تەگەران كونفەرەنتسياسى 1943 جىلعى 28 قاراشادان 1943 جىلعى 1 جەلتوقسانعا دەيىن جالعاستى. بۇل انتيگيتلەرلىك كواليتسياداعى وداقتاس ەلدەر باسشىلارىنىڭ ءبىرىنشى كەزدەسۋى، وندا ەكىنشى مايداننىڭ اشىلۋى مەن بولاشاق سوعىستان كەيىنگى الەمنىڭ كونتۋرى تالقىلاندى. 30 قاراشا چەرچيللدىڭ تۋعان كۇنى بولدى.

بانكەتتە ونىڭ قۇرمەتىنە توست كوتەرىلىپ، كورسەتكەن كومەگى ءۇشىن العىس بىلدىرگەن ستالين رۋزۆەلت پەن امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءۇشىنشى رەيحكە قارسى سوعىسقا قوسقان ۇلەسى تۋرالى بولەك ايتتى: «مەن سىزگە كەڭەستىك كوزقاراس بويىنشا پرەزيدەنت پەن امەريكا قۇراما شتاتتارى سوعىستا جەڭىسكە جەتۋ ءۇشىن نە ىستەگەنىن ايتقىم كەلەدى. بۇل سوعىستاعى ەڭ ماڭىزدى نارسە - ماشينالار. امەريكا قۇراما شتاتتارى ايىنا 8 مىڭنان 10 مىڭعا دەيىن ۇشاق شىعارا الاتىنىن دالەلدەدى. كسرو ايىنا ەڭ كوبى 3000 ۇشاق شىعارا الادى. انگليا ايىنا 3000 - 3500, نەگىزىنەن اۋىر بومبالاۋشى ۇشاقتاردى شىعارادى. وسىلايشا، امەريكا قۇراما شتاتتارى ماشينالار ەلى بولىپ تابىلدى. بۇل «Lend-Lease» كولىكتەرى بولماسا، ءبىز بۇل سوعىستا جەڭىلىپ قالار ەدىك», - دەدى ستالين.

بۇل سوزدەر اقش پرەزيدەنتىنىڭ تەگەران كونفەرەنتسياسى كەزىندەگى كۇندەلىكتى وقيعالار جۋرنالىندا جازىلعان. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا 1961 جىلى «امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ حالىقارالىق قاتىناستارى: ديپلوماتيالىق قۇجاتتار، كاير مەن تەگەرانداعى كونفەرەنتسيالار» جۋرنالىندا، 1943 ج.

الايدا قازىرگى ستاليندىك تاريحشىلار بۇل سوزدەردى وزدەرى جوققا شىعارماي، اۋدارمانىڭ دۇرىستىعىن جوققا شىعارىپ، سوڭعى تىركەس قاتە اۋدارىلعانىن العا تارتىپ، بىلاي دەيدى: «بۇل لەند-ليز كولىكتەرى سوعىستا جەڭىسكە جەتۋىمىزگە كومەكتەسەدى».

ستالين ايتقان بۇل سوزدەر كسرو-دا يدەولوگيالىق سەبەپتەرگە بايلانىستى وزگەرتىلگەنىمەن، ءستاليننىڭ ايتقانىنىڭ ءمانى مۇلدەم وزگەرمەيدى!

رەسمي ورىس ۇگىت-ناسيحاتى كوممۋنيستىك ۇگىت-ناسيحاتقا ىلەسە وتىرىپ، ارقاشان كەڭەس وداعىنا «ءفاشيزمدى جويۋداعى شەشۋشى ءرولدى» جۇكتەيدى جانە ءبىزدى وسى ءرولدى ماقتان ەتۋگە شاقىرادى.

كسرو ءاۋ باستان باتىستىق ۇلگى بويىنشا قۇرىلدى. 1929 جىلى اقش-تاعى ۇلى دەپرەسسيا مەن كسرو-دا ستاليندىك يندۋستريالاندىرۋدىڭ قاتار باستالۋى كەزدەيسوق ەمەس. امەريكادا ميلليونداعان فەرمەرلەر قالالىق پرولەتاريات ارمياسىن تولتىرۋ ءۇشىن ءوز جەرلەرىنەن قۋىلدى. كسرو-دا ميلليونداعان جەكە قوجايىندار كاننيباليستىك كولحوزدىق جۇيەنىڭ كەسىرىنەن جويىلىپ، ءىرى مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ جۇمىس كۇشىنە اينالدى.

سونىمەن بىرگە حاركوۆ، ستالينگراد جانە چەليابينسكىدە الەمدەگى ەڭ ءىرى ءۇش تراكتور زاۋىتىن جانە روستوۆتاعى الىپ كومباين زاۋىتىن سالعان امەريكاندىقتار بولدى. ءبىر تراكتور 80 شارۋانى جارامسىز ەتەدى. 8 جىل ىشىندە كسرو تراكتور پاركى الەمدەگى ەڭ ۇلكەن پارك بولدى، بۇل ەگىستىك القاپتارىن قىسقارتپاي، 28 ميلليون شارۋانى قالالارعا جىبەرۋگە مۇمكىندىك بەردى.

سونىمەن بىرگە ءدال وسى زاۋىتتار تسيستەرنالار شىعارا الاتىن. العاشقى تراكتورلار مەن تسيستەرنالارعا ارنالعان سىزبالار مەن بولشەكتەر جيناقتارى دا اقش-تان اكەلىندى. 1939 جىلى كسرو-دا الەمنىڭ باسقا ەلدەرىمەن سالىستىرعاندا كوپ تانك بولدى. بىراق تراكتورلار مەن تسيستەرنالاردى ءبىر نارسەمەن تولتىرۋ كەرەك. امەريكالىقتار بۇكىل مۇناي وڭدەۋ كەشەنىن سالىپ جاتىر. اۋىل شارۋاشىلىعىنا تىڭايتقىش قاجەت. امەريكالىقتار سۋپەرفوسفات جانە باسقا زاۋىتتار سالۋدا. بۇل بايلىقتىڭ بارلىعى ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن.

امەريكالىقتار دنەپروگەستەن باستاپ بارلىق ءىرى ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋدا. بىراق قورعانىس ءۇشىن تەك تانكتەر عانا ەمەس، ۇشاق قاجەت. امەريكاندىقتار ۇشاق زاۋىتتارىن سالدى. ولار اليۋميني وندىرەتىن زاۋىتتاردى دا سالادى. اۆتوكولىكتەر قاجەت بولدى، «General Motors» پەن «Ford» «گاز» بەن «ءزيلدى» سالىپ جاتتى. شينالار قاجەت - ياروسلاۆلدە امەريكاندىقتار الەمدەگى ەڭ ۇلكەن شينا زاۋىتىن سالدى. ستالينگە جاقسى بولات كەرەك – ولار ماگنيتوگورسك جانە ليپەتسك مەتاللۋرگيا زاۋىتتارىن سالدى. قوزعالىس بولىكتەرى بار كەز كەلگەن ديزاين پودشيپنيكتەر قاجەت - ولار ەكى بىرەگەي شاريكتى مويىنتىرەكتەر زاۋىتىن سالدى. تاعىدا باسقا. 1500 ەڭ وزىق ءىرى كاسىپورىندار تۇرعىزدى.

بىرتىندەپ ونەركاسىپتى جاڭعىرتۋعا شەتەلدىك قاتىسۋ ۇلەسى ارتتى. 1939-1940 جج. كسرو باتىستان دالمە-ءدال ستانوكتار مەن كەمەلەردى ساتىپ الدى. سونىمەن بىرگە كسرو ەكونوميكاسى بۇرىنعىسىنشا ەكىنشى دارەجەدە بولدى. ول ءبىر امەريكادا نەمەسە انگليادا قايتالانبايتىن بىردە-ءبىر ءونىم شىعارعان جوق، ويتكەنى ونىڭ بارلىعى باتىستىق ۇلگىدە سالىنعان. كەڭەس-گەرمان سوعىسى قارساڭىندا كسرو بالتىق جاعالاۋىن ويداعىداي باسىپ الدى، فينليانديانى «اننەكسيالاۋعا» تىرىستى جانە بەسسارابيانى قايتاردى.

ال 1940 جىلى ستاليندىك ەلدىڭ بۇكىل ەكونوميكاسىن اسكەري سالاعا كوشىرۋدىڭ تەڭدەسسىز شارالارى تۋرالى قاۋلىلار بارلىق كەڭەستىك گازەتتەردە جاريالاندى. ءسويتىپ، گيتلەر تابىسقا جەتۋ مۇمكىندىگى از بولعان كەزدە كسرو-عا سوققى بەرۋدى شەشتى. گيتلەر بار بولعانى 149 ديۆيزيامەن مۇنداي وپەراتسيانى باستاۋعا تاۋەكەل ەتەدى، ال ءبىرىنشى ەشەلوندا ونىڭ 103-ءىن عانا جىبەرەدى دەپ كەڭەستىك اسكەري قولباسشىلىقتا ەشكىم ويلاعان جوق.

نەمىستەردىڭ كەرەمەت جەتىستىگى - ستالين ءۇشىن مۇڭ بولسا، رۋزۆەلت پەن چەرچيلل تۋرالى نە دەۋگە بولادى؟ باتىس گەرمانيانىڭ جەڭىسىنە كەز كەلگەن جاعدايدا مۇمكىندىك بەرە المادى. كەڭەستىك كومەكتىڭ العاشقى جونەلتىمى 22 ماۋسىمدا ليۆەرپۋلدەن ارحانگەلسكىگە جونەلتىلدى. كەمەنى ءبىر كۇندە تيەۋ مۇمكىن ەمەس، ول الدىن الا دايىن بولدى. سوعىستىڭ ءۇشىنشى كۇنىندە-اق قىزىل ارميانىڭ اپاتقا ۇشىراعانى بەلگىلى بولعان كەزدە، بريتاندىقتار وزدەرىنىڭ كولىگىنىڭ كسرو-عا كەلۋىن كۇتپەي، اسكەري ساراپشىلارعا تولى ۇشاق جىبەردى.

1941 جىلى 27 ماۋسىمدا ماسكەۋگە گەنەرال-لەيتەنانت ماكفارلەين مەن كونتر-ادميرال مايلز باستاعان تۇتاس ميسسيا كەلدى. 1941-42 جج. ماسكەۋدەگى بريتاندىق اسكەري ميسسيا ۇزدىكسىز ءوستى. الايدا، بريتاندىقتار بۇل باستامانى ۇزاق ۇستامادى، كوپ ۇزاماي امەريكاندىقتار ونىڭ جولىن كەستى. ءبىر جارىم مىڭ زاۋىت سالۋدى اقتاۋ كەرەك. بۇگىنگى تاڭدا دەرەكتەر بار، سونىڭ ىشىندە باتىس دەرەكتەرى، امەريكاندىقتار كسرو حالقىنىڭ ءاربىر 10-نان 7-ءسىن كيىندىرگەن، 10-نان 8-ءىن تاماقتاندىرعان. ءاربىر ەكىنشى كەڭەس جاۋىنگەرىن كيىندىرگەن. ءاربىر ەكىنشى كەڭەستىك ۇشاقتىڭ جارتىسى امەريكاندىق بولدى.

نەمىستەر الەمدەگى ەڭ ءىرى لۋگانسك پاروۆوز زاۋىتىن باسىپ الدى، سوندىقتان كسرو-دا پاروۆوز ءوندىرىسى 1942-43 ج.ج. ونداعان دانامەن نومىرلەنگەن. 2000 لوكوموتيۆ پەن 11000 ۆاگون جەتكىزىپ بەرگەن بۇل تاپشىلىقتى امەريكالىقتار وتەپتى. نەمىس-كەڭەس شابۋىلدارى - قارسى شابۋىلداردان كەيىن تەمىر جولدار وتە ايانىشتى كورىنىسكە يە بولدى، سودان كەيىن ولار بارلىق قوزعالىستىڭ 95 %-ىن قامتاماسىز ەتتى. رەلستەر قاجەت بولدى جانە ولاردى امەريكاندىقتار قامتاماسىز ەتتى.

1941 جىلدىڭ قاراشاسىندا باتىس قىزىل ارميا ءۇشىن اسكەري بايلانىس ورناتۋدى باستادى. كسرو-عا 2 000 000 كيلومەتر دالالىق تەلەفون كابەلى جەتكىزىلدى (قىزىل ارميا العاننىڭ 50%), 4000 كم تەڭىز كابەلى، 35 800 راديوستانتسيا، ولار ءۇشىن باتارەيالار مەن زاريادتاعىشتاردىڭ ۇلكەن سانى، 89 000 دالا تەلەفوندارى، 6000 قابىلداعىش. كوپتەگەن راديوستانتسيالاردىڭ كسرو-دا انالوگتارى مۇلدەم بولعان جوق. 1944 جىلعا قاراي ارميا مەن فلوتتاعى لەند-ليز ەلەكترونيكاسىنىڭ ۇلەسى 80 % قۇرادى.

امەريكالىقتار 3 ارنالى جانە 12 ارنالى جوعارى جيىلىكتى تەلەفونيا جۇيەلەرىن جەتكىزە باستادى. 300-دەن استام كەڭەستىك كەمە نەمىس سۇڭگۋىر قايىقتارىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن سونارمەن جابدىقتالعان، كسرو-دا مۇنداي جابدىق شىعارىلعان جوق. سونداي-اق رادارلاردىڭ ونەركاسىپتىك ءوندىرىسى بولمادى، بىراق بريتاندىقتار مەن امەريكاندىقتار ولار سۇراعانداي - 2000 دانا بەردى. ءبىرىنشى دارەجەلى 250 امەريكاندىق راديوستانتسيا ءستاليندى بارلىق مايدانداردىڭ قولباسشىلارىمەن تۇراقتى بايلانىسپەن قامتاماسىز ەتتى. 1943 جىلعا قاراي 150 كەڭەس ديۆيزياسى، بارلىق بروندى جانە بارلىق اۋە اسكەرلەرى «لەند-ليز» راديوستانتسيالارىمەن جابدىقتالعان.

لەند-ءليزدىڭ ودان دا از بايقالاتىن، بىراق ماڭىزدى ەمەس قۇرامداس بولىگى شيكىزاتتى، شىعىن ماتەريالدارىن جانە ازىق-تۇلىكتى جەتكىزۋ بولدى. وسىلايشا، تەك امەريكا قۇراما شتاتتارىنان ەكى ميللياردتان استام بانكا ەت كونسەرۆىلەرى كەلدى دەگەن بولجام بار. بۇل رەتتە جەتكىزۋشىلەر تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ قالاۋىن ەسكەردى - مىسالى، شوشقا ەتى «تۋشونكا» كەڭەستىك رەتسەپت بويىنشا دايىندالدى، ال امەريكاندىقتار ءۇشىن كونسەرۆىلەنگەن ۆەتچينا نەمەسە تارتىلعان ەتتىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن پايدالانۋ ءتان بولدى.

امەريكالىقتار كسرو-نىڭ قانشا جوعالتقانىن بىلە تۇرا، ءستاليننىڭ ناقتى نەنى بۇيىرعانىن جانە ونىڭ قانشا مولشەردە بۇيىرعانىن كورىپ، كەڭەس ارمياسىنىڭ مايداندى ۇستاپ تۇرۋى ءۇشىن جەتكىلىكتى تۇردە قامتاماسىز ەتتى. كەڭەس اسكەري ەكونوميكاسى «لەند-ليز» ينەسىنە تاۋەلدى بولدى، ال كەڭەس باس شتابى امەريكاندىق ماكەتتىڭ سۋبەكتىلەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. كۇن سايىن ستالين ارمياسىن امەريكاندىق شەتەلدىك لەگيونعا اينالدىرىپ، كوبىرەك الدى، ويتكەنى كەڭەستىك شابۋىلدىڭ قارقىنى، ارميانىڭ تەحنيكامەن قانىقتىلىعى، دەمەك، شىعىندار سانى جەتكىزىلىم جىلدامدىعى مەن سانىنا بايلانىستى بولدى.

بەرلين وپەراتسياسىندا كسرو-نىڭ شىعىنى جۇزدەگەن مىڭدى قۇرايدى. بەرلين الىندى. ءبىر ايدان كەيىن قالانىڭ تورتتەن ءۇش بولىگى انگلو-امەريكاندىقتارعا بەرىلدى، بۇل تۋرالى يالتادا كەلىسىلدى. رەسمي تۇردە بەرلينگە شابۋىلدىڭ جىلدامدىعى «1 مامىرعا دەيىن كەڭەس حالقىنا سىيلىق جاساۋ» قاجەتتىلىگىمەن اقتالدى. ناتيجەسىندە، اعىلشىن-امەريكاندىقتار بىردە-ءبىر ادامدى جوعالتپاي، ءجۇز مىڭداعان ادامداردان ءۇش ەسە كوپ الدى. 1945 جىلى پولشانىڭ اۋماعى گەرمانيا ەسەبىنەن ۇلعايتىلدى. «ۆەرسالدىڭ ۇسقىنسىز ۇرپاعى» پوتسدامدىق «شارشى توقاشقا» اينالدى. شىعارىلىم باعاسى - 700 مىڭ كەڭەس جاۋىنگەرلەرىنىڭ ءومىرى، برەسلاۋ ءۇشىن قاندى شايقاستار، پومەرانياداعى قىڭىر شايقاستار.

نەمىستەر ءوز جەرلەرىن قورعادى، ال قىزىل ارميا نە ءۇشىن سوعىستى؟ نەمىستەر دە ستالينگراد پەن كۋرسك ءۇشىن شايقاستى. بىراق ولار جەڭسە، قوجايىن بولاتىن اۋماقتار ءۇشىن كۇرەستى. قىزىل ارميا جاعدايىندا مۇنداي ەشتەڭە بولعان جوق. ولار زاۋىتتاعى راتسيونعا نەمەسە كولحوزداعى جۇمىس كۇندەرىنە جەر جىرتۋ ءۇشىن ورالدى (جانە وتە از عانا ورالدى).

كسرو-نىڭ انتيگيتلەرلىك كواليتسياداعى وداقتاستارى (اقش جانە ۇلىبريتانيا) كومەگىنسىز گەرمانيادان جەڭىلىسكە ۇشىرار ەدى، بىراق سوعىس 1 جىلعا ۇزاعىراق سوزىلاتىن ەدى. لەند-ليز ميلليونداعان كەڭەستىك ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالدى دەگەندى بىلدىرەدى. فاشيستىك گەرمانيامەن سوعىستا وداقتاس ەلدەردەن جەتكىزىلگەن ۇشاقتار، تانكتەر مەن ماشينالار كسرو-عا ۇلكەن كومەك بولعانى داۋسىز. كسرو-نىڭ حيميا ونەركاسىبى ءالى دامىماعاندىقتان، تەحنولوگياعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وق-ۇنتاققا ارنالعان كومپونەنتتەرگە دە وتە مۇقتاج بولدى.

ەشقانداي وداقتاسسىز كسرو گەرمانيانى دا جەڭەر ەدى، بىراق بۇل پيرلىق جەڭىس (پيرروۆا پوبەدا) ەدى، ال قىزىل ارميا بەرلينگە جەتە الماس ەدى. ول ءوزىن جەڭىمپاز دەپ ساناۋعا بولاتىن، بىراق وبەكتيۆتى تۇردە جەرگىلىكتى دەڭگەيدە كوممۋنيستىك پارتيا مەن ءستاليننىڭ بيلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، ال جاھاندىق دەڭگەيدە اقش-تىڭ الەمدىك گەگەمونياسى ءۇشىن كۇرەستى.

كەرىمسال جۇباتقانوۆ

Abai.kz