Тегеран конференциясы 1943 жылғы 28 қарашадан 1943 жылғы 1 желтоқсанға дейін жалғасты. Бұл антигитлерлік коалициядағы одақтас елдер басшыларының бірінші кездесуі, онда екінші майданның ашылуы мен болашақ соғыстан кейінгі әлемнің контуры талқыланды. 30 қараша Черчилльдің туған күні болды.

Банкетте оның құрметіне тост көтеріліп, көрсеткен көмегі үшін алғыс білдірген Сталин Рузвельт пен Америка Құрама Штаттарының Үшінші рейхке қарсы соғысқа қосқан үлесі туралы бөлек айтты: «Мен сізге кеңестік көзқарас бойынша Президент пен Америка Құрама Штаттары соғыста жеңіске жету үшін не істегенін айтқым келеді. Бұл соғыстағы ең маңызды нәрсе - машиналар. Америка Құрама Штаттары айына 8 мыңнан 10 мыңға дейін ұшақ шығара алатынын дәлелдеді. КСРО айына ең көбі 3000 ұшақ шығара алады. Англия айына 3000 - 3500, негізінен ауыр бомбалаушы ұшақтарды шығарады. Осылайша, Америка Құрама Штаттары машиналар елі болып табылды. Бұл «Lend-Lease» көліктері болмаса, біз бұл соғыста жеңіліп қалар едік», - деді Сталин.

Бұл сөздер АҚШ президентінің Тегеран конференциясы кезіндегі күнделікті оқиғалар журналында жазылған. Америка Құрама Штаттарында 1961 жылы «Америка Құрама Штаттарының халықаралық қатынастары: дипломатиялық құжаттар, Каир мен Тегерандағы конференциялар» журналында, 1943 ж.

Алайда қазіргі сталиндік тарихшылар бұл сөздерді өздері жоққа шығармай, аударманың дұрыстығын жоққа шығарып, соңғы тіркес қате аударылғанын алға тартып, былай дейді: «Бұл ленд-лиз көліктері соғыста жеңіске жетуімізге көмектеседі».

Сталин айтқан бұл сөздер КСРО-да идеологиялық себептерге байланысты өзгертілгенімен, Сталиннің айтқанының мәні мүлдем өзгермейді!

Ресми орыс үгіт-насихаты коммунистік үгіт-насихатқа ілесе отырып, әрқашан Кеңес Одағына «фашизмді жоюдағы шешуші рөлді» жүктейді және бізді осы рөлді мақтан етуге шақырады.

КСРО әу бастан батыстық үлгі бойынша құрылды. 1929 жылы АҚШ-тағы Ұлы депрессия мен КСРО-да сталиндік индустрияландырудың қатар басталуы кездейсоқ емес. Америкада миллиондаған фермерлер қалалық пролетариат армиясын толтыру үшін өз жерлерінен қуылды. КСРО-да миллиондаған жеке қожайындар каннибалистік колхоздық жүйенің кесірінен жойылып, ірі мемлекеттік кәсіпорындардың жұмыс күшіне айналды.

Сонымен бірге Харьков, Сталинград және Челябинскіде әлемдегі ең ірі үш трактор зауытын және Ростовтағы алып комбайн зауытын салған американдықтар болды. Бір трактор 80 шаруаны жарамсыз етеді. 8 жыл ішінде КСРО трактор паркі әлемдегі ең үлкен парк болды, бұл егістік алқаптарын қысқартпай, 28 миллион шаруаны қалаларға жіберуге мүмкіндік берді.

Сонымен бірге дәл осы зауыттар цистерналар шығара алатын. Алғашқы тракторлар мен цистерналарға арналған сызбалар мен бөлшектер жинақтары да АҚШ-тан әкелінді. 1939 жылы КСРО-да әлемнің басқа елдерімен салыстырғанда көп танк болды. Бірақ тракторлар мен цистерналарды бір нәрсемен толтыру керек. Америкалықтар бүкіл мұнай өңдеу кешенін салып жатыр. Ауыл шаруашылығына тыңайтқыш қажет. Америкалықтар суперфосфат және басқа зауыттар салуда. Бұл байлықтың барлығы электр қуатымен қамтамасыз етілген.

Америкалықтар Днепрогэстен бастап барлық ірі электр станцияларын салуда. Бірақ қорғаныс үшін тек танктер ғана емес, ұшақ қажет. Американдықтар ұшақ зауыттарын салды. Олар алюминий өндіретін зауыттарды да салады. Автокөліктер қажет болды, «General Motors» пен «Ford» «Газ» бен «Зилді» салып жатты. Шиналар қажет - Ярославльде американдықтар әлемдегі ең үлкен шина зауытын салды. Сталинге жақсы болат керек – олар Магнитогорск және Липецк металлургия зауыттарын салды. Қозғалыс бөліктері бар кез келген дизайн подшипниктер қажет - олар екі бірегей шарикті мойынтіректер зауытын салды. Тағыда басқа. 1500 ең озық ірі кәсіпорындар тұрғызды.

Біртіндеп өнеркәсіпті жаңғыртуға шетелдік қатысу үлесі артты. 1939-1940 жж. КСРО Батыстан дәлме-дәл станоктар мен кемелерді сатып алды. Сонымен бірге КСРО экономикасы бұрынғысынша екінші дәрежеде болды. Ол бір Америкада немесе Англияда қайталанбайтын бірде-бір өнім шығарған жоқ, өйткені оның барлығы батыстық үлгіде салынған. Кеңес-Герман соғысы қарсаңында КСРО Балтық жағалауын ойдағыдай басып алды, Финляндияны «аннексиялауға» тырысты және Бессарабияны қайтарды.

Ал 1940 жылы сталиндік елдің бүкіл экономикасын әскери салаға көшірудің теңдессіз шаралары туралы қаулылар барлық кеңестік газеттерде жарияланды. Сөйтіп, Гитлер табысқа жету мүмкіндігі аз болған кезде КСРО-ға соққы беруді шешті. Гитлер бар болғаны 149 дивизиямен мұндай операцияны бастауға тәуекел етеді, ал бірінші эшелонда оның 103-ін ғана жібереді деп кеңестік әскери қолбасшылықта ешкім ойлаған жоқ.

Немістердің керемет жетістігі - Сталин үшін мұң болса, Рузвельт пен Черчилль туралы не деуге болады? Батыс Германияның жеңісіне кез келген жағдайда мүмкіндік бере алмады. Кеңестік көмектің алғашқы жөнелтімі 22 маусымда Ливерпульден Архангельскіге жөнелтілді. Кемені бір күнде тиеу мүмкін емес, ол алдын ала дайын болды. Соғыстың үшінші күнінде-ақ Қызыл Армияның апатқа ұшырағаны белгілі болған кезде, британдықтар өздерінің көлігінің КСРО-ға келуін күтпей, әскери сарапшыларға толы ұшақ жіберді.

1941 жылы 27 маусымда Мәскеуге генерал-лейтенант Макфарлейн мен контр-адмирал Майлз бастаған тұтас миссия келді. 1941-42 жж. Мәскеудегі британдық әскери миссия үздіксіз өсті. Алайда, британдықтар бұл бастаманы ұзақ ұстамады, көп ұзамай американдықтар оның жолын кесті. Бір жарым мың зауыт салуды ақтау керек. Бүгінгі таңда деректер бар, соның ішінде Батыс деректері, американдықтар КСРО халқының әрбір 10-нан 7-сін киіндірген, 10-нан 8-ін тамақтандырған. Әрбір екінші кеңес жауынгерін киіндірген. Әрбір екінші кеңестік ұшақтың жартысы американдық болды.

Немістер әлемдегі ең ірі Луганск паровоз зауытын басып алды, сондықтан КСРО-да паровоз өндірісі 1942-43 ж.ж. ондаған данамен нөмірленген. 2000 локомотив пен 11000 вагон жеткізіп берген бұл тапшылықты америкалықтар өтепті. Неміс-кеңес шабуылдары - қарсы шабуылдардан кейін темір жолдар өте аянышты көрініске ие болды, содан кейін олар барлық қозғалыстың 95 %-ын қамтамасыз етті. Рельстер қажет болды және оларды американдықтар қамтамасыз етті.

1941 жылдың қарашасында Батыс Қызыл Армия үшін әскери байланыс орнатуды бастады. КСРО-ға 2 000 000 километр далалық телефон кабелі жеткізілді (Қызыл Армия алғанның 50%), 4000 км теңіз кабелі, 35 800 радиостанция, олар үшін батареялар мен зарядтағыштардың үлкен саны, 89 000 дала телефондары, 6000 қабылдағыш. Көптеген радиостанциялардың КСРО-да аналогтары мүлдем болған жоқ. 1944 жылға қарай армия мен флоттағы ленд-лиз электроникасының үлесі 80 % құрады.

Америкалықтар 3 арналы және 12 арналы жоғары жиілікті телефония жүйелерін жеткізе бастады. 300-ден астам кеңестік кеме неміс сүңгуір қайықтарымен күресу үшін сонармен жабдықталған, КСРО-да мұндай жабдық шығарылған жоқ. Сондай-ақ радарлардың өнеркәсіптік өндірісі болмады, бірақ британдықтар мен американдықтар олар сұрағандай - 2000 дана берді. Бірінші дәрежелі 250 американдық радиостанция Сталинді барлық майдандардың қолбасшыларымен тұрақты байланыспен қамтамасыз етті. 1943 жылға қарай 150 кеңес дивизиясы, барлық броньды және барлық әуе әскерлері «Ленд-лиз» радиостанцияларымен жабдықталған.

Ленд-лиздің одан да аз байқалатын, бірақ маңызды емес құрамдас бөлігі шикізатты, шығын материалдарын және азық-түлікті жеткізу болды. Осылайша, тек Америка Құрама Штаттарынан екі миллиардтан астам банка ет консервілері келді деген болжам бар. Бұл ретте жеткізушілер тапсырыс берушінің қалауын ескерді - мысалы, шошқа еті «тушонка» кеңестік рецепт бойынша дайындалды, ал американдықтар үшін консервіленген ветчина немесе тартылған еттің әртүрлі түрлерін пайдалану тән болды.

Америкалықтар КСРО-ның қанша жоғалтқанын біле тұра, Сталиннің нақты нені бұйырғанын және оның қанша мөлшерде бұйырғанын көріп, кеңес армиясының майданды ұстап тұруы үшін жеткілікті түрде қамтамасыз етті. Кеңес әскери экономикасы «Ленд-лиз» инесіне тәуелді болды, ал Кеңес Бас штабы американдық макеттің субъектілерінің біріне айналды. Күн сайын Сталин армиясын американдық шетелдік легионға айналдырып, көбірек алды, өйткені кеңестік шабуылдың қарқыны, армияның техникамен қанықтылығы, демек, шығындар саны жеткізілім жылдамдығы мен санына байланысты болды.

Берлин операциясында КСРО-ның шығыны жүздеген мыңды құрайды. Берлин алынды. Бір айдан кейін қаланың төрттен үш бөлігі англо-американдықтарға берілді, бұл туралы Ялтада келісілді. Ресми түрде Берлинге шабуылдың жылдамдығы «1 мамырға дейін кеңес халқына сыйлық жасау» қажеттілігімен ақталды. Нәтижесінде, ағылшын-американдықтар бірде-бір адамды жоғалтпай, жүз мыңдаған адамдардан үш есе көп алды. 1945 жылы Польшаның аумағы Германия есебінен ұлғайтылды. «Версальдың ұсқынсыз ұрпағы» потсдамдық «шаршы тоқашқа» айналды. Шығарылым бағасы - 700 мың кеңес жауынгерлерінің өмірі, Бреслау үшін қанды шайқастар, Помераниядағы қыңыр шайқастар.

Немістер өз жерлерін қорғады, ал Қызыл Армия не үшін соғысты? Немістер де Сталинград пен Курск үшін шайқасты. Бірақ олар жеңсе, қожайын болатын аумақтар үшін күресті. Қызыл Армия жағдайында мұндай ештеңе болған жоқ. Олар зауыттағы рационға немесе колхоздағы жұмыс күндеріне жер жырту үшін оралды (және өте аз ғана оралды).

КСРО-ның антигитлерлік коалициядағы одақтастары (АҚШ және Ұлыбритания) көмегінсіз Германиядан жеңіліске ұшырар еді, бірақ соғыс 1 жылға ұзағырақ созылатын еді. Ленд-лиз миллиондаған кеңестік адамның өмірін сақтап қалды дегенді білдіреді. Фашистік Германиямен соғыста одақтас елдерден жеткізілген ұшақтар, танктер мен машиналар КСРО-ға үлкен көмек болғаны даусыз. КСРО-ның химия өнеркәсібі әлі дамымағандықтан, технологияға ғана емес, сонымен қатар оқ-ұнтаққа арналған компоненттерге де өте мұқтаж болды.

Ешқандай одақтассыз КСРО Германияны да жеңер еді, бірақ бұл пирлық жеңіс (пиррова победа) еді, ал Қызыл Армия Берлинге жете алмас еді. Ол өзін жеңімпаз деп санауға болатын, бірақ объективті түрде жергілікті деңгейде Коммунистік партия мен Сталиннің билігін сақтау үшін, ал жаһандық деңгейде АҚШ-тың әлемдік гегемониясы үшін күресті.

Керімсал Жұбатқанов

Abai.kz