Tegeran konferensiyasy 1943 jylghy 28 qarashadan 1943 jylghy 1 jeltoqsangha deyin jalghasty. Búl antigitlerlik koalisiyadaghy odaqtas elder basshylarynyng birinshi kezdesui, onda ekinshi maydannyng ashyluy men bolashaq soghystan keyingi әlemning kontury talqylandy. 30 qarasha Cherchilliding tughan kýni boldy.

Bankette onyng qúrmetine tost kóterilip, kórsetken kómegi ýshin alghys bildirgen Stalin Ruzvelit pen Amerika Qúrama Shtattarynyng Ýshinshi reyhke qarsy soghysqa qosqan ýlesi turaly bólek aitty: «Men sizge kenestik kózqaras boyynsha Preziydent pen Amerika Qúrama Shtattary soghysta jeniske jetu ýshin ne istegenin aitqym keledi. Búl soghystaghy eng manyzdy nәrse - mashinalar. Amerika Qúrama Shtattary aiyna 8 mynnan 10 myngha deyin úshaq shyghara alatynyn dәleldedi. KSRO aiyna eng kóbi 3000 úshaq shyghara alady. Angliya aiyna 3000 - 3500, negizinen auyr bombalaushy úshaqtardy shygharady. Osylaysha, Amerika Qúrama Shtattary mashinalar eli bolyp tabyldy. Búl «Lend-Lease» kólikteri bolmasa, biz búl soghysta jenilip qalar edik», - dedi Staliyn.

Búl sózder AQSh preziydentining Tegeran konferensiyasy kezindegi kýndelikti oqighalar jurnalynda jazylghan. Amerika Qúrama Shtattarynda 1961 jyly «Amerika Qúrama Shtattarynyng halyqaralyq qatynastary: diplomatiyalyq qújattar, Kair men Tegerandaghy konferensiyalar» jurnalynda, 1943 j.

Alayda qazirgi stalindik tarihshylar búl sózderdi ózderi joqqa shygharmay, audarmanyng dúrystyghyn joqqa shygharyp, songhy tirkes qate audarylghanyn algha tartyp, bylay deydi: «Búl lend-liz kólikteri soghysta jeniske jetuimizge kómektesedi».

Stalin aitqan búl sózder KSRO-da iydeologiyalyq sebepterge baylanysty ózgertilgenimen, Stalinning aitqanynyng mәni mýldem ózgermeydi!

Resmy orys ýgit-nasihaty kommunistik ýgit-nasihatqa ilese otyryp, әrqashan Kenes Odaghyna «fashizmdi joidaghy sheshushi róldi» jýkteydi jәne bizdi osy róldi maqtan etuge shaqyrady.

KSRO әu bastan batystyq ýlgi boyynsha qúryldy. 1929 jyly AQSh-taghy Úly depressiya men KSRO-da stalindik industriyalandyrudyng qatar bastaluy kezdeysoq emes. Amerikada milliondaghan fermerler qalalyq proletariat armiyasyn toltyru ýshin óz jerlerinen quyldy. KSRO-da milliondaghan jeke qojayyndar kannibalistik kolhozdyq jýiening kesirinen joyylyp, iri memlekettik kәsiporyndardyng júmys kýshine ainaldy.

Sonymen birge Harikov, Stalingrad jәne Chelyabinskide әlemdegi eng iri ýsh traktor zauytyn jәne Rostovtaghy alyp kombayn zauytyn salghan amerikandyqtar boldy. Bir traktor 80 sharuany jaramsyz etedi. 8 jyl ishinde KSRO traktor parki әlemdegi eng ýlken park boldy, búl egistik alqaptaryn qysqartpay, 28 million sharuany qalalargha jiberuge mýmkindik berdi.

Sonymen birge dәl osy zauyttar sisternalar shyghara alatyn. Alghashqy traktorlar men sisternalargha arnalghan syzbalar men bólshekter jinaqtary da AQSh-tan әkelindi. 1939 jyly KSRO-da әlemning basqa elderimen salystyrghanda kóp tank boldy. Biraq traktorlar men sisternalardy bir nәrsemen toltyru kerek. Amerikalyqtar býkil múnay óndeu keshenin salyp jatyr. Auyl sharuashylyghyna tynaytqysh qajet. Amerikalyqtar superfosfat jәne basqa zauyttar saluda. Búl baylyqtyng barlyghy elektr quatymen qamtamasyz etilgen.

Amerikalyqtar Dneprogesten bastap barlyq iri elektr stansiyalaryn saluda. Biraq qorghanys ýshin tek tankter ghana emes, úshaq qajet. Amerikandyqtar úshaq zauyttaryn saldy. Olar aluminiy óndiretin zauyttardy da salady. Avtokólikter qajet boldy, «General Motors» pen «Ford» «Gaz» ben «Zildi» salyp jatty. Shinalar qajet - Yaroslavlide amerikandyqtar әlemdegi eng ýlken shina zauytyn saldy. Stalinge jaqsy bolat kerek – olar Magnitogorsk jәne Liypesk metallurgiya zauyttaryn saldy. Qozghalys bólikteri bar kez kelgen dizayn podshipnikter qajet - olar eki biregey sharikti moyyntirekter zauytyn saldy. Taghyda basqa. 1500 eng ozyq iri kәsiporyndar túrghyzdy.

Birtindep ónerkәsipti janghyrtugha sheteldik qatysu ýlesi artty. 1939-1940 jj. KSRO Batystan dәlme-dәl stanoktar men kemelerdi satyp aldy. Sonymen birge KSRO ekonomikasy búrynghysynsha ekinshi dәrejede boldy. Ol bir Amerikada nemese Angliyada qaytalanbaytyn birde-bir ónim shygharghan joq, óitkeni onyng barlyghy batystyq ýlgide salynghan. Kenes-German soghysy qarsanynda KSRO Baltyq jaghalauyn oidaghyday basyp aldy, Finlyandiyany «anneksiyalaugha» tyrysty jәne Bessarabiyany qaytardy.

Al 1940 jyly stalindik elding býkil ekonomikasyn әskery salagha kóshiruding tendessiz sharalary turaly qaulylar barlyq kenestik gazetterde jariyalandy. Sóitip, Gitler tabysqa jetu mýmkindigi az bolghan kezde KSRO-gha soqqy berudi sheshti. Gitler bar bolghany 149 diviziyamen múnday operasiyany bastaugha tәuekel etedi, al birinshi eshelonda onyng 103-in ghana jiberedi dep kenestik әskery qolbasshylyqta eshkim oilaghan joq.

Nemisterding keremet jetistigi - Stalin ýshin múng bolsa, Ruzvelit pen Cherchilli turaly ne deuge bolady? Batys Germaniyanyng jenisine kez kelgen jaghdayda mýmkindik bere almady. Kenestik kómekting alghashqy jóneltimi 22 mausymda Liyverpuliden Arhangeliskige jóneltildi. Kemeni bir kýnde tieu mýmkin emes, ol aldyn ala dayyn boldy. Soghystyng ýshinshi kýninde-aq Qyzyl Armiyanyng apatqa úshyraghany belgili bolghan kezde, britandyqtar ózderining kóligining KSRO-gha keluin kýtpey, әskery sarapshylargha toly úshaq jiberdi.

1941 jyly 27 mausymda Mәskeuge general-leytenant Makfarleyn men kontr-admiral Maylz bastaghan tútas missiya keldi. 1941-42 jj. Mәskeudegi britandyq әskery missiya ýzdiksiz ósti. Alayda, britandyqtar búl bastamany úzaq ústamady, kóp úzamay amerikandyqtar onyng jolyn kesti. Bir jarym myng zauyt saludy aqtau kerek. Býgingi tanda derekter bar, sonyng ishinde Batys derekteri, amerikandyqtar KSRO halqynyng әrbir 10-nan 7-sin kiyindirgen, 10-nan 8-in tamaqtandyrghan. Árbir ekinshi kenes jauyngerin kiyindirgen. Árbir ekinshi kenestik úshaqtyng jartysy amerikandyq boldy.

Nemister әlemdegi eng iri Lugansk parovoz zauytyn basyp aldy, sondyqtan KSRO-da parovoz óndirisi 1942-43 j.j. ondaghan danamen nómirlengen. 2000 lokomotiv pen 11000 vagon jetkizip bergen búl tapshylyqty amerikalyqtar ótepti. Nemis-kenes shabuyldary - qarsy shabuyldardan keyin temir joldar óte ayanyshty kóriniske ie boldy, sodan keyin olar barlyq qozghalystyng 95 %-yn qamtamasyz etti. Relister qajet boldy jәne olardy amerikandyqtar qamtamasyz etti.

1941 jyldyng qarashasynda Batys Qyzyl Armiya ýshin әskery baylanys ornatudy bastady. KSRO-gha 2 000 000 kilometr dalalyq telefon kabeli jetkizildi (Qyzyl Armiya alghannyng 50%), 4000 km teniz kabeli, 35 800 radiostansiya, olar ýshin batareyalar men zaryadtaghyshtardyng ýlken sany, 89 000 dala telefondary, 6000 qabyldaghysh. Kóptegen radiostansiyalardyng KSRO-da analogtary mýldem bolghan joq. 1944 jylgha qaray armiya men flottaghy lend-liz elektronikasynyng ýlesi 80 % qúrady.

Amerikalyqtar 3 arnaly jәne 12 arnaly joghary jiyilikti telefoniya jýielerin jetkize bastady. 300-den astam kenestik keme nemis sýnguir qayyqtarymen kýresu ýshin sonarmen jabdyqtalghan, KSRO-da múnday jabdyq shygharylghan joq. Sonday-aq radarlardyng ónerkәsiptik óndirisi bolmady, biraq britandyqtar men amerikandyqtar olar súraghanday - 2000 dana berdi. Birinshi dәrejeli 250 amerikandyq radiostansiya Stalindi barlyq maydandardyng qolbasshylarymen túraqty baylanyspen qamtamasyz etti. 1943 jylgha qaray 150 kenes diviziyasy, barlyq bronidy jәne barlyq әue әskerleri «Lend-liyz» radiostansiyalarymen jabdyqtalghan.

Lend-lizding odan da az bayqalatyn, biraq manyzdy emes qúramdas bóligi shiykizatty, shyghyn materialdaryn jәne azyq-týlikti jetkizu boldy. Osylaysha, tek Amerika Qúrama Shtattarynan eki milliardtan astam banka et konservileri keldi degen boljam bar. Búl rette jetkizushiler tapsyrys berushining qalauyn eskerdi - mysaly, shoshqa eti «tushonka» kenestik resept boyynsha dayyndaldy, al amerikandyqtar ýshin konservilengen vetchina nemese tartylghan etting әrtýrli týrlerin paydalanu tәn boldy.

Amerikalyqtar KSRO-nyng qansha joghaltqanyn bile túra, Stalinning naqty neni búiyrghanyn jәne onyng qansha mólsherde búiyrghanyn kórip, kenes armiyasynyng maydandy ústap túruy ýshin jetkilikti týrde qamtamasyz etti. Kenes әskery ekonomikasy «Lend-liyz» iynesine tәueldi boldy, al Kenes Bas shtaby amerikandyq maketting subektilerining birine ainaldy. Kýn sayyn Stalin armiyasyn amerikandyq sheteldik legiongha ainaldyryp, kóbirek aldy, óitkeni kenestik shabuyldyng qarqyny, armiyanyng tehnikamen qanyqtylyghy, demek, shyghyndar sany jetkizilim jyldamdyghy men sanyna baylanysty boldy.

Berlin operasiyasynda KSRO-nyng shyghyny jýzdegen myndy qúraydy. Berlin alyndy. Bir aidan keyin qalanyng tórtten ýsh bóligi anglo-amerikandyqtargha berildi, búl turaly Yaltada kelisildi. Resmy týrde Berlinge shabuyldyng jyldamdyghy «1 mamyrgha deyin kenes halqyna syilyq jasau» qajettiligimen aqtaldy. Nәtiyjesinde, aghylshyn-amerikandyqtar birde-bir adamdy joghaltpay, jýz myndaghan adamdardan ýsh ese kóp aldy. 1945 jyly Polishanyng aumaghy Germaniya esebinen úlghaytyldy. «Versalidyng úsqynsyz úrpaghy» potsdamdyq «sharshy toqashqa» ainaldy. Shygharylym baghasy - 700 myng kenes jauyngerlerining ómiri, Breslau ýshin qandy shayqastar, Pomeraniyadaghy qynyr shayqastar.

Nemister óz jerlerin qorghady, al Qyzyl Armiya ne ýshin soghysty? Nemister de Stalingrad pen Kursk ýshin shayqasty. Biraq olar jense, qojayyn bolatyn aumaqtar ýshin kýresti. Qyzyl Armiya jaghdayynda múnday eshtene bolghan joq. Olar zauyttaghy rasiongha nemese kolhozdaghy júmys kýnderine jer jyrtu ýshin oraldy (jәne óte az ghana oraldy).

KSRO-nyng antigitlerlik koalisiyadaghy odaqtastary (AQSh jәne Úlybritaniya) kómeginsiz Germaniyadan jeniliske úshyrar edi, biraq soghys 1 jylgha úzaghyraq sozylatyn edi. Lend-liz milliondaghan kenestik adamnyng ómirin saqtap qaldy degendi bildiredi. Fashistik Germaniyamen soghysta odaqtas elderden jetkizilgen úshaqtar, tankter men mashinalar KSRO-gha ýlken kómek bolghany dausyz. KSRO-nyng himiya ónerkәsibi әli damymaghandyqtan, tehnologiyagha ghana emes, sonymen qatar oq-úntaqqa arnalghan komponentterge de óte múqtaj boldy.

Eshqanday odaqtassyz KSRO Germaniyany da jener edi, biraq búl pirlyq jenis (pirrova pobeda) edi, al Qyzyl Armiya Berlinge jete almas edi. Ol ózin jenimpaz dep sanaugha bolatyn, biraq obektivti týrde jergilikti dengeyde Kommunistik partiya men Stalinning biyligin saqtau ýshin, al jahandyq dengeyde AQSh-tyng әlemdik gegemoniyasy ýshin kýresti.

Kerimsal Júbatqanov

Abai.kz