshi. Jaqsy kitapty oqu – adam janynyng izgilenuine, aqyl parasatynyng meylinshe jan – jaqty qalyptasuyna kómektesedi. Úly Abaydyn: «Artyq ghylym kitapta, Erinbey oqyp kóruge», - deui kezdeysoq aitylghan pikir emes. Taghy da Abaydyn: «Bir ghylymnan basqanyn, bәri de kesel asqangha», - deui әr oqyrmandy oilandyrsa kerek.

130 jyldan astam tarihy bar Semeydegi oblystyq kitaphana tarihy – mәdeny oshaq. Úly Abay búl kitaphananyng túraqty oqyrmany bolghan. Alghashynda qoghamdyq kitaphana esebinde oqyrman quanyshyna ainalghan mәdeny oshaq býginde damyghan, jetilgen ghylymy – mәdeny ortalyq dәrejesin iyelenip otyr.
Kitaptyng órkeniyet tarihynda alatyn orny barshamyzgha ayan. Bazghy oy iyelerining baghamdauyna qaraghanda kitap dәuir men dәuirdi toghystyratyn, tuystyryp jiberetin siqyrly kýsh. Kitap – aqylshy, ótkenindi kóz aldyna әkeletin, bolashaghyna qiyrdan kóz tastaugha ýiretetin qamqor tәrbiyeshi. Jaqsy kitapty oqu – adam janynyng izgilenuine, aqyl parasatynyng meylinshe jan – jaqty qalyptasuyna kómektesedi. Úly Abaydyn: «Artyq ghylym kitapta, Erinbey oqyp kóruge», - deui kezdeysoq aitylghan pikir emes. Taghy da Abaydyn: «Bir ghylymnan basqanyn, bәri de kesel asqangha», - deui әr oqyrmandy oilandyrsa kerek.

Jazushy kitaphanasy - zertteushiler nazar audarugha tiyisti eng kýrdeli, әri manyzdy problemalar sanatynda. «Qalamgerding jeke kitaphanasynda qansha kitap bolghan, qanday baghyttaghy basylymdar, qayta – qayta «aqyldasatyn» shygharmalary, kóbirek belgi salghan, súraqtar men oy silemderin qaldyrghan kitaptary bar ma eken?» degen saualdar tizilip ótip jatady. Kitap jinau da, ony oqu da óner. Sóz shygharmashylyq iyesine auysqan kezde mәselening manyzdylyghy tipti arta týspek.

Abaydyng jeke kitaphanasynyng jinalu tarihy oy jetkizbeydi ghoy, shirkin?! Aldymen, Semey qalasyna kelip jýrgende qoghamdyq kitaphanadan bastalghan jol qaladaghy nekensayaq kitap dýkenderine tirelgendigi haq. Uaqytsha oqugha alyp ketetin kitap, jurnaldargha qosymsha, dýkenderden satyp alghan qymbatty qazynalarynyng bolghandyghy anyq. Úly aqyn jóninde estelik qaldyrghan esti adamdardyng derekterine qaraghanda, onyng jeke kitaphanasy bolghan.
Túraghúl Abayúly: «Tanertennen keshke sheyin, kóbinese kitabyn oqidy da ara – túra jastyqty bauyryna basyp, aldynda aq qaghazy, qolynda qaryndashy, kýnirenip otyryp óleng jazyp tastaydy», - dep erekshe mәn bere tiyanaqtaydy. Kóp oqyghandyghyna, jemisti shygharmashylyq enbek jasaghandyghyna dәlel.
Abaydyng inileri, balalary onyng jeke kitaphanasynyng ýnemi tolyghyp otyruyna nazar audarghan. Mysaly, Omby kadet korpusynda, Mәskeude kavaleriyskaya shkolada oqyghan inisi Haliolla Óskenbaev jyl sayyn elge demalysqa kelgende kitaptar ala keludi әdetke ainaldyrghan. Ol turaly Ábish Jiyrenshiyn: «Jazghy demalysta elge kelgende Haliolla astanadan qoyyn – qonyshy toly kóptegen kitaptar ala keletin bolghan. Osy kitaptardy ýnemi oqyp, Haliollamen ishtey syrlasyp, pikir alysushy nemereles aghayyndardyng ishindegi zeregi Abay bolghan» - dep naqty atap kórsetedi.

«Bizding eldi alghash «Myng bir týnmen» tanystyrghan kisi mening әkem edi»

Abay – qazaq halqy auyz әdebiyetinin, shyghystyng klassikalyq poeziyasynyn, orys jәne dýniyejýzilik әdebiyetting ýlgilerinen meylinshe qana susyndaghan. Qazaqtyng besik jyry, sheshendik tolghaulary, maqal – mәtelderi, ertegileri, batyrlyq, ghashyqtyq jyrlaryn jastayynan janyna serik etken. Árham Ysqaqov jazbasyna qaraghanda, onymen de shektelmey:
Shәkәrimge: «Sen múnly, zarly, eskilikti әngimeni únatasyn, sondyqtan «Qalqaman - Mamyr», «Enlik - Kebek», solardyng basynan ótken qayghyly oqighalardy jaz» deydi;
Kókbaygha: «Sen bireudi dәriptep, madaqtap, maqtaugha yntalysyn, sondyqtan Abylay han, Kenesary – Nauryzbaylardyng joryqtaryn jaz» deydi;
Aqylbaygha: «Sen suretshisin, elge aty әigili Qap (Kavkaz) tauyn jәne ony mekendegen qauip – qaterden qoryqpaytyn er cherkes halqyn surette» deydi;
Maghauiyagha: «Sening azdaghan biliming bar, sondyqtan bay men qúldyng ortasynda ómir boyy ýzilmey kele jatqan tensizdikti, adamdy maldan jaman qaraushylyqtyng barlyghyn kórset» - dep oqyp, zerttep qana qoymay, shәkirtteri men balalaryna atalghan sujetterge shygharma jazudy tapsyryp, oqymystylyqtyn, ústazdyqtyng ónegesin kórsetedi.
Aqyndyq ómirbayanynyng bastauynda Nizami, Firdousi, Saghdi, Hoja Hafiyz, Nauai, Fizuly esimderin erikkennen ermek etip tizbektemegen. Shyghys poeziyasynyng kәusaryna kezdesip, shyghystyq órnekterding tútqynyna ainalghan jas Abay sanalylyqpen qabyldaghan zor ghibrat, mol lәzzat óleng joldarynda kestelengen-di. «Jas kezinde parsy júrtynyng ertegilerin, Jәmshit, Qaharman syqyldy kitaptaryn da kóp oqysa kerek. Ózim kórgen «Myng bir týnnin» kitabyn oqyp, alghash bizding eldi «Myng bir týnmen» tanystyrghan kisi mening әkem edi, - deydi Túraghúl. – Orys kitabyndaghy Gustav әmir syqyldy әngime kitaptardy oqyp eldi tanystyrdy, bizding el «Myng bir týnnen» jalyghyp, orys romandaryna әuestenip ketti».
Semeydegi kitaphanada shólirkey oqyp, molynan susyndaghan, búryn ózine beytanys orys, batys klassikterining shygharmalary. Tesile oqyp, qúnygha zerdelegeni Pushkiyn, Lermontov, Krylov, Nekrasov, Saltykov-Shedriyn, batys qalamgerlerinen Gete, Shekspiyr, Shiller, Geyne, Bayron, Balizak, taghy basqalary. Onyng ýstine batystyng oy adamdary, filosoftary, bilimpazdarynyng enbekterin shúghyldana oqidy.

Danyshpandy dýnie jýzine tanytqan – Djordj Kennan

Qolayly sәtti paydalanyp bir derekti úsynghym keledi. IYә, ol derek bizge búrynnan tanys. Qaytalaudyng qajet emestigin eskertip, qarsy pikir aitugha húqylysyz. Amerikan jazushysy, sayahatshysy, jurnaliysi, danyshpan, Abaydyng týidey qúrdasy Djordj Kennandy (1845-1924) Semey qalasyndaghy sayasy tútqyndarmen әngimeleskende shahardaghy kópshilik kitaphanada qúndy kitaptardyng jinaqtalghany jәne onda túrghylyqty halyq arasynan shyqqan ziyaly oqyrmannyng bar ekendigi tang qaldyrady.
D.Kennannyng ózine sóz bereyik: «G-n Leontiev peredal mne istorii Semipalatinskoy biblioteky y vyrazil mneniye, chto ona ne toliko bolishoe blago dlya ssylinyh, no y vozbujdaet intellektualinye interesy v gorode. «Daje kirgizy polizuitsya ei», - skazal on:
- Ya znai odnogo starika kirgiza Ibragima Konobaya [úghynyz: Abay Qúnanbaev – A.E.], kotoryy hodit v biblioteku y chitaet daje takih avtorov, kak Dreper y Milli.
- Nu, Vy shutiyte! – voskliknul veselyy student.
- Niskoliko, - holodno otvechal Leontiev. – Snachala on y menya udiviyl, poprosiv u menya obiyasneniya, chto takoe induksiya y deduksiya; no potom ya uznal, chto on userdno izuchaet angliyskuy filosofii y chitaet v russkom perevode, konechno, etih avtorov».

D.Kennan enbegimen tanysqannan son, eng aldymen, jasamaq alghashqy oy – týiinimiz, búl – Abay turaly aitylghan birinshi pikir, abaytanudyng qarlyghashynday lebiz. Jәne ejiktey týssek, D.Kennan enbekteri arqyly 1890 jyly Abay kýlli әlemge tanylghan desek, eshkim qyzghana qoymas.

D.Kennannyng Semeyde jer audarylghandarmen kezdesui, Abay jóninde әngimening órbui 1885 jyldyng ayaghy nemese 1886 jyldyng alghashqy ailary. D.Kennan kitaby orys tiline audarylghanda «Sibiri y sistema ssylkiy», «Sibiri!», «Sibiri y ssylka» ataularymen shyqqan. Alghash Parijde (1890), onan song Sankt–Peterburgte (1906) baspa kórgen. Songhy basylymda «perepechatyvaetsya s berlinskogo izdaniya» degen eskertpe bar. 1896 jylghyda aqyn esimin tolyq keltirse, 1906 jylghy kitapta «Uchenyy kirgiyz» [«Oqymysty qazaq» - A.E.] dep joghary bagha berilgen. Jurnaldyq núsqalary da jetip, artylady. Bir sózben aitqanda, uaqytynda molynan taralghan basylym ekendigi, qazaq tiline audarylsa qazaq oqyrmany quanyshqa keneleri sózsiz.
Abaytanushy ghalymdardyng enbekterine zer salsaq, Semey qalasy kitaphanasynyng oqyrmany Abay «Sovremenniyk», «Russkiy vestniyk», «Vestnik Evropy», «Istoricheskiy vestniyk», «Russkaya mysli», «Russkaya rechi», «Novostiy», «Novoe vremya» jurnaldaryn ýnemi nazarynda ústaghan. Reseyde shyqqan búl baspasóz ýlgileri barsha әlemning tarihy, mәdeniyeti, әdebiyeti, óneri, últtyq ústanymdary jóninde jan-jaqty habardar etken bagha jetpes qúndy jәdigerler edi. Bolashaq aqynnyng ozyq oy jýiesining qalyptasuyna paydaly yqpalyn tiygizgendigi sózsiz.
Alghashqy oqyrmandarynyng qatarynda danyshpan Abay túrghan qasiyetti qara shanyraq – Abay atyndaghy әmbebap ghylymy kitaphanasy újymynyng mereyli isteri jalghasa beretindigi anyq.

Arap Espenbetov,
Shәkәrim memlekettik uniyversiyteti, professor,
Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri.

Abai.kz