- Kóbeke, sizdi Manghystauda shejireden habary bar nemese shejireshi dep esepke alady. Shejireshi dep kóringendi aita bermeydi ghoy, sondyqtan shejire jóninde týsinik bere ketseniz?

- Súraghynyzdy týsindim. Shejire degenimiz- tariyh. Shejire- az ghana rudyng shejiresinen bastap, bir taypanyng nemese tútas bir últtyng shyghu tarihy. Aday shejiresi- bir taypanyng shejiresi, yaghni, tarihy. Shejirening órbui sol bir taypanyng nemese rudyng ishindegi túlghagha baylanysty aitylady. Aday taypasynyng ishinde de belgili bir túlghalar (batyrlar, biyler) shyqpaghan rular tolyp jatyr. Kóp jerlerde onday rulardyng aty atalghanmen, kóp toqtamay at ýsti óte shyghady.

Endi qazaq halqynyng shejiresine keleyik. Búl erte zamannan úrpaqtan úrpaqqa auyzeki aitylyp, jalghasyp kele jatqan ýrdis. Halqymyzda «jeti atasyn bilmegen jetesiz» degen úghym qalyptasyp qalghan. Sondyqtan әrbir azamat birinshi kezekte ózining qaydan shyqqanyn jәne  ruyn, tegin tanyp bilu paryz dep sanalghan. El arasynan shyqqan shejireshi, qúimaqúlaq, súnghyla qariyalar el tarihyn óz zamanynda ótken aituly oqighalardy, batyrlaryn, qayyrly baylary men әulie zayyrlaryn, eldikti oilaghan sheshenderi men halqynyng qamyn jegen handaryn da auyzdarynan tastamay aityp otyrghan. El basyna tughan qayghyly oqighalar men zobalandardy, soghysta jengen jenisterin mayyn tamyzyp aitqandaryn estip óstik.

- Kóbeke, sizdi Manghystauda shejireden habary bar nemese shejireshi dep esepke alady. Shejireshi dep kóringendi aita bermeydi ghoy, sondyqtan shejire jóninde týsinik bere ketseniz?

- Súraghynyzdy týsindim. Shejire degenimiz- tariyh. Shejire- az ghana rudyng shejiresinen bastap, bir taypanyng nemese tútas bir últtyng shyghu tarihy. Aday shejiresi- bir taypanyng shejiresi, yaghni, tarihy. Shejirening órbui sol bir taypanyng nemese rudyng ishindegi túlghagha baylanysty aitylady. Aday taypasynyng ishinde de belgili bir túlghalar (batyrlar, biyler) shyqpaghan rular tolyp jatyr. Kóp jerlerde onday rulardyng aty atalghanmen, kóp toqtamay at ýsti óte shyghady.

Endi qazaq halqynyng shejiresine keleyik. Búl erte zamannan úrpaqtan úrpaqqa auyzeki aitylyp, jalghasyp kele jatqan ýrdis. Halqymyzda «jeti atasyn bilmegen jetesiz» degen úghym qalyptasyp qalghan. Sondyqtan әrbir azamat birinshi kezekte ózining qaydan shyqqanyn jәne  ruyn, tegin tanyp bilu paryz dep sanalghan. El arasynan shyqqan shejireshi, qúimaqúlaq, súnghyla qariyalar el tarihyn óz zamanynda ótken aituly oqighalardy, batyrlaryn, qayyrly baylary men әulie zayyrlaryn, eldikti oilaghan sheshenderi men halqynyng qamyn jegen handaryn da auyzdarynan tastamay aityp otyrghan. El basyna tughan qayghyly oqighalar men zobalandardy, soghysta jengen jenisterin mayyn tamyzyp aitqandaryn estip óstik.

Jalpy shejireni el aralaghan atqaminerler qarapayym halyqqa qaraghanda kóbirek bilip aitqan. Keshegi patsha zamanynda bolys pen biyler jinalghan ortada shejire kóbirek aitylghan. Jer dauy, jesir dauynda mysaldap, maqaldap aitylghan әngimeler bizding zamanymyzgha deyin jetkenin bilemiz. Shejireni jyrgha qosqan Qashaghan,Týmen, Ybyrayym syndy aqyn-jyraulardan qalghan «Aday» shejiresin belgili jyrshylar Dýisenbay, Ádil, Sýgir, Úzaqbay, Qyrymqúl Qayrolla, Shamghúl, Múrat, Álquattar halyqqa sol kýiinde jetkizgen.

HIH ghasyrdyng basynda kishi jýz qazaqtarynda shejireni jazbasha hatqa týsirip, elge taratqan «Jәngir han shejiresi» (1836), odan keyin Maqash praviyteli shejiresi, Jetiruda  Ábubәkir shejiresi, Taz Esenbaq shejiresi, Ystybay taq-taq Óserúlynyng shejiresi, kete Amanjol shejiresi, Qyrda Qúlaman Tórtqara Bylshyqtyng shejiresi, Syr ónirinde Qarasaqal Erimbet shejiresi, Ensep shejiresi, Qayshybay shejiresi, Alshyn shejiresi, Sýleymen Ayshuaqúlynyng shejiresi, Toqabay Alqam shejiresi, Ómirzaq Qalbayúlynyng shejiresi, Qarjau Berdeshting shejiresi deytin shejireler bizge jetti. Búl shejireler әr aluan núsqalarda jazylghanymen, birin-biri tolyqtyryp otyrady.

 

- Siz qazirgi aitylyp, jazylyp jýrgen shejirelerding Aday taypasynyng tym beridegi tarihy degendi ýnemi aitasyz. Múny qalay dәleldey alasyz?

- Qazaqstan Respublikasynyng diny basqarmasynyng bas mýftii Á.Derbisәli aqsaqal bir sózinde Ál-Farabiymen dengeyles Múhammed Adayy degen ghalymnyng qúlpytasyn kórdim degendi aityp qaldy. Áriyne, búl sózge qúlaghym eleng ete týsti.

Aday, Berish rulary on eki ata Bayúlynyng qúramynda qatar jýrgen el. Mysyr súltany bolghan mәmýlikterding kósemi Beybarystyng HIII ghasyrda ómir sýrgeni, onyng Berish ruynan shyqqany tarihtan belgili. Al, Berish ruyn taratyp aitsaq, jiyrma atagha jetpey qalady. Sonda qalay? Myng jyl búryn ómir sýrgen Adaydan shyqqan Múhammed kim? 800 jyl búryn ómir sýrgen Beybarys súltan kim? Basqa Aday, Berish bolghan ba?-dep qalasyn.

«Ana tili» gazetine týsken qalyng shejirelik mәlimetter negizinde jasalyp, 1994 jyly «Atamúra» baspasynan shyqqan «Qazaq shejiresi» atty kitapta zertteushiler Bayúlynyng iri tarmaghy Aday ruyn Kaspiy tenizining shyghysynda bizding dәuirimizge deyingi II ghasyrda ómir sýrgen «Day» taypasynyng júrnaghy boluy kerek degendi aitady. Keyinnen olar Kangulerding (qanlylar), sonan  song oghyzdardyng qúramyna engen synayly. Oghyzdar daylar mekendegen Manghystau týbegin aral retinde úghynyp, «ada» túrghyndaryn aday (araldyqtar) dep atapty.

Oghyz memleketi dәuirlep túrghan IH- H ghasyrlarda onyng qúramyna týrkmender men adaylar qatar engen edi. M.Qashqaridyng «Manghystau- oghyzdar elindegi jer aty» dep jazatyny da osy kez bolsa kerek. HI ghasyrda adaylar bolashaq qazaq rularyn úiystyrghan Qypshaq birlestigining qúramyna ene bastaydy. Osy kezde olar Oiyl, Jem, Saghyz boylaryn jaylaydy. Adaylar keyinnen Altyn Ordanyn, ol qúlaghasyn Kók Ordanyn, odan keyinirek Noghay úlysynyng qúramyna enedi. Joshy hannyng nemeresi Noghay biyligining (Noghay han bolmaghan) qúzyryna kirgen týrki tildes taypalardyng ortaq atpen bir etnosqa, yaghni, noghay atyna birigui, olar qúrghan memleketterding Noghayly atanuy turaly (HV-XVI gh.) qazaq auyz әdebiyetinde jarqyn izder qaldy. Azau men Aral tenizderi aralyghyn jaylaghan Noghayly úlysynyng qúramyna alshyn    rulary týgelge derlik engen edi. Búl qazaq atynan góri, Noghayly atynyng basymdau bolghan kezeni.

«Alashtan qazaq taraghan,

Noghaylygha qaraghan,

Jaugha aldyrmay noghaylar,

Bir-birine jaraghan.

Noghaydan qazaq bólinip,

Ýsh jýz bolyp taraghan»- dey kelip, sonday-aq:

«Qazaq emes, sart emes,

Qambardyng týbi noghayly»  nemese

«Teginde Noghay-qazaq týbimiz bir,

Altay,Ertis, Oraldy qylghan dýbir» deytin jәne de:

«Ey, baytaghym,baytaghym,

Bastyryp seni aldyrdym.

Al aman bol menen son,

Baytaghymnyng ishinde

On san elim, Noghaylym.

Seni taghy da aldyrdym,

On san noghay ishinde,

Ýsh alpys otau qazaghym» - degen jyr joldary sol dәuirding sipatyn aiqyn kórsetedi. Noghayly elining atynan sóilep otyratyn Qaztughan, Dospambet, Shәlgez syndy jampozdar Noghayly dәuirindegi әdebiyetting belsendi ókilderi. Noghayly dәuirining jyrlary kishi jýz ónirinde erekshe mol saqtalghan. Olardyng arasynda qazaq pen noghaydyng bir halyq bop qalyptasudyng az-aq aldynda túrghan júrttardyng airyluyna arnalghan qariya sózderi de bir qydyru. Noghay úlysy ishinde ótken ýzdik-sozdyq shayqastar, onyng bir bóligining Reseyge tәueldi boluy, aqyrynda eldi ydyratyp tynghan» -dep jazghan әlgi shejire kitapta.Maghan bizding arghy tegimiz arab emes, týrkiler dep aitqan da osy «Qazaq shejiresi». Osy kitapty oqyghannan keyin jazghandary qisyngha keletinine kózim jetti. Sol ýshin qalyng shejireni qúrastyryp, «Qazaq shejiresi» degen aidarmen kitap qylyp shygharghan Jarylqap Beysenbayúlyna kóp alghysymdy bildiremin.

- Al, Ánes sahabadan taratylyp jazylghan shejirede osy noghaydy birde Sayyldan, birde Suhaildan, endi birde tipti tatardan tughyzyp qoyady. Osyghan qalay qaraysyz? Shyndyghynda noghay degenimiz kim? Qara noghay, kavkaz ónirinde sary noghaylar degenimiz kimder?

- Noghaydy Sayyldan, Suhaildan,tatardan tughyzsyn, bәri de sol bir noghay. Noghay - Shynghys hannyng ýlken úly Joshynyng nemeresi. Ataqty әskerbasy. Bizding qolymyzda Ánes sahabadan taratylyp jazylghan shejire anyzdyng ýsh týrli núsqasy bar. Anyz dep aituymyzdyng sebebi, oidan qúrastyrylghan jalghan shejire. Bizding shejireshilerimiz býkil bir taypa eldi, bir últty bir kisiden taratyp qoyady. Búl týbirimen qate.

Endi noghay jәne noghay úlysy jóninde aityp ótelik.Noghay batyr (QÚE) tughan jyly belgisiz. Noghay batyr Altyn Orda әskerining qolbasshysy bolghan. Joshy hannyng nemeresi. HIII ghasyrdyng 60- shy jyldarynan bastap Prut, Dnestr ózenderi  aralyghyndaghy úlystardy biylegen. Ol Batumen birge qol bastap, Altyn Ordanyng bas hany túsynda әskerbasy boldy. Noghay 1252-1269 jyldar aralyghynda Batudyn, keyinnen Berkening Mysyr súltany Beybaryspen diplomatiyalyq qarym- qatynas ornatuyna, Hulagiyge qarsy odaq qúruyna yqpal etti. Altyn Berke ólgennen keyin Donnan Dunaygha deyingi úlanghayyr jer Noghaydyng baqylauynda bolghan. Polisha, Vengriya (Hun eli), Bolgariya, Serbiya jәne keybir orys knyazdikterine jiyi-jii shabuyldar jasady. Noghay han bolmaghanymen, Altyn Ordanyng Berkeden keyingi handary Mónke,Temir, Tuda Mónke, Tólebúghagha óz yqpalyn jýrgizgen. Bedeli artyp túrghan Noghaydan qútylu ýshin Toqty oghan qarsy soghys bastady. 1300 jyly Bug ózenining jaghasynda Noghaydyng әskeri jenilis tauyp,ózi qarsylasynyng qolynan qaza tabady. Orys jazbalaryndaghy derekterge sýiensek, osydan keyin Noghaydyng qol astyndaghy halyqtyng kópshiligi Kaspiy manyna qonys audarghan.  (Alshyndar,qazirgi kishi jýz qazaqtary) Edil qalmaqtary 1623 jyly Ýlken Noghay ordasyna basyp kiredi. 40 myng Noghay olargha baghynugha mәjbýr bolady.1632 jyly Qalmaq Ordasy Edilde tigiledi de,  1633-1634 jyldary Noghaylar Qarateniz boyyna Soltýstik Kavkaz ben Qyrymgha jappay qonys audarady.Sonymen ýlken noghay ordasy tolyqtay kýireydi.Kórip otyrghanynyzday, bir kezdegi Noghay úlysyna qaraghan el, noghay atyn iyemdenip últqa ainalghan. Qyrymdaghy noghay últy, soltýstik kavkazdaghy sary noghay últy, Astarhan jerindegi qara noghay últy múnyng bәrinen bir kezdegi Batudyng әskerbasy bolghan  Noghay batyrdyng aty bir últqa ainalghanyn bayqap otyrmyz. Sonday-aq, Qarasay batyrdyng (Qarasay- Qazy dastany) Karachay últyna ainaluy. Qazirgi ózbek últynyng da shyghu tegi osyghan úqsas. Ózbek han biylegenge deyin ózbek últy bolmaghan. Keyin  Ózbek hannyng qol astyna qaraghan elding (tәjik, úighyr, qaraqalpaq, qazaq, týrkmen t.b.) birtútas ózbek últyna  ainaluy. Ózbek han túsynda islam dinining dәuirlep, óz yqpalyn halyq sanasyna jappay qabyldanuy. Oguz hannyng elining oguz últyna ainalyp, qazirde Europadaghy gogauzdar últy osy oghyzdardyng atyn iyemdenip qalghan últ.

 

- Edil boyyndaghy qalmaq (jongharlar) degen el qaydan shygha keldi, osy jóninde ne bilesiz? Álgi Qonay batyr bastap shabatyn qúba qalmaqtar osy qalmaqtar ma?

- Áriyne, Qonay batyr shabatyn qúba qalmaqtar- osy qalmaqtar. Ózara qyrghyn soghystyng arqasynda oirattar Tarbaghataydy tastap (XVIghasyrdyng sony,   XVII ghasyrdyng basy) ekige bólinip, Torghauyt taypasyn bastaghan Hoo órleg artynan ergen elin bólip alyp, Ertis ózenining boyymen Sibirge kóshken. Jergilikti elden qatty qarsylyq kórgen oirattar taghy da әri qaray Esil, Tobyl ózenderining manyna, Týmen qalasyna qonys audarady. Búl jerde olar jergilikti halyqtarmen jәne orys әskerlerimen qaruly qaqtyghystargha barady. Sóitip, qalmaqtar Sibirde ornyghyp qala almay, jana qonys izdeuge mәjbýr boldy. Olar Bashkortstan shekarasynan ótip, Jayyq, Saqmar, Elek, Or, Qiyl, Toghyzaq t.b. ózenderding manyna qaray audy. Biraq, ol jerlerde bashqúrttardyng tabandy qarsylyghyna tap boldy. Qol astyndaghy bashqúrttardy qolday otyryp, orys ýkimeti qalmaq taypalarynan keyin sheginudi talap etti. Sibirde orys bekinisteri, shyghysta halho mangholdardy, ontýstikte qazaqtar qyspaqqa alghannan keyin qalmaqtar ontýstik batysqa qaray jyljydy. Olar Jem ózenine jetip, odan әri Edil-Jayyq arasyna qonys audardy. Búl jerdi mekendegen noghaylar ózara tartystardyng saldarynan qalmaqtargha tótep bere almady. Sóitip, Hoo órleg bastaghan top qalghan oirattardan birjolata bólinip, Edil-Jayyq arasyna kóship bardy. 1628 jyly olar Jayyqtan ótip ýlken Noghay ordasyna basyp kirdi. Jetpis myng noghay oghan baghynugha mәjbýr boldy. 1632 jyly qalmaq ordasy Edilde tigildi de, 1633-1634 jyldary noghaylar jappay kóshe bastady. 1630-1640 jyldary qalmaqtar Edil, Jayyq,Jem, Elek,Yrghyz, ýlken jәne kishi ózen Samar ózenderining boyyna túraqtap qaldy. Osy jerde HVII ghasyrdyng 60-shy jyldary Resey bodanyndaghy Qalmaq handyghy qúryldy. 1664 jyly jazda suzeren retinde ony resmy óz Vassaly sanatynda aldy. Qalmaq handyghynyng negizin Dayshn tayshy onyng mirasqory Monshaq (Pinchuk) qalaghan. 1650-1664 jyldar aralyghynda qalmaqtar Qyrym tatarlaryna, Qabardalyqtargha,  Don, Zaporojie kazaktaryna, qazaqtargha, bashqúrttargha shabuyl jasap, Resey memleketining ontýstik shyghys shekarasyn qorghady. Osy qyzmeti ýshin orys patshasy olardyng qonystaryn keneytip, Don boyyndaghy kenistikti qosyp berdi. Resey qalalarymen erkin sauda jasau mýmkindigin berdi. Ár taypa kósemder men biyleushilerge jalaqy taghayyndap, әr týrli syi-siyapattar jasap túrdy. Patsha tarapynan Monshaqka memlekettik biylikting erekshelik belgileri (shoqpar tu) men qalmaq halqynyng biyleushisi degen ataq berdi. Sóitip, Resey ýkimeti resmy aktiler arqyly qalmaq handyghynyng Vassalidyq qúrylymyn zandastyrdy. Qalmaq handyghynyng gýldenip órkendeui Angke hannyng (1669-1724) biyligi kezine say keledi. Reseyge sinirgen erekshe enbegi ýshin Petr I onyng biyligine aralaspay, ol syrt kózge tәuelsiz biyleushige ainaldy. Aike ólgennen keyin orys patshalary handardy ózderi taghayyndady. XVIII ghasyrdyng ekinshi jartysynda jonghar memleketi joyyldy. Kishi jýz ben orta jýz Resey bodandyghyna ótti.

Soltýstik Kavkaz halyqtary, Don, Zaporojie kazaktary tolyq baghyndyryldy.Sóitip Reseyge qalmaq handyghynyng әskeri qyzmetining qajeti bolmay qaldy.Sondyqtan olargha patsha ýkimeti tarapynan qysym kýsheydi.1771 jyly Ýbishi han qalmaqtardyng kópshilik bóligin bastap,  qazaq jeri arqyly Jonghariyagha kóshti.Osyny paydalanghan Ekaterina II 1771 jyly 19 qazanda arnayy jarlyghymen qalmaq handyghyn joydy.Qazaqtar  jongharlardan ajyratu ýshin  Qalmaq handyghynyng adamdaryn «qúba qalmaq» dep atady.Eki el arasynda , әsirese XVIII  ghasyrdyng birinshi  jartysynda, kóshi-qon aimaqtary ýshin  jiyi-jii әskery qaqtyghystar bolyp túrdy.Búl soghystarda qalmaqtar ýnemi  Reseyge sýienip, odan qaru-jaraq, (myltyq,zenbirik,oq-dәri t.b.) tipti, әskery kómek te alyp túrdy.Kóptegen zertteushiler  1731 jyly Ábilhayyr handy  Resey  bodandyghyna ótuge mәjbýr etken sebepterding biri  batystan tóngen osy «qúba qalmaqtar qaupi» degen pikir aitady.(J.Qúndaqbaevanyng audarmasynan ,Ádebiyetter:Batmaev M.M. «Kalmykiy  v XVII -XVIII vekah»,Elista 1993g. Kichikov M.L. «Obrazovaniye  Kalmyskogo hanstva», Elista 1994 g.          )

 

- Adaylardyng qúba qalmaqpen qaqtyghystaryn aitsanyz?

- Qúba qalmaqpen qaqtyghysqan tek adaylar emes,kishi jýz atalatyn rulardyng barlyghy derlik soghysty.Tarih betine kóptegen batyrlardy shyghardy.Berish Sebek Sarjala batyr, Esentemir Súltangeldi, Kóktaubay t.b. Osylardyng ishinde erekshe kózge týskeni,artynda kóptegen anyzdar qaldyrghan  batyr Qonay Kenjeúly.Qonay batyrdy 1731 jyly tuyp,1805 jyly ólgen delinedi.Qúlybek Sýleymenovtyng «Jana ómir» gazetinde  jariyalatqan «Qonay batyr jәne úrpaqtary» deytin kólemdi maqalasynda :Qonay jastayynan shyndalyp ósti.Qonay 17 jastaghy kezinde Aday auyldaryna shabuyl jasap , tynyshtyq bermegen Ayke degen hannyng jasaghymen bolghan soghysta qamaldy búzyp kirip,erekshe erlik kórsetkenin jazady.Áriyne, Aiyke han Qonay batyr dýniyege kelmey túryp o dýniyelik bolghan.Aiyke 1669 jyly tuylyp 1724 jyly ólgen.Búl jerde Qúlbek Sýleymenov jansaqtyq jibergen.Degenmen,osy jerde tarihy túlghalar jóninde әrkim bilgenin, estigenin, týigenin jazatyndyghyn eskergenimiz jón.Batyr jóninde aitylghan әngimelerding kóbinde,Qonay jas kýninen-aq, elding kózine týsken dep aitylady.Ákesi Kenjening aghasy Esen  pende bolyp qalmaqtyng qolyna týskende, Esen aitqan degen mynaday sóz bar: «Qonayym bolmasa artymnan izdep kelip,meni kim qútqarar deysin?».Qonay jalghyz ózi qalmaqtardyng zyndanynda kiriptar bolyp jatqan batyr әkesin bosatyp alyp,sol jaqta alghan әieli Tansyq ekeuin alyp qashyp  shyqqan.Qalmaqtar arttarynan quyp jetip,kedergide qalghan Esendi óltiredi.Endi bir núsqasynda Qonay batyr qasyna 30 kisi jodas ertip Esendi izdep shyghady.Qasyndaghy joldastary qalmaqtardyng qaqpasyn búzugha jýreksingenin bayqaghan Qonay joldastaryn keyin qayyryp, jalghyz ózi qalmaqtyng qaqpasyn  talqandap, Esendi buaz әielimen qosa alyp shyghady.Qonaydy endi bir núsqada Kishi jýz Alataudan kóshkende batyrlyq kórsetip, birneshe últ tosqauylda qalyp, eldi jaudan aman alyp shyqqanyn aitady. Men estigen núsqada Esen qalmaqtyng qolyna týspeydi.Qonay ol kezde 14 jasar Esenning qasynda eki qabat әieli Tansyq  anamyz bar, kele jatqanda artynan qalmaqtar quyp jetip qalady.Ýsheu ara bir at, sonda Esen atyn Qonaygha berip, «myna sheshendi alyp osy atpen qash, ýsheumiz birdey ólmelik. Sudan óte almaspyz. Myna shesheng úl tusa, atyn Ótebay, qyz tusa ózdering qoyyndar» -depti-mis.Qonay batyr ózennen ótip  artyna qarasa qalmaqtar Esendi nayzagha  shanshyp týirep kóterip túrghanyn kóredi. Tansyq anamyz elge kelgesin  úl tuady. Onyng esimin Ótebay dep qoyady.Tansyqtyng óni sary kisi eken, eshkim ala qoymaghan.Seyitting by atanyp dýrkirep túrghan kezi.Tansyqty Eshbireu « men ala qoyayyn»- dep úmtylmaghan.Bir kýni Esenning ýiining amandyghyn bileyin degen oimen Kenje Tansyq otyrghan ýiding esiginen qaraghan .Sonda Tansyq anamyz qolynda qanjary bar, әi-shәy joq, Kenjening moynyna taqap túryp: «- meni alamysyn, joq, әlde almaymysyn?Almasang seni qanjarmen jaryp óltiremin»- degen.Qapelimde sasyp qalghan Kenje, «Seyitjan biledi,Seyitjan biledi»  degennen basqa auzyna eshtene týspegen.Búl habar Seyit biyge jetip anasy Tansyqty Kenjege nekelep bergen eken.Sodan jalghyz Satypaldy  tughan.Satypaldy sheber, әri anshy bolghan deydi.Satypaldy balalaryn  Sarykempir ataghan. Kempirleri «sary enemnin» baldary deytin. Satypaldydan Tauly, Aymúrat, Baymúrat, Samúrat, Qiyas, Uәiis, Bekmúrat, Tauasar, Tanatar, Túrlymúrat  tughan. Aymúrat batyrdyng jaudan әkelgen eki balasy Kenshalbar men Qútkeldini  qosyp, 12 bala qylyp taratady shejireshiler. Qonay batyrdy  kishi jýz (Adaylar) Alataugha kóshkende tosqauylda qalyp, aman alyp shyqqan deydi. Qonaydyng tughan jylymen salystyrghanda әridegi әngime, jansaq pikir. Esen Syr boyynda qaldy degendi aitady. Búl da shyndyqqa janaspaydy. Bizdinshe, Esen batyrdyng ólgen jerin Jem,Jayyq, Samar betinen qaraghany jón. Sebebi, Qonay batyrdyng jasyna sәikes, Esen «qúba qalmaqtarmen» shayqasta opat bolghan. Taghy da shyndyqqa sәikes kelmeytin jeri Esenning tútqynda jatyp, qalmaqtyng qyzyn alyp, ony buaz qyluy- tym әsirelep jibergen әreket pe dep qalasyn. Ásirelep jazu shyndyqty ótirikke ainaldyryp jiberedi?

 

-  Qonay batyr jarly bolghan deydi. Al, eger jarly bolmasa, Janayúly Qojanazardan nege jaugha miner at súraghan?

- Qonay batyr óte iri túlghaly kisi bolghan. Anau-mynau at kótere almaytyn, sondyqtan jaugha miner beldi at tandauy mýmkin ghoy. Ózining bir-eki ýiir jylqysynan onday beldi, jýriske shyday biletin kólik tabyla qoymaghan. Adayda óte iri kisiler kóp bolghan. Onday kisiler jayshylyqta týiege minip jýretin bolghan. Al, jaugha týiemen bara almaysyn. Al, Qojanazar baydyng myndaghan jylqysynyng ishinen Qonay batyrgha layyqty at tabylghan. Qojanazar úrpaqtary Kenjeni naghashy kórip, otyrysta, jiyn- toyda sol bayaghy Qojanazardan Qonay alghan jalghyz atty menen súraydy. Janay atalatyn ru sol jalghyz attan ziyan kórgen joq.Qonaydyng әkelip bergen buaz qatynynan Sәrken, Shomaq egiz tuyp, Janaydyng sanyn kóbeytti(Alshyn shejiresinen).Odan ne jamandyq kórdi? Shirkin, deymin men. Ázilge әzilmen jauap berip: «batyr anqau, er kódek» degen, Qonay babamyz sol buaz qatyndy ózi alghanda ghoy, osy kýnde sizder mening jaghymda sóilep otyrghan bolar edinder» degendi aitamyn. Ishi boq, syrty týk bir atty әli kýnge súrap kelesinder, әngime biletin, әngimege týsinetin adamnyng súraghy emes. Qonaydyng ózindik dәuleti bolghan kisi. Qonaydan ýsh bala: Begesh, Janúzaq, qalmaq әieli Baybiykeden Dauymbay. Begeshting birinshi әielinen Óteuli, Bәiimbet, Shalabay,  Jauly,  Órdek,  Qosqúlaq. Janúzaq erte qaytys bolady. Onyng kelinshegin Begeshke atastyryp, odan Qúlaqa, Jary, Qúrman, Shoghy tuady. Mine, on Begesh osylay atalady. Baybiyke qalmaq әielinen Dauymbay úrpaqtary tónkeris kezindeTәjik jaghyna ketken. Qoysary ólgennen keyin Baybiykeni Qonay  alghan. Qoysarydan Baybiykeden Tapbergen Kósher eki bala. Búlar toghyz taqta Qoysary  bolyp esepteledi. Dauymbay, Tapbergen ,Kósher ýsheui shesheles.

Ayke han biylegen kezde, Qalmaq handyghynyn  gýldengen kezi. Orys patshasy Petr I-shige arqa sýiegen Aikege qazaqtardyng shappaq týgili yq jaghynan jýre almaytyn kezi.

Áz Tәuke hannyng túsynda bolghan oqighany jazushy Qoyshyghara Salgharaúly ''Áz Tәuke han jәne handyqtyng ydyrauy'' degen enbeginde  Tәuke han jolda Sevan Rabtangha әieldikke qaryndasyn әkele jatqan Aike hannyng balasynyng qosynyna shabuyl jasaydy. Sonday-aq, jongharlardan eline qaytyp barajatqan orystyng birneshe kópesterin qolgha týsirgenin aitady.  Búl oqigha shamamen 1700 jyldarda bolghan dep eseptesek Jomart babamyzdyng ómir sýrgen kezine túspa tús keledi. Sonda Jomart babamyz syilyqty Óz Tәuke hannan alghan ghoy.

Jomart batyrdyn:    Aqsúqsyrdy qúshpay ber,

Aq súr atty minbey ber,

Aq sauytty kiymey ber,

Aqberendi ilmey ber!- deytini osydan.

Áz Tәuke hannyng senimdi adamdarynyng biri bolghan Jomarttyng zamanynda, osal kisi bolmaghandyghyn kórsetedi. Aqsúqsyr anamyzdy Jomart alghasyn, Qojaghúlda tuady. Jomart ólgennen keyin, Aldasay tentek alyp, Zereng degen bala tughan. Aqsúqsyrdy Shylym alghannan keyin, Shylymnan eng ýlkeni Órdek, Kóshke, Aqbota degen ýsh bala kórgen. Órdek qaulap ósken, shejireshi Alshyn Mendalyúly aitqanday: jayylsa jongha syimaghan, jabylsa kólge syimaghan, kóp elge ainaldy. Batyr da, by de, baluanda, kóripkel zayyrly kisiler, qayyrly baylar men myrza sahilar da, ghalym da, oqyghan imam moldalar da kóptep shyqqan el. Aqsúqsyr anamyz jóninde jazylghan әngimelerding baspa betine kóptegen núsqalary jariyalandy.  Búl jerde qaytalap aitudyn  qajeti joq dep taptyq. Qazaq degen elding tarihynda, onda da Áz Tәuke hannyng jalpy, Adayda qalmaqtyng qany aralaspaghan rular kemde kem. Syrtqa jaugha shapqan batyrlarymyz kóptegen oljamen birge qyzdarda alyp kelip el jaqsylaryna tartu etken.  Solardyng ishinde Aqsúqsyr anamyzdyng orny bólek. Hannyng qyzy. Han qolynan alghan ýlken syi, qúrmet, batalasyp aq nekesin Tәuke hannyng ózi qiyp bergen aru ana. Ýlken bir jiyn, otyrysqa jinalghan, adaydyng iygi jaqsylary ózara batyry men biyin aityp, maqtanyp jatqangha úqsaydy. Kiyiz ýiding tórinde, Tobekeng demalyp jatqan jerinen basyn kóterip "Áy Adayym-ay, qansha maqtanghanynyzben, syrttan kelgen ýsh-tórt qatynnan tughandar bolmasa  "kótindi"  kórer edim" degendi aitqan eken.

 

- Áz Tәuke hannyng túsynda, Adaylardyng syrtqy jaularmen soghysuynan qoly bosap, mamyra jay ómir keshken kezi bolar. Osy kezge toqtalyp ótseniz?

- Tәuke han túsynda, tek qana Aday emes, býkil qazaq halqynyng qoy ýstine boztorghay júmyrtqalap tynysh ómir sýrgen kezi boldy. Tәuke túsynda "Jeti jarghy" jazylyp, halyqty zangha baghyndyryp, alauyzdyqty toqtatyp jaymashuaq tylsym shaqty ornatty. Qazaqty ýsh jýzge bólu Tәukeden bastau alady. Ýsh jýzding bólinui jóninde zamanymyzdyng úly oishyldarynyng biri jәne biregeyi, ghalym Serikbol Qondybay ózining "Arghy qazaq mifologiyasy" 1-shi kitabynda (365bet) Almaty 2004j) «Qazaqtyng ýsh jýzge bólinui әrtýrli qisyndar dәiektermen tarihy aighaqtar keltirilip, uaqyttyq túrghydan birese tarih túnghiyghyna, birese bergi uaqyttargha qaray әrli-berli kóshirilip jýrgenine qaramastan naqty zaman XVII ghasyrda jýzege asyrylyp, yaghniy  XV-XVII ghasyrlarda qazaqtar ýsh jýzge bólinbegen. Uaqyt jaghynan alghanda, búl Esimhannan Tәuke hangha deyingi dәuir, al jýzding qúryluynyng negizgi peyili-ýlken territoriyada shashyrap jatqan kóp sandy qazaq ru taypalaryn basqarudy barynsha ontayly etu edi, yaghny ýsh jýz - týpki etnikalyq rulyq tuystyq boyynsha emes, territoriyalyq - әkimshilik qajettilikke say jasalghan qúrylym bolatyn»-dep keltirgen. Serikbol taghyda «jýz» sózining 100 sanyna qatysy joq, ol kenistik (prostranstvo) prostor degendi bildiredi deydi. Serikbol Qondybay  jazghan jýzge bólinu jóninde aitqany, ýsh jýzding bas hanynyng salyq salu ýshin syzyp bergen shekaralyq atauy bolyp shyqpay ma? Qoyshyghara Salgharaúly "Áz Tәuke han jәne handyqtyng ydyrauy " deytin enbeginde, ol ózi biylik jýrgizip túrghan kezde әlsiz rulardy biriktirip, olardy kýshti rulargha qarsy túrarlyq  halge jetkizdi. Mysaly, keshegi qughyn - sýrgini kóp jaugershilik zamanda týrli sebeptermen  Kishi jýz qúramyna engen  Tabyn, Tama, Kerdeli, Kereyt, Jaghalbayly, Teleu, Ramadan, sekildi úsaq rulardyng basyn biriktirip, ýlken "Jetiru" atty taypa birlestigin qúryp, jer su bólip berushi osy Tәuke han kórinedi. Sóitip olardy, bayyrghy irgeli taypalar Bayúly men Álimning juandarynyng qorlyq zorlyghynan qútqaryp,olarmen terezesin teng etken. Álsizderdi osylay demey otyryp, әldi rulardy juasytyp tәubasyna keltirip otyrghan. Sóitip olardyng bәrine ortaq zan  shygharghan" dep jazady.

 

-  Qazaqtyng jýzge bólinui, Tәuke han túsynda jýzege asty dediniz. Búl qazaq shejiresinde Aqarys, Bekarys, Janarys dep bólingen ghoy. Aqarys-úly jýz, Janarys-orta jýz, Bekarys-kishi jýz. Sonda kishi jýzdegi "jetiru" atalatyn taypalar birlestiginin  basqa jýzden kelgen ru ekenin Salgharaúly qaydan bilip otyr? "Ýsh jýz-týpki etnikalyq rulyq, tuystyq boyynsha emes, territoriyalyq-әkimshilik qajettilikke say jasalghan qúrylym bolatyn" dep jazghan Serikbol Qondybay.Osy arasyn ashyp aitsanyz?

-Mening ústanghan temirqazyghym Serikbol Qondybay. Men kóptegen shejirelerdi aqtarghan kisimin. Osynyng ishinde Serikbol aitqan pikir oigha qonymdy, shyndyqqa jaqyn. Alty ata Álimdi, On eki ata Bayúly atalatyn rular birlestigi Áz Tәuke túsynda birigui jýzege asqan sharua. On eki ata bayúly alty ata Álim, jeti ata "jetiru" jiyrma bes ataly kishi jýz atalady. Múny Qoyshyghara Salgharaúly jaqsy biledi. Qazir kishi jýz atalatyn ruda Shómekey tórt ata Toqa, Kónek, Aspan, Bozghyl jәne Noghay ruy bar Ýisin, Qazanqúlaq, Qoyas, Qostanbaly búlar Tәuke handyq qúrghan kezde tanba búiyrmaghan rular.  Qazirde kishi jýz rularyn otyz ýsh tanbaly deuge әbden bolady. Júldyzday shashyrap jýrgen kóshpendi qazaqtyng basyn jinau onay ma? Mýmkin, búl rular Tәuke hannyng ru birlestikterin qúru kezinde qol jeter jerde bolmaghan bolar. Mening oiyma әkelerimiz aityp otyratyn bir әngime týsedi. Adaydyng Jemeney atalatyn ruynyng ishinde Aqbota atalatyn taqtasy bar . «Osy Aqbotany bir starshyn bolsyn,  Aqbota ruyn bir jerge jinandar», - dep Kenje Qabaqby degen bolys, Aqbotanyng bii Mantyqúly Qabylgha tapsyrady. Sóitip Aqbotany bir suy mol, qúdyqtyng basyna jinay bastaghan. 3-4 ýidi kóshirip әkelip ornalastyryp, endi Aqbotanyng basqa auylyn kóshirip әkelse, keshegi «osy jerden qozghalmandar!» - dep ketken auyly izim-qayym, әldeqashan kóship ketipti. Osy sharua 3-4 ret qaytalanghan. Ábden sharshap dinkesi qúryghan Qabyl bi: «Oypyr-oy, Aqbota baqqansha, tasbaqa baqqan artyq eken ghoy» -dep aitqan deydi. Úly jýzdi Aqarys, orta jýzdi Janarys, kishi jýzdi Bekarys dep atau - XIX ghasyrdyng ayaq jaghynda qazaqty Ánes sahabadan taratyp jazylghan shejirening jemisi.

 

- Ánes Sahaba últy arab, al bizder týrki halyqtarmyz ghoy. Sonda bizder arabtan qalay shyghamyz?

- Búghan jauapty keyin berermin. Oqyrmangha týsinikti bolu ýshin ýsh núsqasyn aitayyn. Endi qazaq shejiresining hatqa týsu tarihyna ýnileyik. 1876 jyldan búryn jazylghan «Jәngirhan shejiresi» (1836) qolymyzda joq, al 1876 jyly jazylghan shejirede injil anyzdarynan bastau alatyndyghy jәne qazaq shejiresin ruh zatyna taratyp emes, aldymen Álhamdulla-y músylmandyghyn pash etu maqsatynda jighandyghyn kórsetedi. Sәbit Salqynúlynyng "Dosjan haziret" kitabynda Alshyn shejiresin jinaqtaushy Tenizbay Ýsenbaevtyng bergen mәlimetinen  «Qazaqta birinshi ret Mekkege qajylyqqa uaq ruynan Nýrken degen bay toqal qatyny men birge baryp, tórt jyl jolaushylap jýrip aman-sau elge oralypty. 1858 jyly Orta jýz Arghynnyn  Kýlik taypasynan Samay súpy men Noghay Bayjan haziret qajylyqqa  barghan. Olar sol jaqta qoy jyly (1859) ólip, elge oralmapty. Sonda jerlenipti. Al ýshinshi ret qajygha barushylar Orta jýzden Tobyqty Qúnanbay bastaghan jiyrma kisi, Kishi jýzding ishinde Núrpeyis hazret (Núrpeke) jappas Myrqy molla, Dosjan halfe bar jýz kisi, barlyghy 120 kisi edi deydi. Olar 1874 jyly Mekkege qajylyqqa baryp, 1876 jyly elge qaytyp kelipti. Sol saparda qajylyqqa barghan 120 kisi ortasynan qarjy shygharyp, jinap Mekkege ýy saldyryp, ony "Qazaq taqiyasy" dep atap, Qúnanbay atyna jazdyrady. «Múnan bylay qazaqtan qajylyqqa kelgen kisi osynda týsetin bolsyn»- dep kelisipti. Keyin ol ýi  Dosjan halfe atyna jazylyp qalypty.  Kishi jýzden barghan kisining biri Aday Kenje Jaulyúly Qaldybay qajylyqqa baryp kelgen. Kelgesin Jappas Myrqygha Mekkege taqiya saldyru ýshin Or (Jamanqala) qalasyna 500 jylqy satqyzyp, qarajat bergen eken. Naghashyly jiyendi bireulerding aitqany bolar Qaldybaydy kelemejdep:

Jausha tiyding jylqygha,

Jolyna qarjy qalsyn -dep.

Jappasta molda Myrqygha,

Qajylyqqa barghasyn.

Keregin Myrqy alghasyn,

Kónbey ketip jýrmesin,

Myrqy bir sening yrqyna, - depti

Nede bolsa Qaldybay bay taqiya saldyrugha aitarlyqtay qarajat bergen. Ondaghy oiy salynghan taqiyanyng bir jerine Jaulyúly Qaldybay dep tarihta atyn qaldyru bolsa kerk.

Marat Qabijanúly

Dosjan   "qazaq - músylman" degen anyqtama alu ýshin Tashkent, Orynbor, Astrahan, Peterburg shaharlaryna baryp eshtene taba almay, Qazannan ghana mýmkindik tabady. Osydan keyin arabtar qazaqtardy músylman eli dep tanyghan.  Qarasaqal Erimbetting jazghan shejire núsqasyna ýniludi jón kórdik. (Tólepbergen Tileuqabylúly  "Kishi jýz әlim atalyghynyng shejiresi" Almaty qalasy 2006j.)

Basqa shejire jazushylar Ánes Sahabadan bastasa,

Erimbet: «-Nazardan bir úl tudy, aty Mәlik,

Dýregen sol Mәlikten qansha halyq.

Mәlikten búl Sahaba Ánes tudy,

Núsqadan kórip jazdym múny anyq»-dep  bastaghan eken shejiresin.

Búl shejire Adam Ghalaysylamnyng toghyzynshy buyny Núh payghambardan        18 atadan song Arabta ýsh bala bolghan. Olar Ábubәkir, Sadyq, Múhammed payghambar. Nazardyng balasy Mәlik degen kisi Basyra shaharynda han bolyp túrady. Ánesting 5 jasynda әkesi Mәlik han qaytys bolady. Odan keyin 9 jasynda sheshesi qaytys bolyp, panasyz jetim bolyp qalady. Bir jaqyn aghayyny Ánesti Múhammed payghambargha qolbala qylyp beredi. Ánes 12 jyl Múhammed payghambardyng tәrbiyesinde bolyp, 21 jasynda ýilenip enshisin alady. Múhammed payghambar sol kezde 44 jasta eken. Bólek shyqqan son, Ánesting túrmysy nashar bolady.

Ánes Múhammed payghambargha kelip, ózining hal- ahualynyng nashar ekenin aitady. Sonda payghambar «túrmysyng nashar bolsa jәne bir әiel al!»-deydi. Aytqanyn qylyp, taghy bir әiel alghan son, Ánesting túrmysy búrynghydan da nasharlap ketedi. Ánes payghambargha jәne keledi de, túrmysynyng búrynghydan da nasharlaghanyn aitady. Sonda payghambar  «Olay bolsa taghy bir әiel alynyz, sonda jaqsy bolarsyz» - deydi. Ánes búl sózge qayran qalyp, ne qylaryn bilmey qayghyryp jýredi. Basqa qatar jýrgen jerlesteri. «-sen payghambardan jәrdem súrap barsan, taghy da әiel al dep aitady. Jarly adamgha әiel túra ma?» - dep  Ánesti mazaq etedi. Bir kýni Ánes Ábubәkirge kelip, ózining jәi-jaghdayyn aityp, payghambardyng «ýshinshi әiel al!»- degenin de aitady. Sonda Ábubәkir: «Payghambardyng aitqanyn synap kóreyik jәne bir әiel alynyz!» - dep shamaly aqsha beredi. Ánes ol aqshany múr aqygha berip, kәlәm shәrip qylyp, bireuding jas qyzyn alady. Sonymen Ánesting әieli ýsheu bolady. Tórteui birlesip, dalagha shyghyp otyn shauyp, ýlken әieli arqalap satyp, az uaqyttyng ishinde túrmystary jaqsara bastaydy. Kishi әieli qayratty kisi bolady. Otyn satqan aqshasynan auystyryp, bir úrghashy laq satyp alady. Ol úrghashy laghy buaz bolyp, egiz laq tuypty. Onyng uyzyna Ánes Múhammed payghambardy shaqyryp, dúghasyn alady. Bir kýni payghambar Ánesti ertip jolgha shyghady. Qys aiy kýn suyqta dalagha týneuge tura keledi, biraq, jaghatyn otyn bolmaydy. Payghambar erte túryp namaz oqugha dәretin alayyn dep jatqanda, Ánes qúmanmen qolyna jyly su qúyady. Sol uaqytta payghambar: «Sen búl jyly sudy qaydan aldyn?» - deydi. Sonda Ánes: «Týnde jatarda qúmangha qardy toltyryp qoynyma alyp jatyp edim» -dep jauap beredi. «Shyraghym, jaqsy bolarsyn, túqymyng kóp bolar jәne Mәdina halqynyn  haly nashary sizden auqattanar», -deydi. Ánes «Áumiyn» deydi. Payghambardyng dúghasynan keyin Ánes taghy 80 jyl ómir sýrip ýlken bay bolyp, maldary jerge syimay, Saharagha kóship mal jayynda jýripti. Bir kýni payghambar Áziret Álini shaqyryp alyp, bylay deydi.  «Shyraghym, mening jasym 60-tan asyp barady, endi qalghan ómirim az boluy kerek, sondyqtan men sizge nasihat aitayyn, sony siz jaqsylap tyndap balalarynyzgha aityp, nasihat qylyp ketersiz. Men búl dýniyeden ketken song 33-jylgha deyin, osynday jaqsy dәuir bolady. Ábubәkir, Omar, Ospan jәne ózing mening artymnan osy 33 jyldyng ishinde ómir sýresizder. Siz ózinizding kýsh quatynyzben jetersiz, sol 33 jyldan keyin búl júrt talan-tarajgha týsip 500 jyl óz betimen ketip, patshalyq qúryp birimen biri soghysar. Siz balalarynyzgha nasihat qylynyz, adam balasy 7 kýnge ashtyqqa shydaydy, 8 kýnge ketse, mening payghambarlyghyma nanbassyz. Sol býlinshilikte júraghatyng bóten sapargha ketpey Mәdina qalasynda bolsyn. Qyrghyn soghys bolyp, ahualy nashar bolsa, patshalyq miras dep talaspasyn. Patshalyq jamangha kóshedi 500 jyldan keyin, sening әulet, nәsilinnen әuliyeler, mashayyqtar, ghúlamalar, patshalar jәne qayratty batyrlar shyghyp, mening dinimdi jariyalap, sol zamanda búl eki shaharda arzanshylyq bolar, mening dinim aq bolar», -depti. Áziret Áli búl sózdi payghambarymyzdyng tapsyruy boyynsha balalaryna birneshe ret ósiyet qylyp aityp beredi. Payghambarymyzdyng búl ósiyeti shyn bolyp, 33 jyldan keyin búl júrt patshalyq qúryp, birimen biri soghysady. Sol soghystyng ayaghynda arabtar Ajamgha, odan Kerbúlanyng shóline qashyp, qorlar zor bolyp, zorlar qor bolyp 500 jylgha deyin halyq shayqalady. Ánesting túqymy Basyradan Shamgha, sosyn Baghdatqa, Ýndistangha kelip, odan eki aiyrylyp, bir sypyrasy batys pen Astrhangha, endi bir taypasy Aughanstannyng bergi jaghymen Ámudariyadan ótip, Alataudyng syrtqy jaghyna enedi. Astrhangha barghandary Edil, Jayyq, Oral jaghalap,  Oral tauymen Ertis ózeni arqyly keybireui Tashkentke, bir taypasy Ámudariyamen Syrdariyagha ornalasady. Osy túqymnyng biri myna bizder qazaqtar ekenbiz.

Sonymen Nazardan Mәlik, Mәlikten Ánes, Ánesten Jabal, Jabaldan Maghaz, Maghazdan Suhayyl, Suhayyldan Estek, Noghay, Qyrym, Aqsholpan, Qaraoy 5 bala. Aqsholpannan Jayylhan, Seyilhan tuady. Jayylhannan Mayqy, Mýiten. Mayqydan Ózbek, Jahan. Jahannan Ayyrqalpaq, Kelmek. Kelmekten Qaraqyrghyz, Saryqyrghyz. Ayyrqalpaqtan Qazaq, Sozaq. Sozaqtan Tolaghay, Sýiir. Búlardan Qaraqalpaq shyghyp, Qazaqtan Nauryz, Alash. Alashtan Aqarys, Janarys, Bekarysty tarqatypty»-deydi Erimbet shejiresin tarqatushy Qyzylbay aqsaqal. 2000 jyly shyqqan  «Qazaqstan әielderi» jurnalynyng №2-shi sanynda ony eki ata Bayúly shejiresin, zertteushi Maqsút Netaliyev jazghan shejiresinde Adam Ata men Hauanadan bastapty. Adam atadan Qabyl, Abyl, Shysh. Shyshtan Ánes. Ánesten Qaynan. Qaynannan Múghayyl, Yurat. Yurattan Idiris, Manushayhy. Manushayhydan Mәlik. Mәlikten Ánes. Ánesten Balshýgir. Balshýgirden Núh payghambar (Núh payghambar zamanynda әlemde 80 ghana pende bolypty) Núh payghambardan Ham, Sam, Yafas, Enos (túqym joq). Hamnan Hýndi, Samnan, Arab, Parsy, Ruzym.  Arabtan Ghadipan, Ghadipannan Múnad, Nazar, Múghyr. Nazardan Mәlik, Haly (Qúrayysh), Halidan Ghaliyf, Ghaliftan Lauay, Qaghab, Múghyrda. Múghyrdadan Klabben,Tay. Taydan Qosay, Liyke. Qosaydan Ghabdulmanap,Ghabdulmanaptan Ghabdol, Kashiym. Ghabdoldan Ghali, Janap. Kashimnen Ghabdulmutalliyf. Ghabdulmutalliften Ghabutaliyp, Ghabdolla. Ghabutalipten Ghaly (Sheri). Ghaly Sheriden Hasan, Huseyn, Múhamedhanafiya. Ghabdolladan Múhammed (payghambar). Endi Liykeden Taghiyb, Qyzyr, Yah, Ghúmar, Ghúsman, Ábubәkir, Sadyq. Qyzyrdan Shuram. Shuramnan Zam. Zamnan Zem. Zemnen Nazar. Nazardan Mәlik (әielining aty Saliha), Mәlikten Ánes (sahaba). Ánes sahabadan Tibirәni, Tәbrizi, Ukubani, Jabal. Jabaldan býkil músylman uәllayaty taraghan deydi. Jabaldan Maghaz.Maghazdan Sayyl. Sayyldyng ýlken әielinen Estek, Noghay, al, ekinshi әielinen Aqsholpan, Quray degen eki bala. Aqsholpannan Jayylhan. Jayylhannan Mayqy, Mýiten. Mayqydan Ózbek, Jahan. Jahannan Ayyrqalpaq, Kelmek.Kelmekten Qaraqyrghyz, Saryqyrghyz. Ayyrqalpaqtan Qazaq, Sozaq. Sozaqtan Tolaghay, Sýiir. Búlardan Qaraqalpaq shyqqan. Qazaqtan Alash, Nauryz (túqym joq). Alashtan  Aqarys (Úly jýz), Janarys (Orta jýz), Bekarys (Kishi jýz). Bekarystan Alau batyr,Arghymaq.            Arghymaqtan Teleu, Ramadan. Alau batyrdan Alshyn han,Qatys, Qúlu.Qatystan Jaghalbayly. Qúludan Kereyit.Kereyitten Dulat. Dulattan Tәnirbergen. Tәnirbergennen Bidos,Jandos. Bidostan Janghabyl, Jәdik. Jandostan Áydim, Jartay.Alshynnan Qúduar tentek, Sәdir,Nәdir. Sәdirden Tama, Tabyn.Nәdirden Kerderi. Qúduar tentekten Qydyrqoja (Bayúly,búdan on eki ata Bayúly taraydy), Qadyrqoja(Qarakesek). Qadyrqojadan Baysary,Álim, Shómen taraydy»- dep jazypty.

Al, 1876 jyldary Qúnanbay, Myrqy, Dosjan halfeler Mekkeden әkelgen shejirede Ansariyden Mәlik. Mәlikten Anas. Anastan Jabal, Jabaldan Maghaz.Maghazdan Quray, Aqsholpan,Suhayl. Quraydan Alaman, Sherkesh, Janap,Sheshen,Ýngish. Alamannan Seyilhan, odan segiz jýie týrkmen taraghan. Suhayldyng bәibishesinen Atar, Tatar, ekinshi әielinen Qyrym. Atardan Estek, Bashqúrt. Tatardan Noghay. Aqsholpannan Jayylhan. Jayylhannyng bәibishesinen Mayqy bi, Mýiten,toqalynan Áleuke, Shaqshaq, Ile, Shalaq. Mayqy biyen Týmen. Týmennen Ózbek, Jahan. Jahannan Kelmek, Ayyrqalpaq. Kelmekten Qyrghyz. Qyrghyzdan Qaraqyrghyz, Saryqyrghyz. Ayyrqalpaqtan  Qazaq, Sozaq. Sozaqtan Tolaghay, Sýiir. Búlardan Qaraqalpaq shyqqan. Qazaqtan Nauryz, Alash (Tashkent dariyasy jaghasynda dýnie kelgen) Alashtan Aqarys, Janarys, Bekarys. Aqarystan Alban, Suan, Dulat. Janarystan Aqtamyr, Smayyl, Qasymqoja, Momynqoja, Qaraqoja, Daraqoja. Momynqojadan Aqjol, Alatau. Aqjoldan Arghyn. Alataudan Qonyrat. Aqtamyrdan Oibas, odan Qypshaq, Qasym. Qojadan Jaubas. Jaubastan Kerey, Uaq. Daraqojadan Qaptaghay, odan Nayman. Bekarystan Mónke bi. Mónkeden Arghymaq, Alau batyr. Arghymaqtan Nәdirqoja, Kereyt, Qaraqas. Famadan Teleu. Nәdirqojadan Tama, Tabyn kerdedi. Alau batyrdan Qúduar tentek. Qúduar tentekten Alshyn. Alshynnan Sәdir (Qydyrqoja) Qydyrqoja. Qydyrqojadan 12 ata Bayúly taraghan. Qydyrqojadan Karakesek tuyp, Qarakesekten Baysary, Álim Shómendi taratypty. Al qazirgi tarihshylar qazaqtyng shyghu tegine baylanysty, bir toqtamgha kelmesede zerttep, salystyryp, eseptey kele Adam ata men Haua ananyng toghyzynshy buyny Núhy payghambardan Ham, Sam, Yafas tusa, Yafastan Iran, Turan tuyp, Túrannan týrik taypasy, týrik taypasynan Saq, Massaget, Sarmat taypalaryn shygharghan. Saq   taypalarynyng kóp jylghy aralasu qosylu nәtiyjesinen keyin alty Alash taypalary payda bolghan deydi. Olar:

1. Ýisin
2. Qanly
3. Oghyz (Nayman, Kerey, Uaq)
4. Qypshaq
5. Arghyn (Qarlyqtan shyqqan taypa)
6. Alshyn (Qaraqyrghyzdan shyqqan taypa)

Shejirening Qarasaqal Erimbet jazghan núsqasynda Múhammed payghambardyng Ály sherige aitqan ósiyeti din taratushy qoja moldalardyng beride jazghan shatpaghy. Osy kezge deyin osynday qoldan qúrastyrghan anyz shejirege qaranghy halyq sengen. Sebebi anyzdy jazghan kisi Múhammed payghambardyng atynan sóilegen. Payghambarymyzdyng ótirik aitpaytyny belgili. Payghambarymyz Múhambet gh.s. aitty deytin ósiyetting ishinde Ánes Sahabanyng túqymy Basyradan Shamgha, sosyn Baghdatqa, Ýndistangha kelip odan eki aiyrylyp, bir sypyrasy Batyspen Astrhangha, endi bir taypasy Aughanstannyng bergi jaghymen, Amudariyadan ótip, Alataudyng syrtqy jaghyna enedi. Astrahan barghandary Edil, Jayyq, Oral jaghalap Oral tauymen Ertis ózeni arqyly keybireui Tashkentke, bir taypasy Amudariyamen Syrdariyagha ornalasady»- deydi.

 

- Sonda qazirgi týrki halyqtary qonystanghan Euraziya jerinde Ánes sahabanyng úrpaghynan búryn eshkimning bolmaghany ma?

- Nege? Bolghan ghoy. Jogharyda berilgen ýsh núsqanyng ýsheuide dindarlardyng oidan shygharyp jazghan shejiresi. Qalay bolmasyn, islam dinin qabyldaghan halyqtardyng arghy tegin arabtardan órbitudi maqsat etken. Osy kýngi "Qazaq shejiresi" dep qoldanylyp jýrgen shejirening Yahudy arabtardan bastau alyp, Ánes Sahabadan  beri taratyluy týpting týbinde jalghan ekendigi kórinip túr. Sebebi, bizder týrki halyqtary  arabtarmen on qaynaghanda sorpamyz qosylmaydy. Arabtar men týrkilerding ekeuining eki nәsilden taraghany ruhany tirligi dini, tili mýldem eki basqa elder ekendigi ayan. Tarihta arab halifaty VII ghasyrda qazirgi Euraziyany mekendegen týrki taypalaryn, ózine baghyndyryp islam dinin qabyldatu ýshin, talay keskilesken soghystar bolghany, dinge baghynghysy kelmegen týrki nәsildilerdi  "kәpir",  "dinsiz" dep aiyptap , bizding babalarymyzdy tiriley otqa jaqqan. Tarihta ýsh jýz jyl boyy, qandy qyrghyndar men súrapyl soghystar bolghan. Aqyry er jýrek týrki taypalary islam dinin qabyldaugha mәjbýr bolghan. Qazirgi aramyzda jýrgen "qojamyz",  "arabpyz",  "aqsýiekpiz" Múhambet payghambardyng әuliyetinenbiz dep  aitatyn qojalardyng arghy atalary, yaghny diny missionerler, uaghyzdau arqyly islam dinin qabyldatqan.

 

- Al kóshpeli qazaqtargha islam dini qalay kelgen? Álde qazaqtarda arabtarmen soghysqan ba?

- VII ghasyrda qazaq degen últ bolmaghan. Qazirgi qazaq halqyn úiystyrghyn úly taypalar bolghan. Ýisin, Qanly, Aday, Berish, Nayman, Jalayyr t.b. ru taypalardyng kezi. Arab halifatynyng әskery joryqtary otyryqshy elderge qatty auyr tiygen. Arabtardyng Orta Aziya halyqtaryn islam dinine engizui eki ghasyrgha sozylghan. Qazaqstan jerining músylman dinine enu ýrdisi kóp uaqyt alghan. Arabtar ýstemdigi halifat qúramyna engen. Ontýstik Qazaqstan jerimen Jetisudyng jekelegen aimaqtarynda ghana ornaghan. Kóshpeli taypalar, әsirese keyin qazaq júrtyn qúrghandar, soghys dalasynda jenilgenimen, ózderin tól diny nanymdaryn tәnirge senimin, kýnge, otqa tabynudy, ózderining ghúryp salttaryn saqtap islam rәsimderimen qatar qoldandy. Kóshpeli adaylar ózderin músylmanbyz dep sezingenimen,  tek XVIII ghasyrda jerasty meshitterin ashyp, islamnyng qaghidalaryn oqyp ýirengen. Auyl moldasynan sauat ashqan jetkinshekter Búharagha, Ystambulgha baryp oqyghan. Adayda alghash jer asty medrese ashyp bala oqytqan -Beket ata Myrzaghúlúly. Adaylargha kórshiles qaraqalpaq mollalardyng sauat ashugha kóp qolghabys tiygizgen. Ánetúly Qyrymqúl (Aday Bәiimbet ruynan) degen kisi Qonyrat Hojelige bazar shyghyp, ózimen birge aday jerine bir qaraqalpaq mollany ertip kelgen. Qyrymqúl auylynyng balalaryn oqytqan, sauattaryn ashyp el arasyna Qyrymqúldyng molla ústaghany halyqtyng oqugha degen yntasy artyp býkil aday eli qúlaqtanghan. Adayda búdan búrynda tatar molda ústap balalar oqytqan rular bolghan. Jary Tastemirde Uәli, Esenning ishinde Seytimbette Sary molda degender bolghan. Al qaraqalpaqtar tatarlargha qaraghanda eli jaqyn, әri әdet ghúrpy, tili qazaqtargha óte jaqyn el. Alystan tatardan molla aldyrghannan  góri, qaraqalpaq molla ústau tiyimdi bolghan. Qyrymqúl alyp kelgen molla kelesi jyly taghy eki molla ertip kelgen.Sóitip bas ayaghy tórt bes jyldyng ishinde Bәiimbet auylynda jiyrmagha juyq molda bolghan. Ánetúly Qyrymqúl -Adaydyng Bәiimbet ruynan, Ánetting alty balasynang biri. Qyrymqúl, Qydyrsha, Babaqúl, Maya, Tólep, Qoshtay. Qyrymqúldyng eng ýlkeni Qalby bi. Qalbydan Ghafur bi. Ghafurdan Qoja, Qisyqbas aitqysh, taq-taqtar ótken. Qojadan Ábdi ahun meshit ústap bala oqytqan. Ábdi ahunnan Qayrolla jyrau. Qayrolla jyrau keshegi tónkeris kezinde ahun «moldanyng úly»- dep qudalanyp qonys audaryp, Týrkmentstannyng Ashhabad qalasynda túrdy. Sol jaqta qaytys boldy. Qyrymqúl -adayda alghashqylardyng biri bolyp molda ústaghan aghartushylardyng biri. Qyrymqúl úrpaghynan aqyldy adamdar, tam salatyn sәuletshiler kóp shyqty. "Qyrymqúlda qyryq by bar, eng tómeni toqtyly qoygha tórelik beredi" degen. Ángime aday ishinde býginge deyin aitylady. El ishinde Qyrymqúldyng balalaryna aitqan ósiyeti bar, Qyrymqúl balalaryn shaqyryp alyp: "Balalarym qanday kedey jarly bolsandar da, bireuding malyn baqpandar, bireuding malyn baqsandar, esikten tórge qarap otyrasyndar, qolynyzdan kelse molla bolyp, bala oqytyndar, sheberlik jasandar, basqalarmen terezesi ten, tórden oryn beredi, tórden esikke qarap otyrasyndar " - degen eken.

Auylynda molda ústap balalaryn oqytqan baylardyng "shaytan emespiz, ajal kelgen kýni barlyghymyzdyng baratyn jerimiz belgili ghoy, molda bolghanymen erteng ólgende artymyzdan  qúranyn oqyp, Ál-hamdu qúlhuallasyn aittyp, músylman jolymen aq juyp kómedi ghoy degen ýmit. Aday baylary mollanyng enbekaqysyna bergen maldy, ózime búiyrghan mal» dep eseptegen.

Osynday oida jýrgen bir baydyng auylyna, kókten tilegenin jerden berip, bir qaraqalpaqtyng kele qalghany. Jón súrasqannan keyin bay, minip jýrgen eseginen týsirip qonaq qylady. Qaraqalpaqta asyghar emes, jol soqty bolyp әbden sharshaghan. Bir eki kýn tynyghyp demin alady. Baydyng qaraqalpaqqa degen yqylasy alabóten.

Bay qonaghyna qonaghasysyn berip, qonaqty zeriktirmey әngimelesip otyrsyn degen niyetpen auyldyng osy qalay degen aqsaqal, qarasaqaldaryn shaqyryp qyrq jyldan beri kórmegen tumasyn tapqanday asty ýstine týsip qyzmet kórsetedi. Qaraqalpaqta auzyna berik kóp sóiley bermeytin súramasa jauapqa sarang kisi eken. (Bay ishtey oqyghan bilimdi adamdy qoysayshy, anau mynaudy aityp" bizding elding kisilerindey japyryp kóp sóiley bermeydi" dep týiedi.) Ábden demalyp, toyynghan qonaq endi eline ketetinin aityp, rúqsat súraydy. Bay qonaghyn jibere almaytynyn, ketuge rúqsat bermeydi. Baydyng oiynsha Qaraqalpaqtyng bәri molda, myna ýy arasynda jýgirip jýrgen jýgirmekterdi hat tanytyp, oqytyp alu. Qaydan bilsin, qonaghynyng bes uaqyt namazdan ary asalmaytyn bilimi joq, sharua momyn kisi ekenin. Sonymen qonaghy elinen shyqqaly biraz uaqyt ótkenin, baydyng yqylas niyetine, qonaq jaylylyghyna ong qolyn omyrauyna basyp túryp, enkeyip eline jiberuin súraydy. -Moldeke- deydi bay. -Myna qaradomalaqtardy kórip túrsyng ghoy, osylardy oqytasyn, enbekaqyndy molynan tóleymiz, әzir ýide jata ber!»- degendi aitady. En  sonynda shydamy tausylghan Qaraqalpaq: «-Bayeke men molda emespin, bala oqytugha sauatym jetpeydi»- deydi. -Sonda qalay?- deydi bay.  -Ózing qaraqalpaq bolasyng da, molda bolmaysyn?!»- dep әlgi qaraqalpaqty qamshynyng astyna alghan ghoy. Oibaylaghan qaraqalpaqtyng dausyna jaqyn mandaghy elding bar adamy jinalyp, zorgha degende arashalap alghan deydi. Aday arasynda «ózing qaraqalpaq bolasyng da,molda bolmaysyn?!»- degen sóz sodan qalghan.

 

- Kishi jýz qazaqtarynyng ishinen basqa orta jýz, úly jýz rularynyn  shejireleri Aday ruyn alabóten erekshe ataydy.Keybireuler Adaydy  «Bayúlynyng qyzdan nekesiz tughan asyrandy úly»- deydi. Osynday әngimelerdi estip jýre beremiz be, әlde sizding aitar dәleliniz barma?

- Áriyne, bar. Qazirgi biz aityp jýrgen shejirede Bayúlynyng eng bir iri tarmaghy Aday. Adaylar jóninde alypqashpa jóndi jónsiz әngimelerding bar ekeni ras. Ázir ony joqqa shyghara almaymyz. Men ózim, Qazaqstan aimaghyn 2-3 ret ainalyp shyqtym desem ótirik aitpaghan shygharmyn dep oilaymyn. Allanyng bergen ónerining araqasynda, talay jaqsy- jaysandarmen tabaqtas dәmdes boldym. Birde Jambyl qalasynyn  "Krasnaya zvezda"  degen auylynda boldym. Týrkmen jerinen 1958-60jyldary kóship kelip, qonystanghan adaylar kóp eken. Qúday joly sadaqada otyrmyz. Jón súrasqannan keyin qonaqtardyng arasynda Kishi jýz Tama deytin eldin, jasy jetpisten asyp seksendi qausaryp qalghan,  ýlken kisisimen tabaqtas boldym. Men ózimdi tanystyrdym. Tanysqannan keyin «- aruaghynnan ainalayyn, aday eli»- dedi. «Biz osy Jambylgha Sozaq jaghynan kelgen Tamalarmyz. Osy arany qonystanghanymyzgha  jýz jyldan asyp ketti. Men osy jerding tumasymyn. Osy qalagha jaqyn mandaghy auyldanbyz. Sol auylda 400-500 ýy Tama barmyz. Aramyzgha kóship kelgen 3-4 ýy aday aghayyndarymyz da bar. Osy jerding jergilikti túrghyndary, bizding auyldy "Tamanyng auyly"  deuding ornyna, "Aday auyly» - deydi, dep kýldi. Almaty, Jambyldyng eli «Kishi jýz bolsang aday ekensing ghoy»- dep aitqanynyng ózim de kuәsi boldym.

Bizderding qazirge deyin aityp jýrgen On eki ata Bayúlynyng qúramyndaghy Aday, Taz, Berish, Esentemir, Ysyq, Sherkesh, Alasha, Baybaqty, Qyzylqúrt, Masqar, Tana, Jappas-Altyn rularynynyng shyghu tarihyn bergi bes jýz jyldyqtan qaramau kerek. Myng jyldyqtan әri qaraghan jón. Búlar arydan kele jatqan taypalar. Eski ýndi qytay jazbalaryn zerttep qaraghan kisi osy jogharyda aitylghan taypalardyng attaryn kezdestiredi. Tek zertteudi kerek etedi. Rularda toptastyrudy, jýzge bóludi Áz Tәuke han túsynda(XVII)  iske asyrylghan sharua ekenin aityp kettik. Kisi attaryna (әriyne oidan shygharylghan)    "qoja" degen jalghamalardy qosyp jazu beridegi (1876) Tabyn Dosjan hazret, Jappas Myrqy molla, Tobyqty Qúnanbay túsynda hatqa týsirilgen shejirening jalghasy. Jogharyda aitqanymyzday, Ál -Farabiymen tústas Múhammed Adayy degen ghalymnyng ómir sýrgen Qazaqstannyng bas mýftisi Dәrbis-Álining qúlpy tasyn kórgendigin aittyq. Býkil týrki halyqtarynyng onyng ishinde qazaq degen elding atyn  shygharghanBerish taypasynan shyqqan Beybarys súltandy qayda qoyamyz? Búghan da 8-9 jýz jyl boldy ghoy. Kishi jýz shejirelerining Bekarystan taratyp aitqan birneshe núsqasy bar. Adaylar ishinde Ensep Tәttimbetov, Ystybay taq-taq Óserúly aitqan deytin shejireler búlardyng barlyghy Maqash praviytelden dep jazyp alynghan -deydi,  zamanymyzdyng úly shejirelerining biri  Alshyn Mendalyúly. Osy núsqanyng Bekarystan taratylghan  núsqasyna toqtalsaq, Bekarystan Alau batyr, Alau batyrdan Alshyn, Alshynnan Nәdirqoja, Qydyrqoja, Sәdirqoja. Nәdirqojadan Qarakesek, odan Álim,  Shómekey. Álimnen Amanaq, Jamanaq, Qaramashaq, Aynyq toqalynan Týmen. Týmennen Baysary, Kishkene. Baysarydan Kete. Búl alty ataly Álim. Shómekeyden Asban, Toqa, Kónek, Bozghyl. Sәdirqojadan Arghymaq. Arghymaqtan Tileu, Ramazan (Ramadan Tileuding qúly) Tabyn, Tama, Kerdedi, Kereyit, Jaghalbayly. Búl jeteuin jeti ru dep ataydy. Qydyrqojadan Súltansiyq, Qydyrsiyq, Baqtysiyq. Súltansiyqtan Baybaqty, Alasha, Masqar, Tana, Qyzylqúrt. Qydyrsiyqtan Jappas, Berish, Taz, Esentemir.  Baqtysiyqtan Ysyq, Sherkesh. Aday qyzdyng balasy Bayúly Adaymen 13 ata deytinde sóz bar»- dep jazady Alshyn shejireshi. Kishi jýz Álimúlynyng Tileuqabylúly Tólepbergen jazghan shejirede kishi jýz Bekarys odan Alau, Arghymaq eki bala, Alaudan Alshyn. Alshynnan Qyduar tentek, Qyduar tentekten Qydyrqoja (Bayúly), Qadyrqoja (Qarakesek) Qydyrqojadan 1. Aday, 2. Altyn-Jappas, 3. Alasha, 4. Baybaqty, 5. Berish, 6. Qyzylqúrt, 7. Taz, 8. Esentemir, 9. Ysyq, 10.Sherkesh, 11. Tana. Qadyrqojadan Baysary, Álim, Shómen. Baysary Ketebiyke sheshemizden 1.Maylybay (túqym joq), 2.Bozanshar (Qarakete). Álimnen 1.Jamanak (Shekti), 2. Qaramashaq (tórtqara), 3. Aynyq (Qarasaqal), 4. Teginbolat (Qarasaqal), 5. Úlanaq (Qarakesek), 6. Toyqoja (Aqkete nemese Álim Kete Ketebiyke sheshemizden). Shómennen: 1. Shómekey, 2. Dóit (túqym joq), 3. Týmen qoja (Shómen kete Ketebiyke sheshemizden). Shómekeyden: 1. Toqa, 2.Kónek, 3.Aspan, 4. Boghzyl (tórt Shómen).

Arghymaqtan 1. Teleu, 2. Ramadan, 3. Tabyn, 4. Tama, 5. Kerderi, 6. Kereyt, 7. Jaghalbayly (jeti ru).

On eki ata  Bayúlynyng Aday taypasyna keleyik. Adaydan Kelinberdi, Qúdayke. (Aday balasynyng atyn Qúday qoyypty-mys, úyat bolar dep keyin Qúdayke ataghan) deydi.  Kelinberdiden alty bala. 1. Qúnanorys, 2. Aqpan, 3. Búzau (Omar), 4. Balyqshy (Shybyntay), 5.Tobysh, 6.Múnal.  Qúdaykeden eki bala. 1.Tәzike, 2. Qosay.

Kórip otyrsyz ru attaryna  "siyq", "qoja" degen jalghama tirkelip jazylghan. "Siyq" emes  "Sytdyq" boluy kerek shyghar. Arab tilinde  "siyq" sózi joq, al  "sytdyq"  sózi arab tilinen audarghanda "shynshyl" degen maghynany beldiredi. Al  "qoja" sózi bir nәrsenin  "iyesi" degen maghynany bildiredi. "Qoja" sózi sol atauymen qalghanymen,  "sytdyq" sózi ózgeriske týsip, qazaqtyng sóileu oramyna qaray "siyq" bolyp ózgertilip jalghanghan. Búl on eki ata Bayúlyna, alty ata Álimge, jeti ata jeti rugha bólip jazyluy 1876 jyly jazylghan shejirening jalghasy. Jogharyda jazylghan Bekarys, Alau batyr, Arghymaq, Nәdirqoja, Sәdirqoja, Qydyrqoja, Súltansiyq, Baqtysiyq, Qydyrsiyq degen ataular keyinnen oidan shygharylghan jalghan attar, yaghny esimder. Rulardy jazugha, qazaqtargha kóp qolghabys tiygizgen aramyzda jýrgen ózderining arghy tegin arabtarmyz, Múhammed payghambardyng әuletinenbiz deytin qojalar. Qojadan Qoja tuady. Mysaly Qydyrqojadan taraghan úrpaq delik. Qydyrqojadan 12 bala. Sonda Adayqoja, Berishqoja, Esentemirqoja, Tazqoja t. t. olardan óngen úrpaqtar da qoja degen jalghamany tirkep aluy mýmkin ghoy. Jogharyda atalghan rulardyng  "qoja" sózine jalghauyna qúqy bar. Sebebi arghy tegimiz (shejirege sensek) Ánes Sahaba Múhammed payghambardyng tikeley ózinen batasyn alghan, búl da qojalardan kem týspeytin osal kisi emes. Ózderin  "Aq sýiekpiz",  "Múhambaet payghambardyng әuletinenbiz" deytin qojalardyng qazaq últyn óz ara  "qarahalyqqa"  teneytini jasyryn emes. Qojalardan qazaqty qorghaghan mynaday batyr shyghypty, degendi, osy ómirimde estimegen ekenmin. Al Shapyrashtygha barghan Esqojadan  batyrlar shyqqan. Jaryqtyq Alataugha baryp, әrbir tasyn qozghap qalsang qolynda nayzasy, astynda aty bar bir batyr atyp shyghady. Jogharyda jazylghan shejirening ishinde rudyng attarymen  Alshyn degen attyng shyn ekeni ras. Qydyrqojanyng jalghan at ekenin atap óttik. Onda onyng qyzy Hanbiybi de jalghan ghoy. Hanbiybi bolmaghasyn Eltaydyng (Adaydyng әkesi) kimge keregi bar?! Osy jerde Adaydyng әkesi de sheshesi de joq. Ózin dara shygharyp aldyq. Adaylardyng ózderi oidan shygharghan, Adaydyng әkesin izdegen anyzgha qúlaq salayyq. Qydyrqojanyng qyzy Hanbiybi,  qúda týsip qalyng malyn ótkizip qoyghan Orta jýz Arghynnyng batyry Eltaydyng jesiri. Hanbiybi sheshemizdi әne úzatamyz, mine úzatamyz dep jýrgende Eltay batyrdyng elin jau shauyp, batyrdyng qazasy jetip, sol jaugershilikte ólgen. Ol kezde kýieu úryn kelip qalyndyghymen oinap kýlip jatatyn zaman. O zamanda múndaydy ersi kórmegen. Anamyz Hanbiybi Eltay batyrdan eki qabat bolyp, Qydyrqoja baydyng ýiining ong jaghynda bosanyp úl tabady. Qydyrqoja baydyng toqaly Úljan anamyzda (Úljannyng óni qara bolghasyn atyn qara monshaq dep ataghan)  Qaratazda dýniyege әkelgen. Hanbiybi anamyz jana tughan nәrestesin, jabygha orap, Qydyrqoja baydyng dәretke shyghatyn jaghyna, bir bútaqtyng týbine qoyyp ketken deydi.  Qydyrqoja bay tang namazyn oqityn bolyp, dәret alyp jýrgende, qoydyng jabaghyna oralghan jas sәbiydi tauyp alady. Jana bosanghan Qaramonshaq anamyzgha әkelip bergen. Qarataz jylauyq, basyna jara shyghyp, basy kópshikke jabysyp qalatyn bolghan. (Anyzdy aitushylar tazdy jylauyq qylyp kórsetedi). Qydyrqoja bay azan shaqyryp, nәrestege Aday dep at qoyghan. Aday tynymdy, toqtyghyn tartyp, kýn sanap óse bergen. Hanbiybi anamyz da balasyn jasyryn kelip emizip túrghan. Qos anany tel emgen Aday,  Tazben  emshektes bolghan.  "Aday men Taz emshektes, Aday men Tazdyng ary bir".   "Qús jaqsysy aqqu qaz, el jaqsysy Aday Taz" degen sózder sodan qalsa kerek, deydi ýlkender.  Sonymen Hanbiybi anamyzdyng taghdyry ne boldy. Eltaydyng elinen izdeushiler keler degen ýmitpen, ay kýtedi, jyl kýtedi. Jesirin izdep alar eshkim de kelmegen. Qydyrqojanyng qyryqqa kelgenshe boydaq ýilenbegen ózi jarly Esentemir degen jylqyshysy bolghan. Birde Qydyrqoja baydyng jylqysy boranda yghyp, Esentemir sol kóp jylqymen birge ol da ketken. Izdegenmen tabylmaghan. Qydyrqoja jylqydan da jylqyshysy Esentemirden de kýderin ýzgen. Jaz shyghyp, kýn jylynghanda Esentemir jylqyny aidap din aman auylgha oralghan. Esentemirding enbegine riza bolghan bay  "bergen qalyng malyng qystan aman alyp shyqqan jylqyng bolsyn" dep qyzy Hanbiybini Esentemirge qosqan. (Keybir núsqalarda Hanbiybi , Eltaydyng ólgenin estip, jýregi jarylyp óledi). Endi oilap qarasaq shyndyqqa bergisiz oqigha (óngime). Búl әngime ghasyrlar boyy "Ákesiz Aday" nekesiz tughan degen attan qútylu ýshin tyghyryqqa tirelgende, Adaylardyng oidan shygharghan әngimeleri. Osy kýnge deyin, oidan shygharylghan әngimeni maldanyp, qansha shaldarymyz dýniyeden ozdy deseyshi. Búl әngimeni bala kýnimde estigen edim.

Joq qaraghan Esentemir ruynyng bir jigiti Adaylardyng auylyna kelgen deydi. Aday men naghashyly jiyendigi bar әlgi Esentemir әy shәy joq  "Adaylar әkelerindi taptyndyrma?" dep qoyyp qalghan ghoy. "Ákelerindi tappasandar sol izdegen әkelering men bolamyn" demesi barma:  "Basqa bәle tilden keledi degen"  adaylar әlgi әumeser Esentemirdi ólmeshi qylyp sabaghan. "Bayaghydan beri qayda jýrsin? Basqa elding bizge kórsetpegeni joq, nekesiz tudyng dep" qamshynyng astyna alghan, al sabasyn kelip, túla boyyn kókala qoyday qylghan.   "Oybay naghashylarym, jazdym, janyldym kinә ózimnen" dep astyndaghy minip jýrgen atyn aiybyna tólep, әreng qútylghan»- deydi ýlkender.

Taz (Jastaban) Qashqynbay aqyn Qarazymnan (Horezm) azyp, tozyp ýstinde ózbekting syrma qara shapany, onyng da maqtasy tysyna shyqqan týte-týte, ayaghyna tozyghy jetken shoqayy bar, óziash, úsqynsyz óni kýnge kýiip qara qoshqyl tartqan Qashqynbay Adaylardyng auylyna kelgen.

-O Qasheke, azyp tozyp qaydan kelesin?- dep Adaylar әlgi sorlygha ayaushylyq tanytyp jatsa,  "Adaydyng әkesin taba almay sharshap shaldyghyp jetken jerim osy boldy" depti. Sonda Adaylar Qashqynbay  aitqan sózge shamdanyp, izdetip ataqty Qashaghan aqyndy aldyrtyp, ekeuin aitystyrghan. Adaydyng әkesin tauyp bergen Qashaghan aqynnyng Mariyadan tughan Isa payghambardy mysalgha alyp "Adaydy Núrdan boldy, búdan boldy»- dep sóz tapqangha qolqa joq" demekshi aitys Qashaghan aqynnyng jenisimen ayaqtalghan. Qashaghan aqynnyn: «Men qayyrtpay ketken aqynmyn, Taz Qashqynbay, Tama Izimge»- deytini sondyqtan.

Adaydyng úly taypalarynyng biri Tobyshta Qarash deytin ru bar. Qarash ruynan kóptegen talantty kisiler shyqqan. Dombyrashy, әnshi-jyrshy, tam salatyn sheber- ústa, sәuletshiler, oqyghan molla ahundar, alqagha týsip kýresip jauyryny jerge tiymegen baluandar, jaugha shapqan batyrlar. Sóilese eki jaqty bir tildige des bermegen biyler de shyqqan.  Sonyng biri XIX ghasyrdyng ayaq jaghynda ómir sýrgen Bataniyaz bi. Aday elining biymen myrzalary bas qosqan bir jiynnyng ishinde  Esen Ermembet bi, Kenje Qabaq bi, Abyz Tilegen bi, Jary Mәtjan bi, Shonay Qojyq bi, Jamanqara Isa by t.t. bar. Berisi Qarashtyng arysy Tobyshtyng Adaygha tiygizgen qayyry men zayyryn aityp, sol jiynda Bataniya by eshkimge des bermey sóilegen. Sózding arysynda Kenje Qabaq degen bi:  "-Opyr-oy, Tobyshtyng esiginen, ne nesibesinen asyraghan búralqysy saq bolady" degendi aitqan. Ondaghy oiy Qarash ruynyng Tobyshqa kirme ekenin Bataniyazgha betine salyq qyluy. Sonda Bataniyaz: «-Aday bayúly emes, jeti ru qazaq emes, sonda Qarashtyng kim bolghany, nege kerek?»- degen eken. Aqsaqal biyler ara týsip «sózdi dogharyndar, arygha barmandar!» dep qoydyrghan deydi.

 

-          Sizding búl әngimeni nege aityp otyrghanynyzdy týsindim. Sondaghy oiynyz, Aday taypasynyng Qydyrqojadan (Bayúlynan) tumaghandyghyn, Aday biylerining ózderining  moyyndaghanyn kórsetkiniz kelgen bolar. Qazirgi osy qolymyzdaghy shejirege sensek, Bayúlynan Adaydan basqa 11 bala, osylardan ala bóle Adaydy nege  shettetedi, syrtynan әr týrli әngimelerdi oidan shygharyp, aitqan shyndyghyn da ósekteydi. Osylar jóninde aitsanyz?

-          Syrym by Datúlynyng balasy Qazy by aitty deytin el arasyna tarap ketken bir әngime bar. Ol bylay órnekteledi:

«Eki Sherkesh kezdesse, aitqan biyligi men aghalyghyn aitady,

Eki Taz kezdesse, útqan saudasy men kiygen tonynyng jaghalaghyn aitady,

Eki Berish kezdesse, aitysyp jengen dauy men kórgen jauyn aitady,

Eki Ysyq kezdesse, jegen tayaghy men  jasaghan úrlyghyn aitady,

Eki Esentemir kezdesse, jarlyghy men kórgen qorlyghyn aitady,

Eki Aday kezdesse, kórsetken erligimen jasaghan zorlyghyn aitady,

Eki Jappas kezdesse, otyrghan jeri men qonysyn aitady.

Qalghan Bayúly onysy men múnysyn aitpasa, basqa nesin aitady?»- degen eken jaryqtyq.

Qazy by ózinshe bagha bergen jogharyda atalghan rulardyng osy kýnge deyin jogharyda aitylghan kýiinde qaldy dep aita almaymyn.  Mýmkin Qazy by bir kezende, yaghny bir belgili uaqytqa túspaldap aitqan bolar. Ózing bilesing zaman ózgerip túrady. «Jappastyng kóshken júrtyna, Ojyray kelip qonady» degen sóz bar. Osy eki el de zamanynda qonysqa jarymaghan elder. Qazir ózing kórip jýrsin, osy elden ortan qolday jigitter biylik basynda jýr. Bir kezde tasy órge domalaghan, Adaylardyn, qazirde taryday shashyrap, әr jerde, kim jem shashsa sonyn, tauyghyna ainalyp jýrgenin sen kórmeseng de, ómirimning teng jartysyn el qydyruymen ótkizgen men kórdim. Bir mezgilderde Adaylar zorlyqqa beyimdelgen boluy mýmkin. Ol bir kezeng ótti ketti. Adaylardyng ýy basynyng ósui jaghynan, qalghan 11 ata Bayúlynyng balasyna para- par keledi. Keshegi Qyzyldar qyrghynynyn  aldynda Aday taypasy  38 bolys bolghan.Ár bolysta 2000-2500 ýi. Ár ýide bes adamnan eseptegende tórt jýz mynday adam. Bizding ózimiz  Ayshuaq balasynan taraghan bes ýiden (búl 1930 jyldary) qazirde XXI ghasyrgha seksen ýy bolyp jettik. Alla kópsinbesin.

Ábilqayyr han ólgennen keyin, aday elining irgesi ashyq qaldy. Hany joq el, endi syrtqy jaularynan qorghanudyng tәsilin izdestire bastady. Úsaq rulardyng ózi jigitterimen dәuletine, qaru men ómir sýre almaytyndyqtaryna kózderi jetti. Elding kóship qonatyn qonystaryna úran otyn jaghatyn tóbeler men ýishikter túrghyzyldy. Aqsaqaldarymyz ózara rular arasyndaghy dýrdarazdyqty toqtatyp, ru kósemderi bәrine birdey kózqarasta bolyp, eskerip, elep,  joghyn joqtap, seniki meniki demey, yntymaq pen jarastyqty ornyqtyrdy. El arasynan Ataqozy batyr Aytqúlúly, Sýiinqara batyr Ýrgenishbayúly, Qonay batyr Kenjeúly, Aybas batyr Arystanbayúly, Balyqshy Qarmys Bekbolatúly, Qúnanorys Labaq batyr Jiyenqúlúly t.t. shyghyp aqyldasa kele, ortadan әsker shyghara alatynday qoghamdasu jýiesin qúrdy. Búl is úiymshyldyqpen atqaryldy. Hiua basqynshylaryna  qarsy kýreste búl qauymdasyp kýresu óz jemisin berdi de, Adaylar 150 jyl boyy eshqashan handyqqa baghynbay, Oiyl, Kiyl, Jem, Saghyzdy basyp, Or qalasyna deyin qys Manghystaudyng qaraoyyn qystasa, bes qonaq ótisimen (Nauryz aiynyng 19-y) jaz suy mol, shóbi shýigin, Saryarqany basa ótip, Orynbor, Túztóbege deyin kóship barghan. Keybir kezderi kósh jolynda otyrghan jataq eldermen sózge kelip qaqtyghysyp ta qalghan. Adaylardyng arasynda  "siyr kórseng salyp ót" deytin sóz bar. Jataq el siyr ústaydy. Adaydyng tentekteri siyrdy qyzyq ýshin quyp sabaghan, búl әriyne dúrys emes.

Qalyng el qaptaghan kósh, yzy-qiqy shulaghan mal, kimning ekken egini men shapqan shóbine qarasyn, tapap ótken.  "Adaydyng kóshining aldynan shyqpa, toqtasa jerindi tozdyrady, qonsa kórindi qazdyrady" degen jazylmaghan qaghida qalyptasqan.

Jauar búlttay torlaghan qaptaghan qalyng elden yghysyp, jergilikti el, әr kez kóshken Adaylardyng jolyn bosatyp, júrtyn audaryp otyrghan. Kýnmen týnge qaramay kóshken eldi basqa rudyng qulary  "auyq-auyq aiqay shyghady, Adaydyng kóshi bilem" dep qaljyndaytyny sondyqtan. Adaylarda Bayúlynyng qalghan 11 balasynan "úsaq bayúly" dep ataghan. Jasaghan zorlyghyn aitady degeni, osy jogharyda aitylghan әngimeler. Kóp elden kóptegen jaqsy da, jaysan da jýgensiz asau da, tentek te shyghady ghoy. Adaylardyng abyroyynyng asyp, talabynyng tasyp, kýresse jyghyp, at qossa ozatynyn kóre almaytyndar, kýle kirip, kýnirene shyghatyn sorly bayghús elder bar ghoy. Ózining qolynan eshtene kelmese de, qayyrshynyn  kýnin keshe jýrip, sypsyndap artynnan ósek aitatyn betpaqtar, kýnshildikting kólenkesinen shygha almay jýr emes pe? Múndaylar jer jaratylyp, su  aqqaly adamzat jaratylyp, eki ayaqqa mingeli, kýn shyghyp kólenke týskeli beri bar nәrse. Aday degen ne qylghan el?Adaylar ózgelerden bólek jaratylghan alabóten halyq. Qaymyghudy bilmeytin, enkeyip iyilmeytin, omyrtqasy tik jaratylghan, tuysynan tarpang anqyldaghan aqkónil, sengish, ótirik kólgirsudi, bilmeytin el ghoy, búl.  Ábilqayyr han ólgennen keyin Aday úlysyna han boludy armandaghan el arasyna Súltan Qayypqaly Esimov kelgen.

Kishi jýz hany Esimning Qaraqoshaq hanymnan tughan ýshinshi úly. Ákesi ólgennen keyin 9 jasynda birge tuysqan aghasy Bókey Súltannyng qaramaghynda bolady. Keyin Bókey ordasynyng bir ruyn basqaryp, 1826 jyly Jәngir han men birge imperator Nikolay I-shining taqqa otyru rәsiminde bolady. 1836 jyly Hiua hany Allaqúldyng shaqyruymen Hiuada bolyp, "Batys qazaqtarynyng hany" degen lauazym alyp, 1837 jyly ózining qaramaghyndaghy qazaqtargha Hiua qazynasyna Zeket (salyq) tóletedi.

Bókey ordasyndaghy Isatay men Mahambet bastaghan kóterisshilerge qoldau kórsetedi. 1838 jyly kóterisshiler jenilgennen keyin Hiuagha qashady. 1840 jyly Hiuanyng jana hany Rayymqúldan  "Batys qazaqtarynyng hany"   lauazymyn qaytadan alyp, onyng kómegimen Kishi jýzding yqpaldy  rularyna Hiua handyghynyng bodandyghyn qabyldatugha әreket jasaydy. Jeti rudan Tabyndar bastaghan birneshe rular Hiuanyng bodandyghyn qabyldaghan. Basqa rular Qayypqaly úsynghan úsynysty qabyldamaghan. Ózi Hiua jerinde qaytys bolady.

Búl jerde Adaylardyng Ábilqayyr han ólgennen keyin  elding tizginin batyrlary men auzy dualy aqsaqaldargha berip qoyghan kezi. Bostandyqtyng dәmin tatqan búlar ejelden ruhany basybaylyqqa moynyn úsynbaghan, han bolamyn dep kelgen súltan tórelerding qúshaghyna siya qoymaghan el.

 

-Adaylardyng arasyna kýy atasy Qúrmanghazynyn  kelip «Aday» dep kýiin shyghardy. Nege basqa rulargha emes, tek adaylargha arnap shygharghan. Osy jóninde toqtalyp, aityp ketseniz?

- Mәngilik erkindikti tu etip, ansap ósken, elindegi juandardan kórgen qorlyghy men zorlyghyn ómir ótkelderining qysastyq pen qiyanatqa toly ashy zapyranyn shyghara almay, jarty ghúmyryn tar qapasta qamauda ótkizgen kýy atasy Qúrmanghazy babamyz  jany jomart aday elin kórip,aq kónildin, aq jarqyn jas baladay sengish, ózim degenge ózegin júlyp beretin, qasiyeti bar tekti eldi, alghash syrlasyp arasynda bolyp, attyn  jaly men týiening qomynda ósken qayghy men qasiretten júrday eldi kórip tang qalyp, kýy arnaghan. Kýy óz ózinen tógile jónelgen dombyrasynyng qay pernesin bassa da, attyng dýbiri men yzy-qiqy  ayqay shu, shanaqtan shyqqan ýnning bebeuley otyryp, jigerindi qayrap shalqyghan shalqar kýiding eriksiz ómir boyy armandaghan erkindikti osy elding boyynan kórip, «Aday»degen kýy shygharyp ony bir úlystyng atyna arnauy tegin emes. Kýiding óne boyyna ne degen shalqyghan kónil,  ne degen shalqyghan ómir siyp ketken.

Kýy atasy Qúrmanghazy babamyz baylyqtyng da, barlyqtyng da belinen basyp ótip, joqtyqpen kedeylikting kórpesin jamylyp kórgen kisi. Erkindikting qadirin bireu bilse, Qúrmanghazy babamyzday-aq biler. Jalghanshyda bostandyqtan  artyq ne kerek janyna? Kýy atasy osyny úghyp, osyny  «Aday» kýiin kýmbirlete tartqan.

- Bizding adaylarda  auyzeki әngimening basy aman-saulyqtan song «ne habar?» dep bastalatyny jasyryn emes. Adaymen әzildesip qaljyndasatyndar «ne habarlar» kele jatyr dep aityp aitady. Búl nelikten shyqqan?

- At sabyltyp alystan kelgen aghayynnan, amandasyp jón súrasqanda basqa elderdey  «ne janalyghyng bar?» dep jatpaydy.  Janalyqty  ósek dep úghynatyn el,  «ne habaryng bar?» degendi senimdi súraq retinde qabyldaydy. Jan -jaghy qaptaghan jau, erlerimiz elden jaqsyly-jamandy habar kýtedi, jarghaq qúlaghy jastyqqa tiymey halqynyng qamyn oilap, eli ýshin enirep tughan batyrlarymyzdyng ejelden kele jatqan halqynyng amandyghyn bilu ýshin qoyylghan qalypty súraghy.

Bizding Adaylar  «ne janalyghyng bar?» degen súraqty, auyl arasyndaghy kýnde kórip, bilip jýrgen, qydyrympaz erikken kezbe qonaqtardan janalyq estuding bir týri dep úghynady.

Áriyne, «sýtke tesile qaray berseng qan kórinedi» degen bar. Elding ishindegi azamattardyng bet beynesin, dosynnyng kim ekenin, qasynnyng kim ekenin basyna qiyn is týskende bilesin. Keshegi Janaózende halyq qynaday qyrylyp jatqanda, beykýnә jandardy atyp, óz halqyn qandy qyrghyngha úshyratqan jauyz ýkimetting qolshoqparlaryna toytarys beretin dúrys aqsaqaldar bolghanda,  aytuly oqighanyng bolmauy da mýmkin ghoy.  Eki jýzdi aqsaqalsymaqtarymyz, óz halqyn satyp,  ýkimetti qoldady. Aqsaqal dep senip jýrgenderimiz jasy 60 pen 80-ning aralyghyndaghy toytaqtar. Elding ishinde elin satqan súrqiyalar men jaghympazdar bar ekenine keshegi Janaózendegi qandy oqighadan keyin kózimiz әbden jetti.

Búlardyng ózindik oiy joq, aitaqtaudy jogharydan kýtip qalghan sorly beysharalar. Búlarda Adaylar, biraq kelmeske ketkir keshegi kenes dәuirinde jelkesi ýzilgender. Búlar halqynan alda qashan qol ýzgender.

 

- Jalpy Adaylardyng tarihy jóninde aitsanyz. Aday Qydyrqoja baydyng balasy da emes Hanbiybiden tughan jiyenide emes bolyp shyqty ghoy. Endi qaydan shyghyp qaydan kelgen?

- Adaydan eki bala Kelimberdi, Qúdayke. Búl qazirgi biz aityp jýrgen shejire. Endi Adaydyng әkesi kim? Eltay emes, Qydyrqojany da ótirikke shyghardyq, Siyqtardy, Bekarys, Alau batyr búl da oidan shygharylghan esimder. Alshyndar múnday rudyng nemese Alshyn taypasynyng aty әr jerde eles beredi, biraq búl a Adaydyng tikeley atasy emes. Alshynnyng Adaydyng tikeley atasy dep aityp kórelik. Sonda Alshynnyng әkesi kim? Qazaq pa? Qazaq handyghynyng 1456 jyly Jәnibek pen Kerey qúrghan qazaq handyghy ma? Onda qazaqtyn  ózi Adaydan beride ómirge kelgen bolyp shyghady. Qazaq handyghyn qúryp jýrgende  Adaylar Manghol jerinde  Aday handyghyn (1435-1449) qúryp dәuirlep túrghan kezi. Sonda búl qaydan shyqqan Aday? Kerek deseng Kelimberdi, Qúdayke degen eki balasy bar..  Endi Kelimberdiden  beri qaray atagha bólip taratyp kór. Adaydyng ósken jeri 20 ata óspegen jeri 15-16 atagha kelip tireledi. Sonda Adaydyng tughanyna ary ketse 550 jyl . Sol bayaghy Adaygha qayta kelemiz. Al týsinip kór. Aday aty - tarihy etnoniym. Yaghni, Geredot jazyp qaldyrghan óz bastauyn Day, Dah, taypasynan alady. Daylar bizding dәuirimizden eki ghasyr búryn tarih betine shyqqan jauynger halyq. Geredot jazghanday Day emes, Aday bolar mýmkin. Geredot tarihshy bir әripke qatelesip jazuy mýmkin ghoy.  Rimdikter men Grekter Ghúndardyng patshasy Edil batyrdy Atilla dep jýrgen joq pa?

Adaydyng Qúdayke, Kelimberdi degen baldary boldy ma eken? Adaydan bala joq. Kelimberdi dep aityp jýrgenimiz Toqtamyshannyng eng kishi balasy Kelimberdi emes, Kerimberdi. Toqtamys hannyng әkesi Týieqoja oghlan Manghystau elin biylegen, Joshy hannyng úrpaghy. Týieqojany Oryshan óltirip, elin ózine qaratyp alghan. Qúnanorys dep jýrgenimiz orys hannyng eli emes pe eken? Álde Reseyden kelgen orystarma?  Aday -úly taypalardyng birlestigi. Múnal, Tobysh, Búzau, Aqpan, Qúnanorys, Balyqshy, Tәzike, Qosay, Bәli, Baybol, Tiney, Áytey, Begey, Jamanaday. Búlardyng barlyghy Aday taypasyna birden kelip kirgen dep aita almaymyn, Qosay eli atalatyn alty ata Qosaylarda ejelden kele jatqan el. Qosay batyrdyng elin arabtar Múhambet payghambar tumastan 200 jyl búryn bilgen. Al, Adaylar oghyz dәuirinde Soghdianalarmen (Tәjikter), Týrkmendermen qonystas bolghan. Keyin qypshaqtargha kelipqosylghan. Altyn Ordanyng qúramynda bolyp, ol qúlaghasyn Kók ordanyng qúramyna engen. Sodan keyin Noghayly júrtynyng shanyraghyn kóterisken. Toqtamys han shamamen  1350-1406 jyldar aralyghynda ómir sýrgen Altyn Orda hany. 1380-1398 jyldarda Manghystauda biyleushi bolghan Týieqoja oghlan Joshy hannyng úrpaghy.  Ákesi Orys hannyng qolynan qaza tapqannan keyin Toqtamys han Aq Ordadan Ámir Temirge qashyp barady. Ámir Temir Toqtamys hangha Otyrar men Saurandy beredi. Edigening qoldauymen Kók Ordanyn  biyleushisi boldy (1377-1379). Ámir Temirding kómegimen Syghanaqty jaulap alghannan keyin, Aq Ordanyng kóptegen әmirleri onyng jaghyna ótti. Toqtamys han Mamay hannyng «Kýlik» shayqasynda jeniliske úshyraghanyn paydalanyp, Altyn Orda taghyna otyrdy. Saraydy, Qajy Tarhandy, Qúrymdy basyp aldy. Joshy úlysynyng birligin qalpyna keltirdi. Altyn Ordadan bólinip shyqpaq bolghan Resey jerlerine shabuyl jasady.1382 jyly  Mәskeudi basyp alyp, órtep jiberdi. Jalpy Toqtamys hannyng úly derjavalyq niyetteri Ámir Temirge únamady. Ámir Temir әskerinen eki ret 1387 jyly jәne 1395 jyly jenilgen  Toqtamys Týmenge jaqyn jerde  Edige men Shәdibek әskerlerimen shayqasta qaza tabady. Toqtamys hannyng kishi balasy Kerimberdi әke kegin alu ýshin, bir kezdegi atasy Týieqoja oghlannyng eli, manghystaulyq adaylardy manyna toptastyryp, Manghyt Edigeni óltirudi oilaghan bolar. Logikalyq oigha keledi  ghoy. 1419 jyly jauynger batyr adaylardyng kómegimen Edigeni óltirip, Kerimberdi óz oiyn iske asyrghan. Edigeni óltiru kezinde qatty jaraqat alghan Kerimberdi kóp úzamay ózi de kóz júmghan. Kerimberdi ólgennen keyin taban tirep túrar eshkim qalmay, adaylardyng Kerimberdi hangha qaraghan elding úly kóshi Altaygha qaray bet týzegen. 1876 jyly shejire jazu kezinde Kerimberdini Adaydyng eki balasynyng biri qylyp kórsetken. Sebebi shejire jazghangha deyingi eki aralyq 350 jyldan asady. Halyq jadynda Kerimberdining   aty ghana qalghan. Mine kórding ghoy Kerimberdi Adaydyng balasy emes, hannyng aty eken.

- «Manghystau týrkmenderding jeri edi, Adaylar basyp alghan» - degen de sóz bar ghoy. Osyghan ne aitasyz?

- Dúrys aitasyn, Manghystaudan adaylar ketip, Altaygha qaray kóshkende Manghystau bos qaldy. Kórshiles týrkmender sol kezde kep osy jerdi iyelengen bolar. Manghystaudy adaylardyng iyelenip qonys qylghanyna týstigi Shaghadam, sol týstigi Múnal Jary taulary, Shyghysy Aral kuә. 2500 jylday, yaghny Saq dәuirinen beri qonystanyp kelemiz. Múny grek tarihshysy Geredot ta , Strabon da jazyp ketken. Sonda bizder osy jerding tumasy aboriygen, yaghny avtohtondy túrghyndarymyz.

- Týrkmender Manghystaudy qansha jyl iyelik etti? Adaylar keyin Manghystaudy Týrkmendermen soghysyp jýrip tartyp aldy ma?

- Búl endi Manghystau eli týgel biletin jauyr bolghan  әngime. Adaylargha shamamen 1750-jyly  Jem, Saghyz, Oiyl, Qiyl jeri tarlyq etip, Ýstirtting keng jazyghyna qaray yghysyp, jana qonys izdeuge tura keledi. Yqtysyny joq Ýstirt jazyghy qysqa qaray  qonysqa onsha ontayly bolmaghan. Alpys kisi  Aday Esenqúldyng Esegi bastaghan ishinde Shotan batyr bar qarnaugha kelip, tenizge qaray barlau jasaghan. Shynnyn  ernegin jaghalay jýrip otyryp, Manatagha jetkende batyrlar Hiua әskerine kesdesedi. Sol jerde kishigirim soghys bolady. Soghystan eki  jaqtan azdaghan adam óledi. Kóp úzamay adaylar búl jerge qalyng әskermen qayta keledi. Hiualyqtarda qarap qalmay, әskerin jinaqtap tas týiin otyrghan bolyp shyghady. Soghys bastalyp ketedi. Kóptegen kisi ólimi bolady. Hiua әskeri qashady. Sonda Shotan batyr "qashqan jaudy qumandar! Endi ózderi de búl jerge úzaq toqtay almas" degen eken. Búl úrysty Qashaghan aqyn jyrgha qosady.

Eki jaqta aiqasyp,

Úrystyng boldy úlysy.

Qatar-qatar túrysyp,

Sarjannyng tartty kirisin.

Bórikter ýshyp torsyldap,

Bireuler qaldy qorsyldap,

Qay jaqtanda er óldi,

Az ólmedi kóp óldi.

Búl soghystan basqa da Adaylar men Týrkmender arasynda kóptegen soghystar bolghan. Shamamen on jyldyng ishinde Manghystauda Adaylar, Týrkmenning Abdal rulary men azdaghan Qoja týrkmender qalghan.

-          Adaydyng eki balasynyng biri Qúdayke. Al Kerimberdining Toqtamys hannyng balasy bolyp shyqqanyna dauymyz joq.  Sonda Qúdayke qayda qalady?

-          Adaylardyng kanguler (qanlylar) soghdianalarmen (tәjikter) qatar ómir sýrgenin, al qypshaqtargha kelip qosylar aldynda, X-XI ghasyrda oghuz týrkmenderi men birge ómir sýrgenderin aityp óttik. Adaylar qypshaqtargha qosylugha bet týzegende taypalar aragha birneshe jyldar salyp, bólek-bólek, ru-ru bolyp kelip qosylghan. Qazirgi Kerimberdi atalyp jýrgen elding Qosay atalatyn elden әldeqayda búrynyraq kelui mýmkin.  Qúday sózin alghash kóbirek qoldanghan el Qosay úlysyna qaraghan el. Qúday atauy  parsydan bizderge jetken Tәnirining aty. Qúday sózin Tәnirige qaraghanda kóbirek paydalanyp, basqa adaylar "Qúdaykeler kele jatyr",  "Qúdaykeler amansyzdar ma?" degen siyaqty laqap attan shyn atqa ainalyp ketui mýmkin. Qazirde Aqtóbenin,  Qyzylordanyng әlimderi, Aral,  Qazalynyng әlimderin   "A Qúdaylar" deydi. Ony ózderide moyyndaydy. Adaylar jóninde әzildep  "kókte Qúday, jerding asty múnay, ortasynda Aday men A Qúday" deytinderi bar. Men óz qarabasym Aral, Qazalynyng jigitterimen amandasqanda  "qalaysyndar a qúdaylar" dep amandasamyn, oghan apshyp jatqan olar joq.  "Qúdayeke" atyda osylay shyqqan boluy mýmkin.

 

- Týrkmenaday degen neni menzep aitylghan sóz? Sonda analary týrkmen bolghasyn, týrkmenaday degen bolar. Taghy da Tәzike jóninde ne aitasyz?

- Ejelgi Saq dәuirinde  Daylardyng Bәly degen patshasy bolghany tarihtan belgili. Qazirgi Qosay ishindegi Bәliylerding sol Bәly patshanyng tikeley úrpaghy boluy da mýmkin nemese Bәly patshanyng qol astyna qaraghan elding júrnaghy. Bәliylerding biz Týrkmenaday emespiz, Týrkmenaday dep jýrgender Tineyler ghoy deytini bar. 15-20 jyldyqtyng shamasynda Shetpede temir joldyng shyghys betinde ornalasqan auylgha Týrkmenstannan onshaqty ýy adaylar, aday bolghanda jemeneyler kóship kelip ornalasqan. Búlardyng kóship kelgenine qazirde 35-40 jyldyng shamasy boldy. Osy auylgha saylau kezinde  "Týrkmen auyl "saylau uchaskesi dep jazyp masqara bolghan joq pa?  Týrkmenstannan kelgen aghayyndar sotqa berip, zorgha degende qoydyrghan ghoy. Sol siyaqty Tineylerdi de  kezinde osylay ataghan bolar. Kinәsi Qypshaqtargha kenjeleu kelip qosylghan. Al, Tineylerding aday arasynda aday shanyraghyn kóterisken belgili batyrlar men kósemder shyqqan  el ekenin dәleldep jatudyng qajeti joq. Adaylardy Oghyz týrkmenderimen qatar jýrgenin aityp óttik. Adaydyng Qosay atalatyn rulary týrkmen arasynan qypshaqtargha kelip qosylyp, Týrkmenaday otau qúrghasyn  aytylghan boluy kerek.  Tәzike ruy da osylaysha. Búl endi qypshaqtargha kelgende aitylyp qoyylghan at emes. Say sebeptermen adaylardan jyraq qalyp, qayta adaylargha qosylghanda qoyylghan at boluy mýmkin. Tәzike mýmkin Tәjike boluy da ghajap emes. Adaylardyng Saghdianalarmen (Tәjiktermen) qatar jýrgenin aityp óttik. Tәjik arasynan kelgen adaylardy tәjikeler dep atauy da mýmkin ghoy. Qazirde bar onday jaghdaylar.Qaraqalpaqtan kelgenderdi qalpaqtar, ózbekten kelgenderdi ózbek dep atauy bolmasa búlardyng barlyghy da adaylar. Bir kezderi taghdyr tәlkegine úshyrap, elinen jyraq ketken, endi óz eline ata babasynyng qonysyna oralghandar. Tәjike demekshi tәjikterden engen sóz adaylar arasynda bar. Mysaly, «shalap» sózi. Múnda shal-kók, ab-su yaghny kóksu, «harbacha» sózi har-esek, bacha-úrghashy, yaghny esekting úrghashysy degendi bildiredi.  Áyelderge aitylatyn qarghystyng bir týri.

- Shejirelerge sensek, bir kisiden birneshe balany tughyzyp, әrqaysysy bir úly taypalargha ainalyp ketedi. Mysaly: Súltansiyqtan taraghan bes bala Baybaqty, Alasha, Qyzylqúrt, Masqar, Tana. Osylardang qanshalyqty dúrys ekenin aitsanyz?

- Súltansiyqtan(Sytdyq) Alasha, Baybaqty, Masqar, Qyzylqúrt, Tana bes bala qylyp taratady.  Aty atalghan bes ru, erte zamannan mynjyldyqtan әri bolmasa beri emes taypalar. Bir kisiden tughan dep bir taypa eldi nemese rudy shygharu búl jalghandyqqa úryndyrady. Súltansiyq ómirde bolmaghan kisining aty. Búl taypalar bir kezderde sharyqtau shegine (barlyghy birdey shyqty dep aita almaymyn) jetip, kýireuden aman qalghan elding júrnaghy. Tarih dóngelegi óz degenin isteydi. Bir kezderde últ bolyp qalyptasyp, sharyqtap, keyin qúldyrap, kýirep, bólek-bólek ru taypalargha bólinip, odan keyinde úsaq rulargha nemese atalargha bólinip, basqa bir rudyng qúramyna úsaq kirme rular bolyp kirui әbden mýmkin. Kóptegen úly memleketter bastapqy atyn joghaltyp, kýirep, tariyh  sahnasynan joghaldy nemese basqa bir elding ishine jútylyp ketti. Onday memleketter Qytayda jýzdep sanalady. Bizding qazaqtar da kýireuding azaq aldynda túrdy. Ru súrassaq  "qúda bolayyn dep pe edin?" degen jauapty osy joldardyng avtoryda estigen. Endi bir elu jyl, Kenes imperiyasy qúlamay túrghanda, bizderde qazaqtar, orystargha jútylyp kete baratyn edik. Birinshi tilinnen airylasyn, sodan keyin dininnen (bolmysynnan) airylyp joghalu degen sol.

- Qazaqstan egemendik alyp,óz aldymyzgha tәuelsiz el boldyq. Tәuelsizdikting jiyrma jyldyghyn toyladyq. Manghystau Janaózen kóterilisi búrq ete qaldy. Qazaqstannyng jiyrma jyldyq merekesine qarsy Janaózen qalasynda beykýnә jandar oqqa úshty. Jýzdegen adam jaraqat aldy. Osynday oqighany boldyrmaugha bolatyn edi ghoy.

- Adamzat tarihynda tәuelsizdikti toylau adam ómirindegi eng bir quanyshty sәt. Al, halyq osy óz tarihyndaghy úly mereke óz dengeyinde toylanyp jýr me? Onyng qasynda qúrban ait, Nauryz, jana jyldy kýtu әldeqayda halyqtyq merekege ainalghan. Halyq tәuelsizdikti ózi sezinui kerek edi, olay bolmay shyqty. Álde tәuelsizdik alghan joq pa? Tәuelsiz halyq múnday әreketke barmaghan  bolar edi. Eger halyq tәuelsizdikti  "tól merekem" dep sezinip úghynyp, qoyshynyng qosynan bastap, auyl, kóshe, otbasynda, әn salynyp, kýy tartylyp ortalyq alandargha jinalmay-aq, bir -birimen qúshaq jaya amandasyp, qúttyqtap jaymashuaq, bir úly toygha ainalghan bolar edi. Dostarymyz sýiinip,  dúshpandarymyz kýiiner edi ghoy shirkin. Asyqpasaq ol kýndergede jetermiz, onday kýnge jetu ýshin halqymyz ózderin sergek ústauy kerek.

- Adaydyng ishindegi taypalardyng Kerimberdi, Qúdayke, Týrkmenaday, Tәjike jóninde aitylghan әngimelerdi estidik. Qosay kim? Nege Qosaydyng kóshi sugha ketti deydi.Álde Qúdaykening kóshi sugha ketkenbe? Osy jóninde aitsanyz?

- Búl jerde kimning kóshi sugha ketkeni manyzdy emes. Manyzdysy alty Qosay atalatyn eldi, qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shúqytpay, taza pәk kýiinde úrpaqqa jetkizip aityp ketu. Qanday jaghday bolmasyn, artynan  ósek әngime ermeui kerek. Naghashyly-jiyendi әzildesetin kisilerding ózektegen shyrmauyghynan  shygharyp alu ýshin aitylghan  oydan shygharylghan anyzdar. Osy núsqalardyng kóbeng sebepteri, kezinde әr shejireshi ózinshe núsqalardy oidan shygharghan. Qosaydyng jasynyng ýlkeyip qalghandyghyn, odan alty balany tughyza  salu shyndyqqa sәikes kelmeydi. Seksenge kelip selkildep otyrghan Qosaydan alty bala tudy degenge eshkim senbeydi. Núsqalardyng kóbeng sebepteri alyp-qashpa ósek ayannan qútylu ýshin oidan shygharylghan anyzdar. Endi shyndyghyn aitsaq, alty arys Qosay atalatyn rular әr qaysysy bir-bir taypa atalghan ejelgi Adaydyng júrnaqtary, yaghni, Qosay úlysy. Bәli, Tiney, Áytey, Begey t.b. osylardyng bәri Qosaydan tumaghan, Qosaydyng artynan ergen jauynger taypalar.

Qosay turaly anyzdyng birinshi núsqasynda qysta qatyp qalghan ózenning kóshting salmaghyna shydamay, múzy oiylyp, Qosay batyrdyng kóshi týgel bala-shaghasy, mal-mýlki múz astyna ketedi. Qosay batyrdyng ýlkeyip qalghan shaghy bolsa kerek. Bala-shaghasy men dýniye-mýlkinen airylyp,  batyrdyng hәlin shejire aitushylar óte bir әserli qayghyly jaghday etip bayandaydy. Kóshting múz astyna ketkenin, óz kózimen kórgen Qosay batyr otyryp qalghan. Qoldan keler qayran joq, az otyrdy ma, kóp otyrdy ma bir kezderi ornynan tәltirektep túrghan Qosay batyr atqa minuge de jaramay, atyn jetektep inisi Tәzikening auylyna keledi. Qosay ailap, jyldap inisining ýiinde jatyp qalady. Qanday qayghyly qasiret bolmasyn, uaqyt emshi degen. Kýnderding kýninde Qosay batyr jer tayanyp tóseginen  túrady da, ózindik sharuasyna ainalyp, tirlikte bar ekenin, әli de kórer jaryghy tausylmaghanyn biledi. Tәzikening әieli óte aqyldy, bayqampaz kisi bolsa kerek, qaynaghasynyng týzge shyqqan kezinde dәretining әli de kóbiktenip jatqanyn kózi shalyp qalady. Kórgen bilgenin kýieui Tәzikege jetkizedi. Tәzike aghasy Qosay shaldy kezbe qayyr súrap jýrgen týrkmen qatyngha ýilendiredi. Qosay batyr týrkmen qatynnan, shekeleri torsyqtay bolghan alty bala kóredi.  Olar:  Áytey, Begey, Sýiindik, Bәli, Baybol, Tiney. Keyin búlardy týrkmen qatynnan tughasyn týrkmenaday  atalyp ketken deydi aitushylar. Basqa bir núsqalarda Qosay batyrdyng týrkmen dosy bolghan, әlgi týrkmen dosy Qosaydyng kóshpen bala-shaghasynyng múz astyna ketkenin estip, qyzyn jetektep әkelip Qosay batyrgha qosady. Búl jerde shejireni aitushylar qazirgi alty Qosay atalatyn rulardyng arghy jaghy qaydaghy bir qayyrshy kezbe qatynnan tughyzbay, qyzdan tughyzu ýshin aitqan.

Al, anyzdyng ekinshi  núsqasynda Tәzike aghasy Qosaydy týrkmen qatyngha ýilendirgennen keyin, Qosay úldy bolyp atyn Týrkmenaday qoyady.  Týrkmenadaydan qazirgi atalyp jýrgen alty Qosay dýregen deydi aitushylar.

Anyzdyng ýshinshi bir núsqasynda keybir shejire aitushylar Qúdaykening kóshining sugha ketkendigin jazady. Múnda da sol Qúdaykege týrkpen qatyndy endi Tәzike emes, oghan Kelimberdi alyp beredi. Sol týrkpen qatynnan Qúdayke Týrkpenaday degen jalghyz balany tughyzady. Týrkpenadaydan Qosay men Tәzikeni taratady. Tәzikeler biz Týrkpenaday emespiz degendi aitady.

- Qosay әulie degen de bar. Sonda Qosay әulie bolghan ba? Sonday-aq, Aday han degen atau bar. Bizding Aday dep jýrgenimiz osy Aday han emes pe?

- Búlar jóninde belgili jazushy, memlekettik syilyqtyng iyegeri Ánes Saray ózining «Kónelikter» dep atalatyn enbeginde jazghan. Qosaydyng balasy ghoy, sol kisining jazghandarynan ýzindi keltireyin.

Aday taypasynyng eng kóp taraghan jәne kóp shashylghan irgeli atalardyng biri - Qosay. Adaylar ony eng úly әulie shalymyz dep airyqsha qadir tútady. Torqaly toy, topyraqty ólim de tór - Qosay úrpaghynda, bata beretin de solar. "Qosay shapany" isi  adaygha mindetti bas kәde.  "Jolym bolsyn desen- Qosaydan joldasyng bolsyn" degen mәtel de mәlim. Qysqasy, Qosay-erekshe qadirli әz әuliye. Qosay úrpaqtary Qosaydyng qabirin tauyp, basyna mazar kóterilip, iygilikti is isteude. Olardyng payymdauynsha: Qosaydyng ómir sýrgen kezi búdan búrynghy 500 jyl shamasy.

Al tarih soraptary Qosay jәne Qosay ruy turaly iltipatqa alarlyqtay mәlimetter beredi. Qosay atauy birde kisi esimi, birde ru aty qalpynda almasyp, jiyi-jii qaytalanyp otyrady. Jeke túlghalar qanshama danqty, dabyraly bolghanymen ómirden ótedi-ketedi, al rulyq qauymdar meyilinshe úzaq jasaydy. Sondyqtan, әngime  aldymen Qosay ruy  turaly bolghany jón. Bayqap otyrsaq,tórt tarapyna shashylghan «ad» qauymynyng arasynda jan sany mol, irgeli Qosay taypasy bolghanyn angharamyz. Onyng alghashqy ókilderining biri b.d.d. X ghasyrda Dәuit patsha tónireginen kórinse, Múhambet payghambar dýniyege kelmes búryn  200 jyl shamasynda arabtarda Qosay ruy bolghanyn, payghambardyng besinshi atasy Zeyd Qosay әuletinen әiel alyp, solardyng shanyraghy astyn panalaghandyqtan, Qosay atanghanyna jogharyda derekter keltirgenbiz. Olardyng keri lyqsyp, qazaq topyraghyna qaytyp oraluy ekitalay, olardy da  "joghalghan adaylar" sanatyna jatqyzghan jón dep jazady Ánes Saray.

Ánes Saray akademik Álkey Marghúlannyn: "tarihy jazular boyynsha Qosay Týrik qaghanaty kezinde jasaghan kisi bolugha tiyis. Búl kezde Altay men Jetisu arasynda ómir sýrgen  nushibiy  taypalarynyng bir kósemi Koshu degen atpen belgili edi. Tarihy bar ómirin Besbalyq (Beyjin)  qalasyn qorghau  isine júmsap, Saryózenning basy Órtóske deyin joryq jasaghan kisi. Orhon jazuy boyynsha (Qoshay) 720 jyly Besbalyqty jau әskerinen bosatqan" dep oy qorytady Áleken»- dep jazady, Ánes Saray. Taghy da ghalymnyng eshbir jaltaqsyz Qoshudy Qosaymen shendestirgenin kóremiz degenin aitady Áneken.

Týrik dәuiri turaly tarihy zertteulerde koshu jәne onyng belgili tarihy túlghalaryna mәn berile kelip, atalmysh etnonimdi qazaq, qyrghyz, altay epostyq jyrlarynyng basty qaharmany Er Qosaymen úshtastyru niyeti anyq angharylady. Alayda, qytay jylnamasy Kýltegin jazuyndaghy Koshu men epostyq Er Qosay uaqyt jaghynan alshaqtap, sәikes kele bermeydi. Eki esimning aralyghynda 4-5 ghasyr uaqyt jatyr. Sony eskergen ghalymdar: "Manas jyry ilgeri keyingi tarihy oqighalardy qamtyghan epos, erterek kezde ómir sýrgen". Er Qosay turaly әngimeler Manas dәuirine jaqyndastyryluy mýmkin syndy tújyrymgha iyek artady" dep jazady Áneken. Al qazaq, qyrghyz, altay júrtynda aty mәlim, әri әuliye, әri batyr qylyshtyng jýzimen el qorghaghan Er Qosay qay zamannyng perzenti? Bizding taqyrybymyz ýshin manyzdysy osy Qosay. Qosay qazaq eposynan oiyp oryn alghan eng túlghaly qaharmandardyng biri. Ol-"Er Kókshe",  "Er Kókshe úly Er Qosay jәne Múryn jyrau",  "Qyrymnyng qyryq batyry" jelisine qosyp jaulaghan "Er Qosay jyrynyng bas keyipkeri". Sonday-aq, Er Qosaygha qatysty jyr-tolghaulardyng V. V.Rodlov jazyp alghan Jýsip Kópeev, Asayyn Hangeldiyn, Biysen Sarimanov jyrlaghan versiyalary da bar. Al Qyrghyzdyng  "Manasynda" Qosay-ortalyq qaharman dәrejesine kóterilgen beyne. "Manas" jyrynda onyng halyq ýshin istegen erlik isterining birazy tizilgen. Bala kezinde qazylyq boyynda dәu ash bórimen jalghyz alysyp, ony jenip, el-júrtynyng alghysyna bólenedi. Ekinshiden, Kegen ózeni boyynda elge jau tiygende erlik kórsetedi.  Ýshinshiden- ataqty er Belerekti Masqaranyng tútqynynan bosatady. Tórtinshiden- Bәijindi (Besbalyqty) jaudan qútqarady.  Jyrda tómendegidey tamasha joldar bar:

Bekinip qalghan Bejinnin

Betin ashqan Er Qosay.

Túryp qalghan Túrpannyn

Týsin ashqan Er Qosay.

Baylanyp qalghan bazardyn

Baghyn ashqan Er Qosay

Búdan biz Qosaydyng meken túraghy Shyghys, Týrkistan, Túrpan, Besbalyq qalalarynyn  tóniregi ekenin angharamyz. Al, búl bolsa, yada, qoshu taypalarynyng bayyrghy qonystary degendi aitady Ánes Saray.

"Manas" jyrynda qara qytaylardyng qysymymen qyrghyzdar Altaygha qayta kóshuge mәjbýr bolghanda Qosay dúshpangha bel bermey, ata qonysy Ýchtóbede taban jaltarmay túraqtap qalady.  "Qúlaly jiyp kýsh qylghan, Qúrama jiyp júrt qylghan" dep jyrlaghanyna qaraghanda, Qosaydyng úlysy Qúrandy júrt bolghangha úqsaydy. Zerteushi Ánes Saraydyng jazghanyna zer salsaq, qazirgi Atbasy men Naryn jotalarynyng aralyghynda "Qosaydyng qaratauy",  "Qosay qorghany" Talas ózenining basyn  "Ýsh Qosay", Alatau da «Qosay tau» atalatyn tau da bar eken. Qazirgi aitylyp jýrgen shejire anyzdargha sýiensek, Qosay ata tendesi joq batyr, kóripkel әuliye, artynan halqy engen úlys kósemi retinde aitylady. Endeshe Qosay ata esimi, qazaqty han bolyp Shynghys úrpaqtary biylik qúrghan kezde, ne batyr esebinde, ne әulie retinde auyzgha ilinbeydi. Ol orys jylnamalarynda  "ólmeytin Koshey", al arab kezbelerining jol jazbalarynda әulie atanyng esimi estilmeydi. Osyghan qaraghanda Ánes Saray zertteuin oqyghannan kein, búl mynjyldyqtan Qosay ata atyn izdep tabu onaygha soqpasa kerek.  Arada myndaghan jyldar ótse de, halyq óz batyry men  kóripkel әuliyesining atyn, jadynan shygharmay, Qosay atanyng ómir sýrgen dәuirin, bergi zamangha qaray iytermelep jaqyndatyp, jasartyp otyrghan. Áulie atany pir tútqan halyq, elding basyn biriktirip, ortaq jaudy jenuge qarsy, Qosay ata esimin joghary ústap, úlystyng úranyna ainaldyrghan. Bir tandanarlyghy, «Adaydyng eki úly tarmaghy Kelinberdi - Qúdayke arasynda jik týsip, qyrghiqabaq boldy»-degen qauasetti estimegen ekenbiz. Aghayyndy eki elding tatulyqty tu etip, Kelinberdi baldarynyn, Qosay úrpaqtaryna  "aghanyng balasy" dep óz jolyn berip otyrghany osyghan dәlel. Ghasyrlargha sozylghan osy syilastyq, birin -biri kótermelep, jamanyn jasyryp, jaqsysyn asyryp, aragha shaytan kiylikpey, jýz shalyspay qasiyetti qara shaldarymyzdyng arqasynda tatulyqty múra tútyp osy qaghidadan ainymay bizding zamanymyzgha deyin jýripti. Adaylardy janyna toptastyryp, әkesi Toqtamys hannyng kegin alghan. Toqtamystyng eki kishi úly Kerimberdi, Manghyt Edigeni óltirgennen keyin, ózide úzaqqa barmay qaza tabady. Kerimberdining qazasyn qayghyrghan elge, Edil-Jayyq, Jem-Saghyz qarang qalghan qonysqa ainalady. Taban tirer arqa sýietinen aiyrylghan el shyghysqa qaray bet týzegen.

Adaylardy kóp zerttegen, Adaylar jóninde kóptegen maghlúmattar jinap halqyna jariya etip kelgen, Qazaqstan Respublikasy memlekettik syilyghynyng iyegeri, Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri, romanist jazushy, zertteushi Ánes Saray aghanyng zertteulerinen.

 

Aday han.

«XIV gh. aqyr sonynda úzaq jyldar Qytaydy biylegen Qúbylay әuliyeti taqtan ketip, Mongholiyagha qaytyp kelgende, olardyng arqa sýier negizgi kýshi asod jәne korchin qauymy bolghan. Asod atauyn as, alan nәsildes dep, al korchindi qaushyn (oq qaghar) dep týsingen jón. Asod taypasynyng kósemi Alatayda qaushyn qauymynyng kósemi Aday edi. Ol ekeui tize qosyp, Mongholiyanyng shyghysynda Adaydy han kóterip, Monghol handyghyn qúrghan.  (Istoriya Kazahstana v zapadnyh  istochnikah  XII-XXv.v. Almaty, tom 2(267-270b.b.). Osyndaghy Qúbylay  әuliyetining eng songhy silemderin qyzghyshtay qorghap, ata-baba topyraghyna jetkizgen "oqqaghar" jauynger toptyng arasynan Aday esimining jarq etuin kezdeysoqtyq deuge bolmaydy.  Olar shamasy Aday taypasynyng han әuliyetine ilesken jauynger bir silemderi  bolsa kerek. Monghol tarihynda iz qaldyrghan Aday hannyng biylik qúrghan kezi 1435-1449 jyldar aralyghy. Búl kezde sayasy jaghynan әlsiregen mongholdardyng tizgini oirat  taypasynyng qolynda edi. "Oyrattargha jek kórushilik sezimmen atqa qonghan Adayhan Mongholdardyng basyn biriktirip, oirattargha attandy" (50) dep bayandaydy  "Altyn toby". Monghol shejiresi Aday hannyng Shigust ey atty batyry bolghanynan habar beredi. Aday han oirattargha kýirete  soqqy berip, handyqtyn  tizgininen óz qoldaryna qaytaryp alady. Osy soghysta Oirat kósemi Batúly-Ýjang ólip, onyng әieli men balasy Togon qolgha týsedi. Adayhan ayaushylyq bildirip, Togondy eline qaytarady. Ol bolsa tórt oirattyng basyn qosyp ,1449 jyly qapyda Aday handy mert qylady. Biylik tizgini taghy da oirattardyng qolyna kóshedi. Olardyng kýsheygeni sonshalyq - Togonnyng úly Esen  ózining dúshpandaryn qyryp-jong sayasatyn ústanady. Ásirese, kek alyp ese  qayyrady dep qorqyp, Aday han júrtyn jaman qudalaydy. Olardyng basty tiregi Shigustey batyrdy óltirdi. Mine, Aday han júrty osy shamada, yaky XV ghasyrdyng orta túsynda, Mongholiyany tastap, Batys Baykaldyng ormandy batpaqty qonystaryna qaray jylystaugha mәjbýr boldy. Olar Olihon kólining tóniregin biraz jyl qonys qyldy. Sol jerde meken túraqtarynyng izi, zirattary әli kýnge deyin bar. Zirattary erekshelikterimen kózge týsedi: qúlpytastar, saghanalarmen kýmbezder. Olardy Monghol istografiyasy  "Qaramongholdar" dep biledi. Auyzeki әngimeler "qaramongholdardy"  Baykalgha bastap kelgen Edigey ruy ekenin aitady. Keyin osy "qaramongholdar" Olihondy túraqtay almay, Qorqyt búghazyna qonys audarady. Mine, osy alqy-talqyda batysqa jyljyghan Adaylardyng kóshke ilese almay qalyp qoyghan  júrnaqtary keyin  yakut-sahalargha "Oday" ruy bop qosylghan. Ekinshi bir toby Buryattardyng hongodor taypasynyng qúramynda  "buryattaraday"  atalady. Búl shaghyn qauymnyng Baykalgha kelui turaly  anyq qanyq derek bar.  «Hongodorlar Baykalgha 1688 jyly Oirat-Halhas soghysy kezinde qonys audarghan. Halhas sayn hanynyng qoldaushylarynyng biri-hongodor kósemi Bihaq  Irbanov oirat Galdan-Bolashaqty han júrtynyng el biyleushisi, naghashysy Adaymen Baykaldyng Tunki, Zakamyn ónirine kep túraqtaydy» (Aqas Tәjuit "Altyn Orda" gazetinen).

Zamandar ótip, rulardyng aty ózgerip, jana qauymdargha birigip qosylyp basqasha atala bastaghanymen, kisi aty rulyq kósem kýiinde bolsa da, Aday esimi әr kezenderge qayta janghyryp otyrghan. XVII ghasyrdaghy orys derektemeleri osy  "qaramongholdar" arasynan shyqqan әri han, әri batyr Tabynay turaly mәlimetter keltiredi.(51) Al, Tabynay bolsa Adaydyng beldi atalarynyng biri. Onyng batyrlyghy turaly shejirelik derekter mol. Batys Baykaldyng Olihon, Qorqyt ónirin mekendegen Aday han júrty birtindep Altaygha qaray jylysqan. Hakasiyada birshama túraqtaghany bayqalady. Adaylardyng Kelimberdi tobynyng úiytqysy Múnaldardyng Altaydyng Mayma ózenin, Shyghys Qazaqstandaghy Jemeney ózenin biraz jyldar jaylaghany bayqalady. Jemeneyde Adaydyn  aidarly tobynyng biri. Osy tústa  XIX ghasyrdyn, alghashqy jartysynda Altay tarapynda ómir sýrgen Arghynbay Apshabaev aqynnyng tómendegi óleng joldaryn eske sala ketkenning artyqtyghy joq.

Jogharghy Mayma, Múnal, Boqay, Qostay.

El edik eki aiyrdy Qúday qospay (51)

Osynda aty atalghan tórt taypanyn  ýsheui- Múnal, Boqay, Qostay - Adaydyng Kelimberdi arysynyng basty atalary. Aqynnyng tarihy jadta saqtalghan  búrynghy zamandardaghy  ajyrasudy sabaq bolsyn dep, keyingi úrpaqtyng esine salghany bolsa kerek. Shamalauymyzsha, adaydyng Kelinberdi atasy qazaq dalasyna 1470 jyldar shamasynda kelin, qazirgi Aqtóbe oblysynyng Múnaljary (Múghadjar) jotasyna qonys tepken. Olardyng Qúdayke - Qosay әuletimen úshyrasatyny osy tús.  El biyleushilerining eki adam  bolghanyna qarap, birigip ketpey, jeke-jeke ru bolyp otyrghany bayqalady. Búl kezde Qosaylar-adgu, Yakiy  úly adtar, al Kelinberdi arysy adlu-ogly, yaky adtyng úly atanady. Demek tarihy dәuirlerding әr kezeninde qosal, qosu, hata, ade, iada, yada, jada, jaday, jadadan qaramonghol, Múnal atanghan búl taypalar ózderining týpki tekteri. Ad ekenin jadtarynan shygharmaghanda, tarihtyng jana belesterinde bayyrghy esimderding qayta janghyrtyp otyrghan»- deydi zertteushi Ánes Saray.

- Shygharmashylyq bólmenizdegi kitap sórelerinizge qarasam, nebir ýlken ghalymdardyng kitaptary kóz tartady. Múnyng ishinde óziniz aitqan Ánes Saraydyng kitaptary týgelge derlik bar eken. Ánesting ózi Aday ruynan. Al, osy Ánekeng adaylar jóninde ne aitqan?

- Shýkir,kitaphanamda zertteushi-ghalymdardyng kitaptary barshylyq. Bәrin de oqyp qarap shyqtym. Al, Ánes aghanyng jazghan kitaptaryn erekshe yqylaspen oqimyn. Kóp izdenip, terennen tolghap jazatyn jazushy. Shejirelik mәlimetterding kópshiligi onyng kitaptarynda barshylyq. Adaylar jóninde de biraz maghlúmattary da kónilge qonymdy. Aytqandarynyng kóbimen kelisemin. Biraq, keybir jazghandaryna kelispeytin de tústarym bar.

- Kelispeytin túsynyz?

- Mysaly,Ánes Saray: «Ýsh kiyannyng bir kiyany әr kezde Manghystau, Mangylshaq atanyp otyrghanymen, onyng "adaq" degende qosymsha esimi bolghan. Adaghy aral degen úghymdy bildiredi. Manghystau jarty aral emes, óli qoltyq túsynan ad jay ghana aral bolghan. "Ózen" atty ózeni arqyrap-sarqyrap aghyp jatqan.  "Adaq" atauy Manghystau topyraghynda  jii kezdesedi. Aday sózi osy adaqtan bastau alyp, adaldyq degen úghymdy bildiredi. Aral tenizi de osy sózding audarma balamasy. Al búl ataugha o bastan negiz bolghan yat, ad ata qauymy ekeni dau tughyzbaytyn siyaqty»- dep jazady.

Mening kelispeytinim, birinshiden «adaq» sózinen kóri Manghystauda «týbek» sózi kóp kezdesedi. Manghystau jerin babalarymyz ýsh týbekke bólip tastaghan. Isan, Qaraghan, Bozashy týbekteri. Týrkmen, týrik tilderinde "adaq" emes  "ada", ada sózi dúrysy aral degendi bildiredi.  "Ózen" sózi týrikpennin  «Úzyn» degen  sózinen  shyqqan. Úzyn oidy aitqan. Onday oilar Janaózen qalasynyn  manynda tolyp jatyr. Qaramandybas, Qyzylsay, Sarynyng oiy, t.t. Ánekeng aitqanday arqyrap sarqyrap aghyp jatqan ózeni bolsa, onyng su jýrgen arnasy qayda ketken? Mýmkin shyndy jaghalap, Kaspiyge qúighan bolar? Biraq, 1-2 mynjyldyqta emes, milliondaghan jyl búryn aqqan shyghar? Onday bolsa talaspaymyn. Manghystau jeri tauly tasty jer, onda da úlu tasty, әk-bor tasty taular. Onday ózenning arnasy bolsa, million jyl ótse de orny ózgermeui kerek. Ózgerip otyratyn jeri júmsaq nemese kóshpeli qúm emes, jer qyrtysy tastardan qúralghan. Aday taypasynyng atyn adadan izdeu dúrys emes.  Týrikpenning arasynda  "adaly"  degen ru bar. Búl endi dúrys "araldyq" degen maghynany beredi. Al aral tenizine keletin bolsaq, bir kezderi tek Syrdariya ózeni qúiyp jatqan kól bolghan. Olay deytinimiz Araldyng tartylyp ketken ornynan auyldardyng orny, egistik ekken jer oryndary men molalar, qúmyralar shyqqan oryndar tabylyp jatyr. Qazirgi Aral tenizi kólden qalaysha tenizge ainaldy? Endi osyghan toqtalyp óteyik. Ámudariya ózeni bir kezderde arqyrap-sarqyrap Kaspiy tenizine qúighany  tarihtan belgili. Hiua handyghy basqynshylardyng keluinen qauip  etip, Ámudariya ózenin qazirgi Aral tenizine búryp jibergen. Qos ózen qatar qúighasyn, Aral shalqyghan tenizge ainalghan. Ámudariyany Aral tenizine búru sebebi ,Kaspiy tenizi arqyly Ámudariyamen  basqynshylardyng kemeleri jýzip keledi degen qorqynyshtan tughan. Qazirde Aral tenizi qaytadan kólge ainaluda. Sebebi Ámudariya ózeni Aralgha qúimaq týgili, ózbekterding óz ishine jetpey jatyr. Su ayaghynda otyrghan bauyrlas qaraqalpaq halqy egin eguge, kýnkóris jasaugha sudan tapshylyq kórude. Búghan sebep Kenes dәuirinde Týrikmender Lenin atyndaghy Qaraqúm kanalyn qazyp aldy. Búl Ámudariyanyng ýshten bir suyn jútyp jatyr, onyng ýstine kenes zamanynda ózbekterde suarmaly egistik jerlerdi ashyp shekten shygha kóbeytip jiberdi.

Sonday-aq, Ánes Saray aghamyz: «Adaydy Daydan shygharu azayghanymen,  әlide aratúra aitylyp qalady. Bastapqy "A" dybysy jetpegeni bolmasa, basqasy aina qatesiz kelip aq túr. Tildegi dybystyq almasu zandylyqtaryna sýienip, kelmesti iyip keltiruge bolarma edi. Biraq keyingi izdenimpazdar búl baghytqa ayaqty tartyp basatyn boldy. Óitkeni, ghasyrdyng geograf-tarihshysy Daylardyng parsylar ekenin jәne aparna, ksanafiy, piyesur rularynan qúralghanyn basqa  úrghanday qyp atap atap jazyp ketti. Olardyng ishki jikteri Adaygha manaylamaydy»- dep jazady.

Búghan aitar uәjim tarihshynyng jazyp qaldyrghanyna da 2200 jyl boldy. Parsy halqy ejelgi halyq ýsh myng jylday tarihy bar úly memleket. Birinshiden Parsylardyng ruy joq. Ekinshiden Daylar Parsylar bolsa, yaghny kóp parsynyng biri bolsa, tarihshylar Daylardy erekshe  bólip jazghan, jazbaghan bolar edi ghoy. Sol tarihty jazghan kezde nege Daydy jazbay-aq "Parsy" dep jazsa da bolatyn edi ghoy. Olardyng ishki jikteri Adaygha manaylamaydy degendi algha tosqan. Búl dúrys emes. Jetpis jyl orystyng qúldyghynda bolghan qazaqtarda Petka,  Serega, Ivan, Valya, Tamara t.t. degen attar qaptaghan joq pa? Eki myng jylghy Daylardyng ishinen qazirgi adaydyng rularyn izdeymiz. Oghan ókpe aitamyz. Jalghyz  "A" dybysy jetpegeni bolmasa deymiz. Mýmkin sol kezde  "Aday" degen atau bolghan shyghar. Tarihshylar tildik  zandylyqqa syimaghasyn "A" dybysyn tastap ketken bolar. Ony zertteu ýshin kóne grek tilin yaghny búdan 2000 jyl búrynghy tildi ýirenu kerek bolar. Daylardyng barlyghy týgel parsygha kirip joq bolyp ketti deu dúrys bolmas. Ánes agha «bizden basqa elder, bir әrip týgili tórt bes  әripti iykemdep, ózine qaratyp alghan joq pa?» deydi. Bizder ad, yad ata dep ainalshyqtap әli jýrmiz. Biz Daydy Aday dep jazarmyz-au. Biraq,biz jazghannan góri, týbegeyli zertteuding jolyna týsip jýrgen belgili jazushy Ánes aghanyng óz qolymen jazghany, әldeqayda dúrys bolar edi.

Áriyne, Ánes agha adaylar jónindegi tarihy әngimelerin jazugha kiriskende, kóptegen zertteuler men jýzdegen kitaptardy aqtaryp  iynemen qúdyq qazghanday, kóz mayyn tauysyp, shyndyqqa jetu ýshin kóp enbektengeni kórinip túr. Sening tarihyndy, sening ata babalarynnyng tarihyn, olardyng basynan ótkergen qiyndyqtary men kórgen azapty kýnderin, olardyng el bolyp úiysyp, kózdegen maqsattaryna jetkenin, keshe ghana ótken kýndey qylyp aldyna jayyp salyp otyr.

Ánes Saray, shejire tarih jazghan kóptegen ghúlamalardy  aita kele, "Búlardyng birde birinde tolyq kýiinde, Aday onyn  úldary Qúdayke, Kelimberdi esimderi kezikpeydi. Esesine Qosay, Qúnanorys, Arystan, Tobysh, Múnal, Jemeney, Tabynay, Balyqshy, Qostay, Boqay ru taypalarynyng esimderi yqylym zamannan bergili" dep jazady.

Búl endi zandy. Sebebi, Kelimberdi men Qúdayke esimderi eki elding Múnaljar tauynda toghysqannan keyin shyqqan attar. Búrynghy tarihy әngimelerde kezdespeui de sondyqtan. Ánes Saray Adaydan eki bala bolmaghanyn biledi dep oilaymyn.

Qazirgi auyzeki aitylyp jýrgen shejiredegi segiz arys Aday, Qúdaykeden Tәzike, Qosay. Kelimberdiden Qúnanorys, Aqpan, Búzau, Balyqshy, Tobysh, Múnal búlardyng barlyghy da úly taypalar ekendigi dausyz.

«Aday atyna bir kisining әldebir kósem,  ne ataqty batyr olardyng basyn qosuy mýmkin. Onday jaghdayda әlgi adam esimi ru esimine ainalghan dep Ánes agha jazghan. Men múny óte dúrys aitylghan pikir dep baghalaymyn. Bir kezderde yaghny XIV ghasyrda Joshy hannyng úrpaghy Týieqoja  oghlannyng Manghystau elin biylegeni tarihtan belgili. Manghystauda oghyz týrikmenderimen qatar, adaylardyng da qonysy bolghany, olardyng qonys audaruy, Altyn Orda handary biylegen túsqa keledi. Sol kezde týrkmenderding Manghystaudyng qara oiyn tolyq iyelenip qaluy mýmkin. Manghystau jerinde tek bir aday emes, on eki ata atalatyn jәne jeti rudyng Tabyn, Tama rularynyng tanbaly qúlpytastary kezdesedi. Týieqoja oghlandy Oryshandy óltirip eline, jerine iyelik etedi. Týieqojanyng úly Toqtamys hannyng azda bolsa Adtyn Ordanyng taghyna otyrghany belgili.  Mine sol kezde qazirgi Kelimberdi atalatyn rulardyng Toqtamys hannyng janynan tabyluy mýmkin. Toqtamys handy Shәdibek pen Manghyt Edigening óltirui tarihtan belgili. Toqtamys ólgennen keyin Toqtamys hannyng kishi úly Kerimberdi (Kelinberdi emes)  búrynghy Týieqoja oghlynyng eli Adaylardyng basyn qosyp ózine jaqyn tartyp әkesin óltirgen Manghyt Edigeden kek alu mýmkin ghoy. Edigeni óltiru kezinde Kerimberdi hannyng ózi de auyr jaradan qaza tabady. Sonymen Kerimberdige qaraghan el tarihtyng 1419 jyly Shyghysqa qaray bet týzegen. Mongholiyagha baryp 16 jyldan keyin Oirattardyng oiranyn shygharyp, Aday han atanuy osy kez bolar.

Ánes Saray: "shamalauymyzsha Adaydyng Kelimberdi atasy qazaq dalasyna 1470 jyldar shamasynda kelip, qazirgi Aqtóbe oblysynyng Múnaljar (Múghadjar) jotasyna qonys tepken. Olardyng Qúdayke-Qosay әuliyetimen úshyrasatyna osy tús" dep jazady. Múnaljary tauynda eki el tabysyp, mәre-sәre boluyn kóz aldynyzgha elestetip kórinizshi.  Qúdayke-Qosay taypalary Múnaljary taypalaryna Búhar betinen kelgendigi belgili. Mongoliyany Altaydy basyp oralghan Kerimberdi eline qaraghanda músylmandyghy basym bolghan. Qúdayke-Qosay eli  "Qúday" sózin kóbirek auyzgha alghan bolar. Sondyqtan Qosay Tәzike elin  "Qúday eke" dep atalyp qaluy sondyqtan bolar. Búl endi joramal.

Ánes Saray: "Búhardyng qarakólinde otyrghan arghynnyng qaysy bir toptary atap aitqanda, Búhar, Altay, Qarpyq, Shaqshaq, Qaramende, QalqamanToqalarda, Qosaydyng kenjesi Sýiindikting qara sanyn molaytty" dep jazady. Sýiindik Qosaydyng kenje balasy bolsa bolar edi. Arghyn ruynyng shejiresinde, Arghyn odan Qodannan Aqjol, Aqjoldyng Ergýl degen әielinen Meyram súpy, Meyram súpydan Quandyq, Sýiindik, Begendik, Shegendik, Bolat, Qambar, Shúbyrtpaly bolyp bólinedi. Qosaydyng sýiindigi dep jýrgenimiz Arghyn Meyramsúlynyng sýiindigi emes pe eken? Basqa adaylargha qaraghanda kóship qonuy az, sondyqtan Sýiindikti el "Jamanaday" ataghan. Sýiindikten Ánes Saraydyng jazghan esimderi Arghyn ruynyng belgili atalary. Adayda kirme bolmaydy.

Adaygha kirging kelse er bolghaysyn,

Búl elde, er bolmasan, el bolmaysyn.

-deytin babalardan qalghan sóz bar. Jauynmen jaulassa, alysqanynmen alyssa, onday erligi men eldigi basym eldi kirme demeydi. Anqyldaghan bauyrmal Aday kisining ózin baghalap, bauyryna tartqan. Al, satylyp kelgen qúl, qyz úzatqanda qyzdyng jasauy retinde berilgen qúldyng jóni basqa. Qarny toyyp, erkindikke shyqqan qúl úrpaqtarynyng ónerin bayqap estip te jýrmiz. «Qúldy jiberseng erkine,

Kýnde tyshar bórkine» -degendi halyq bosqa aitpaghan bolar.

- Ángimemizding negizgisine oralsaq.Sonda sizding payymdauynyzsha, qazirgi Aday taypasy Day taypasynan bastau alady ghoy. Sonda әigili Tomiris hanshayym da osy býgingi Adaylarmen tamyrlas bolyp shyghady emes pe?

- Áriyne, Kirding basyn alatyn Tomiris (Túmar hanym) osy adaylarmen qandas desem qatelespeymin. Búl jóninde Qazaqstan Últtyq ensiklopediyasynda da  keltirilgen. Mening aitpaghym da Adaydyng shyghu tegin osy Daydan izdeuimiz kerek. Osyny kópshiligimiz moyyndauymyz kerek. Sebebi, búghan jogharyda keltirilgen tarihy dәiekter kuә. Sondyqtan Manghystau oblysynyng ortalyghynan Túmar hanshayymgha arnap eskertkish ornatuymyz kerek.Mysaly, atyraulyqtar Beybarysqa eskertkish ornatty. Men múny qatty qoldaghandardyng birimin.Sol siyaqty mening de úsynysymdy kópshilik qoldaydy degen senimdemin. Biz ózimizding barymyzdy baghalay almay kele jatqan elmiz. Aqtau qalasynyng ortalyghynda birde-bir Aday batyrlarynyng eskertkishi joq. Aldaghy kýnderde osy mәseleni halyq bolyp kóteruimiz kerek.

- Kóbeke, әngimelesip otyryp kóp nәrsening basyn shaldyq. Shejire aitatyn siz siyaqty shaldardyng qatary siyremesin. Ángimenizge rahmet.

Súhbattasqan: Berik QORGhAN

Manghystau oblysy.