Keshe keshke student nemerem ayaq astynan shkaftaryn qoparyp, sómkelerin aqtaryp әurege týsti de qaldy... Apasy ony, әriyne, jaqtyryp otyrghan joq – kiyim-keshegin rettep, oryn-ornyna qoyyp beretin ózi bolghasyn – rettilikting búzylghanyn qalay ghana jaqtyrsyn... Nemere ony eley qoymady... Sosyn apa ornynan aqyryn túryp: «Ne izdep jatyrsyn? Maghan aitsang izdegenindi tauyp berem ghoy», - dedi, qatqyldau ýnmen. Sonda ghana onyng «sýiikti balasy»: «Apa, mende kiymey jýrgen, ne, simay qalghan kiyimderim bar ghoy, jap-jana kýiinde kóbi. Solardyng tәuirin jiyp, su basqan jaqqa jiberetin ortalyqqa aparayyn dep edim, sol ýshin izdep jatyrmyn», - dedi... Bir uaqytta qarasam, ekeui tenderdi qosylyp «qoparyp» jatyr eken. Apasy: «Mynau zat  eurostandart, myna ayaq kiyim nemistiki, mine, Tursiyadan alghan kurtkang t.t.» dep, súryptap, bir jerge ýie bastapty...

Qazaqta bir jaqsy maqal bar: «Jaqsy kórgenin aitady, jaman bergenin aitady» degen... Sol aitqanday, key oqyrman «Búl aghamyz bergenin aityp, tauyq qúsap tary terip ketipti ghoy» demesin, mening aitpaghym basqa, ol - jalpy adamzatqa, jalpy barlyq adamgha tәn qasiyet – adamgershilik ilimi turaly bolmaq...

Adamgershilik... Qazaqtyng osy bir sózi qalay ghana mәni men aityluy әbden jarasyp, eshbir minsiz, adamnyng bar bolmysyn bildiretin sóz bolyp qalyptasty eken deseshi? Ol bizge júmbaq. Sirә, búl sóz sonau kóne zamandarda, bizding arghy tegimiz qiqulap jýrip jabayy jylqy ústap, ony qolgha ýirete bastaghannan, qasqyrgha búghau sap, ony qoldan tamaqtandyryp, abadan taghynyng asau aranyn basyp, ony aitqanyna kóndire bastaghannan qalyptasty ma deymin... Óitkeni, sol zamanda-aq olar ózine «baghynghan januar» men ózining odan aiyrmasy nede ekenine oy jýgirte bastaghan bolar, bәlkim... Mine, sol sәtting birinde onyng tilining úshyna «adam», «adamgershilik» degen sózder keldi me dep shamalaymyn.   Sóitip, ilki zamannan tilge engen búl sóz bolashaqta payda bolatyn qazaq degen halyqtyng ana tiline yn-shynsyz, jymdasa engen synayly: «adam» - «adam» bop, adamy qasiyet – «adamgershilik» bop...

Adamzat ósti, damydy, oi-sanasy kenidi, óresi artty. Biraq búl – osymen birge adamzattyng adamy qasiyetteri ýzdiksiz jetilip otyrdy degendi bildirmese kerek... Sondyqtan, adamzat oi-sanasy ósuimen birge «Adamgershilik degenimiz ne?», «Ol qalay payda bolady, qalay qalyptasady?», «Ony qalyptastyru joldary qanday?» «Onyng sipaty nede?» degen súraqtardy ýnemi qoyyp keledi, ýnemi qoya beretin bolady. Sebebi, adam ómiri – uaqytpen ólsheuli bolsa, adamzat ómiri – zamandarmen ólshenedi.  Al, óz kezeginde, zamandar ózgerip otyratyndyqtan, adamdar sol zamangha layyqty, biraq týpkilikti maghynasynan ajyramaghan «adamgershilik» úghymyn retke keltirip otyrugha mәjbýr. Eger, adamzat bir ghana «adamgershilik» úghymynyng ózeginen ajyrap qalsa – ózining de «adamzat retinde» ómir sýrui toqtap qalaryn týisigimen sezedi. Sondyqtan da, ol úrpaqtan úrpaqqa «adamgershilikting bastapqy qalybynyn» núsqasyn berip, úrpaqtyng osy asyl arnadan auytqymauy ýshin kýresedi, enbektenedi, tәrbiyeleydi. Sol sebepti de, adam óz aldyna bólek «Adamgershilik turaly ilimdi» oilap tapty. Adamgershilikting  búljymas irgetasyn qalady. Ol ilim bizding zamangha «Etika» degen atpen jetti.

Birinshiden, Etika – adamgershilik turaly ilim. Einshiden, ol adamdardyng ózara qarym-qatynasyn retteushi әri týsindirushi erejeler jiyntyghy. Ýshinshiden, ol adamdardyng mnez-qúlqy men is-әreketine bagha beretin normalar men kriyteriyler. Ejelgi grek filosofy Aristoteli «Etikanyng mindeti adamdar arasyndaghy qatynastyng eng asylyn zertteu» dep aitypty. IYә, ol sóz ras sóz, óitkeni, ómirde adamgha jamandyq atauly «súramay kelse», jaqsylyq ýshin adam ýnemi kýresui tiyis. Sondyqtan da, adamdar «Adamgershilik» turaly aitqanda Jaqsy men Jamannyn, Meyirimdilik pen Zúlymdyqtyng arajigin ýnemi ajyratyp otyruy tiyis. Onsyz myna ómir beyberekettikke bet alar edi...

Adam ómiri tek Sóz emes, ol, eng aldymen – Áreket. Sondyqtan da, jaqsynyng da, jamannyng da syngha týser kezi adamnyng әreket etu kezinde kózge týsedi: әreket adamnyng tabighatyn ashady, bolmysynan kórinis beredi. Eger, Áreket adamgha degen jaqsylyq niyetten tuyndap jatsa, onda onday әreketting jәne әreket etushi adamnyng bolmysynda «adamsýigishtik» qasiyetting bar ekenin bildiredi. Ony ghylymda «gumanistik etika» dep ataydy. Ol adamdy tәn men jan birligi retinde tútas әlem dep qabyldaydy.

Biz kóbine adamdardy istegen jaqsylyqtaryna qarap baghalaymyz. Ol dúrys ta. Alayda, adamgershilik ilimi «onyng negizi adamnyng ózinde, onyng boyynda jatuy tiyis» (E.Fromm) dep sanaydy.Sonda ghana, yaghni, eger adam jaqsylyqty bireuding aitqanymen, ne bolmasa - ortagha elikteumen, әlde - bireuden qoryqqanan, әlde  - maqtanyshtan jasaytyn bolsa, onda ol «erikti týrde jasaghan jaqslyq» bolyp shyqpaydy. Onda, jaqsylyqtyng astarynda oghan yqpal etushi syrtqy faktor bar - sol manyzdy bolyp shyghady. Al, adam bolmysy onday jaqsylyq dengeyine jetpegen, yaghni, «erkinen tys әreket etushi»  bolyp shyghady. Qazaqta adam bolmysyna qatysty bir anyqtamalyq sóz bar: «shyn quana biletin, shyn qayghyra biletin niyeti taza adam» degen... Mine, osy qazaqy anyqtama jogharydaghy aitylghan oidy tolyq dәleldep túr.

Adamgershilik iliminde adam ómirining qúndylyghy eng basty orynda túrady. Óitkeni, etikanyng ózi adam ómirin beyneleytin, sony týsindiretin ilim. Olay bolsa, onyng aqiqaty - «qaynaghan ómir»! Olay bosa, adamdy osy ómirmen baylanystyryp túrghan kýsh «Jogharydaghy bir tylsym kýsh» emes, jogharydan onyng «mandayyna jazylghan taghdyr» da emes, ol – adamnyng ózining jiger kýshi. Biraq, adam balasy ókinishke qaray, kóbine jaqsylyq bolsa – ony «manday terimen keldi» dep kórsetedi de, jamandyq bolsa – «ol taghdyrdyng jazuy» dep, onday negativti ózimen baylanystyrghys kelmeydi. Sóitip, óz әlsizdigin, jigersizdigin «eshkimge eshqashan esep bermeytin» bir Kýshke jýktey salugha beyim.

Degenmen,  qazaq «adamnyng kýni adammen» dep beker aitpaghan ghoy. Sondyqtan, bizding halyqtyng últtyq tәrbie ózeginde kópshil bolu, eldikti oilau, qandastyng múnyn múndau, ózin-ózi, yaghni, óz qazaghyn izdeu, bauyrmaldyq pen janashyrlyq sekildi asyl qasiyetter toptasqan. Ol bizding Últtyq minezding jarqyn sipaty. Mine, sondyqtan bolar, jogharyda sóz bolghan «student bala» berer qarjysy bolmaghan son, ýidegi kiyimderin qopara izdep jatqany...

Eger, ósirgen úrpaghymyz osylaysha meyirimdilik bastauyna kelip jatsa, qalaysha oghan ishing eljiremeydi! Búl – bizding halyqty «myng ólgen jerinen» «myng ret qayta tiriltken» ómir sýruding altyn qazyghy emes pe edi! Olay bolsa, biylghy kelgen «topan su» apaty  bizding halyqtyng boyynda búghyp jatqan, kýndelikti tirlik kólenkesinde eleusiz ghana jatqan «altyn kómbeni» topyraqtan tazalap, jarqyrata qayta kórsetti der edim!..

Áriyne, bireuler jasaghan jaqsylyghyn jariya etip jatyr. Oghan da alghys! Adam ózi jasaghan jaqsylyqtan boyyn quanysh kernep, sony keudesine sidyra almay jatsa – onyng nesi aiyp? Endi bireuler, eshkimge jariya etpey-aq, qoldan kelgen kómegin berude. Oghan da alghys! Eng bastysy - ol da «úlyúlttyq asardan» tys qalghan joq – ózine ózi medet.

IYә, býginde Adamgershilikting syngha týser kezi kelgende – halqymyz adamgershilik ýdesinen shygha bilude. Endeshe, bizding altyn tamyrymyz solmaghan eken, bizding altyn dinimiz quramaghan eken, bizding altyn japyraqtarymyz – jayqala ósip keledi eken... Oghan da tәubә!

Bastaryna bar auyrtpalyq týsken aghayyndy sabyrgha shaqyra otyryp, býkil Qazaq eli, býkil Qazaqstan halqy sizdermen birge degim keledi.

Búl qiyndyqty da enseremiz!

Ábdirashit Bәkirúly

Abai.kz