Ardaqty agha dýniyeden ozghan son, bozdap kóp óleng jazdym.

«… Sóile dep top aldynda sóz әperdi,

Kórdim men baytaq Otan, azat eldi.

Sonshalyq ony jaqsy kórgendigim,

Úmytyp qala jazdadym óz әkemdi...»  – dep joqtadym әkemdey bolyp ketken kәriyany (http://old.abai.kz/content/auyt-mykibek-kairanda-kairan-tymagam, http://old.abai.kz/content/auyt-mykibek-tymash-atam-kaida-ketti).

«Aghamnyng ardaqty bauyry, ólgende kórgen Azat elining Túnghysh Preziydenti edi ghoy, aptasyna óleng arnap otyratyn aghasynyng joqtyghy bilinip qalmasynshy» – dep, Sizge de «Núragha, alys ketti Túmaghanyz!» degen úzaq tolghau jazyp, kónil aittym. «Dәstýr» (№6, 2011 jyl) degen jurnalgha basyldy. Kensenizden M.Qasymbektin qoly qoyylghan:

«Qúrmetti Auyt Múqiybek! Halqymyzdyng aqiyq aqyny Túmanbay Moldaghaliyevtyng dýniyeden ótuine baylanysty Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyng atyna jibergen kónil aitu óleniniz Preziydentke kórsetildi.

Ardaqty agha dýniyeden ozghan son, bozdap kóp óleng jazdym.

«… Sóile dep top aldynda sóz әperdi,

Kórdim men baytaq Otan, azat eldi.

Sonshalyq ony jaqsy kórgendigim,

Úmytyp qala jazdadym óz әkemdi...»  – dep joqtadym әkemdey bolyp ketken kәriyany (http://old.abai.kz/content/auyt-mykibek-kairanda-kairan-tymagam, http://old.abai.kz/content/auyt-mykibek-tymash-atam-kaida-ketti).

«Aghamnyng ardaqty bauyry, ólgende kórgen Azat elining Túnghysh Preziydenti edi ghoy, aptasyna óleng arnap otyratyn aghasynyng joqtyghy bilinip qalmasynshy» – dep, Sizge de «Núragha, alys ketti Túmaghanyz!» degen úzaq tolghau jazyp, kónil aittym. «Dәstýr» (№6, 2011 jyl) degen jurnalgha basyldy. Kensenizden M.Qasymbektin qoly qoyylghan:

«Qúrmetti Auyt Múqiybek! Halqymyzdyng aqiyq aqyny Túmanbay Moldaghaliyevtyng dýniyeden ótuine baylanysty Elbasymyz N.Á.Nazarbaevtyng atyna jibergen kónil aitu óleniniz Preziydentke kórsetildi.

Núrsúltan Ábishúly últtyq poeziyamyzda ózgeshe orny bar tamasha liriyk, jan-jýregi erekshe nәzik te jomart Túmanbay aqynnyng shygharmashylyghyn da, ózin de erekshe qadirleytin. Siz de óz óleninizde úly aqynnyng osynday qasiyetterin jan-jýreginizben tebirene jyrlapsyz. Óleninizben tanysqan Memleket basshysy Sizge shynayy alghysyn bildirip, jaqsy tilekterin jetkizudi tapsyrdy.

Óleniniz Qazaqstan Respublikasy Túnghysh Preziydentining Múrajayynda saqtalatyn bolady.

Zor densaulyq, shygharmashylyq qyzmette Túmanbay aqynnyng shalqar shabyty men baqytyn tileymiz» – degen hat aldym.

Men bilgende, Sizdi shyn jýregimen, aq niyetimen qoldaghan әlemde Túmaghamday shayyr az! Aqyndyq atty alamanda mahabbatty, Kýltayyn, Patshasyn jyrlauda, búryn-songhy qazaqta ol kisi aldyna aqyn balasyn sala qoyghan joq! Kezegi kelgende, Sizge men de óleng arnap otyrdym. Sonyng bir parasy «Móldir» atty kitabymda túr. «Egemen Qazaqstangha» da basyldy. Siz salghan Astanany da asqaqtata jyrlap kelem (http://old.abai.kz/node/40827, http://old.abai.kz/content/auyt-mykibek-astana-anyz-kala).

Kóshting beti keri búrylyp, qandastarymnyng haly qiynday bastaghanda ashyna jazghan jyrlarymda da Sizding úly enbeginizdi, biyik túlghanyzdy tómendetken jerim joq. Biraq, kýiine otyryp, shyndyqty da esh jasyrghan emespin! Sondaghy tang qalatynym, meni qoyshy, qazaqtyng mandayyna ghasyrda bir-aq ret bitetin ardaqty aghanyz Túmanbay aqynnyng topyraghy qúrghap ýlgirmesten, ol kelsin dep shaqyrghan, Óziniz jalaulatyp bastaghan qazaq kóshining osy kýige týskenine, qalyng qazaqty qaydaghy bir kelimsekterden pyshaq jýzi ghana paryqty kórgeninizge men qayran qaldym, Núreke! Aqyn aghanyng «Tasada túryp senderge endi eshkim oq atpaydy da!» – degen berik senimining ayaq astynda qalghanyna janym qatty kýizelip ketti. Mynau sol «tasada túryp atqan oqtyn» ózi emey, ne?! Attynyz ghoy qaq jýrekting túsynan!

Men óte jaqsy bilem, Túmagha ýlken jýrekti, qazaqy bolymysyna zәredey daq týspegen túnyq adam. Ol qandastaryn taza kónilimen, ýlken jýregimen shaqyrdy. Sosyn, El tizginin ústap jarqyldap jýrgen inisi – Sizge óte qatty sendi. Búlay bolady dep esh oilaghan joq óle-ólgenshe. Agha aruaghyn qozghap, mening ashynatynym jerim – osy. «Ataqty Abylay hannyng qasynda Búqar: «Ey, Abylay!» dese, Han sózge toqtapty» – deushi edi ghoy ghalym aghalarym. Biz de sol Búqardyng osy ghasyrdaghy júqarghan týrimiz ghoy! Mine, biyl Sәken, Iliyas, Beyimbetterdin jasyndamyn. Jyl attap, qantardyng jiyrmasyna jetsem, Múqaghalidyng 45-ne shygham. Jas emespin, mening qúrdasymnyng aldy Guruziyagha Óziniz sekildi preziydent boldy. Atanyng kónili bolmasa da, botanyng kónili joq pa, qasiyetti Núrekem! Meni nege shyryldatasyz sonsha!

3. Negizi shettegi qazaqtar Elbasy Núrsúltan Nazarbaevqa qalay qaraydy? Kóriniz, mine!

Qazaqstan azamattyghyn alghan son, men tughan auylyma kóp barghan emespin. Qazir ýlkender týgelge juyq o dýniyelik bolghan. Onyng ýstine, kózing toyyp kóretin kórkem jaylaular joq, bәri qorshalyp, basqanyng qolyna ótip ketken. Auyldyng irgesine deyin kerpish zauattary salynyp, bayaghy sәninen aiyrylghan. Endi myna jaghdaydan keyin, qay betinmen barasyng ol auylgha?! «Atajúrtyng azamattyqty tórt jyldan song beretin boldy» – dep, shýiinshi súrap baram ba?! Qazaqstan shimirikpegenimen, mening eki betim úyattyng qyzyl otyna órtenip barady.

Qosh, sonymen men arghy betke songhy ret 2007 jyldyng sәuir aiynda bardym. Onda da bir naghashymdy emdetu ýshin. Janarbek Áshimjanov degen. «Jas Alash», «Jas Qazaq» gazetterinde istegen. Kele sap tapqan jaqsy inim. Óte batyl jazatyn. Onyng da ata-anasy alpysynshy jyldary Qúlja manynan beri ótipti. Anasynyng qolynan talay dәm tatqam, tileui óte jaqsy adam.

Sol Janarbekting qan qysymy qatty kóterilip auyrdy. Almatynyng biraz emhanasynyng esigin qaqty. Núrlan agha Orazaliyn ózi aparyp, №12 bәlnisagha jatqyzyp ta kórdi. Ónimi bolmady. Aqyry Ýrimshiden sauyqty. Qazir Jazushylar Odaghynda ekinshi, әlde ýshinshi hatshy.

Sol saparda biz bir ay shamasynda jýrdik. Nauqastyng beti qaytyp, kónil ornyqqan son, býkil Ýrimjini, Qúljany, bizding Oimanbúlaqqa deyin baryp, aralap qayttyq.

Men arghy bettegi qazaqtardyng Qazaqstangha, Núreke, Sizge degen ystyq yqylasyn, appaq jýregin sol saparymda qatty bayqadym. Kitap dýkenderinde tóte jazumen basylghan Sizding jәne Qazaqstan qalamgerlerining kitaptary samsap túr. Bejing Últtar baspasy M.Joldasbekovtyng «Asyl arnalar» kitabyn bayaghyda shygharypty. «Shynjang Jastar-Órender» baspasynyng bastyghy Ákimbay Japarúly: «Bizden jaqynda Orazalinning jyr jinaghy jaryq kórdi. Janarbek, ainalayyn, sening de bir kitabyndy tegin shygharyp bereyin» dep jatty... Qay kóshege, qay ýige barsan, «Qúiylsyn kóshin, jiylsyng esin…» dep, túrghan «Elim menin» men «Ýshqonyr», kishireytilgen Kók tu men Sizding suretiniz...

Biz kórnekti qazaq ghalymy Jaqyp Myrzahanovtyng ýiinde boldyq. Qonaq bólmesining qaq tórine Sizding ýlken portretinizdi ilip tastaghan. Keyin osyday suret ataqty Soltan agha Janbolattyn, synshy Shәriphan Ábduәliyding tórinde de túr dep estidim. Búl aghalardyng bәri de ýlken qyzmet atqarghan, Úly Júngo komunistik partiyasynyng eng tandauly mýsheleri. Soghan qaramastan, «ózge» el preziydenti – Sizding beynenizdi qasqaytyp tórlerine shygharyp qoyghan.

Kәzir Qytayda tughan eki balanyng birining aty Núrsúltan ekenin el jaqsy biledi. Qazaqty qoyyp, qyrghyz aghayyndar da úldaryna kóp qoya bastapty búl atty. Qúy seniniz, qúy senbeniz, bizding qyzaylar balalaryna Nazarbay dep at qoya bastaghanyn kórdim men! Kәdimgi, jatqan jeri jaryq bolghyr, Sizding atanyzdyn!

Al, Sara men Dәrigha nypsyly qyzdarda qisap joq! Kәzir sol Nazarbay men Núrsúltandar, Sara men Dәrighalar erjetip, shýldirlep qytay mektebinde oqyp jýrgen bolu kerek! Sony oilasam, ishim uday ashidy. Óitkeni, ol elde qazaq mektebi týgel jabylghan.

Qúljada da sonau Tekesten jigitter izdep kelip, dastarhanyn jayyp, Janarbekting iyghyna shapanyn jauyp, Qorghasqa deyin shygharyp saldy. Sondaghy bәr әngimening týiini – tek Siz ghana boldynyz, Núreke! «Núrekene sәlem aityndar, aman bolsyn aghamyz!» – dep qoyady kimmen sóilesseng de. Sol sezimderdi men shamam jetkenshe jyr joldaryna týsirip, «Móldir» kitabyma kirgizdim. «Qúday – au, myna Bәidibek pen Domalaq anamnyng úly men qyzynan taraghan úrpaq jaman Janarbek ekeuimiz kelgende býitip qyrylyp qala jazdady, al Patsha Núrsúltan Ábishúly kelse qaytpek?! – dep oiladym men tolqyp. Elding osynday aqjarma niyetin bayqap, aqyn Esenghaly Raushanov ta (http://old.abai.kz/content/shynynda-osken-altaidyn) estelik jazypty Bejing saparynan!

Aqyry, Sizding suretiniz jayynda әngime aitylyp qaldy ghoy jogharyda, endi myna bir oqighany da erinbey, jaza keteyin.

2005 jyly 17nauyryzda mening Omarәli Ádilbek degen agha-dosym qyryqqa keldi. Búl jigit kezinde Bejinde oqyghan, oqu bitirgen son, sonda qalyp qyzmet istegen ýlken jazushy, ghalym, әdebiyet synshysy. Keyin Ýrimjige auysyp kelip, Shynjang Ghylym akedemiyasynda zertteumen ainalysqan. El egemendigin alghanda, sol ortalyqta oqyghan bir top kurstastarymen birge, býkil qyzmetin tastap, alghashqylardyng qatarynda Almatygha oralghan. Akedemiyagha – Serik Qirabaevtyn qolyna aspiranturagha týsip, qiyn kezende, otbasy jaghdayyna baylanysty, oquyn tastap, jeke kәsipkerlikke ketti. Naryqtyng qyspaghy bolmaghanda, ýlken ghalym bolatyn-aq azamat edi. Qazir de jaman emes. Sol Omysh agham qyryq jasyn Rozybakiyev kóshesi, №50-degi oralman kelinshek Núrgýl Sәbethanqyzy ashqan «Jibek joly» kafesinde jýz shaqty joldas-joralaryn, tuys-tughandaryn shaqyryp, atap ótti. Túnghysh kelip, júmyssyz jýrgende aqyn Bilisbek Ábdirazaq dosym ekeumiz osy Omarәli aghanyng ýiinen qarynymyzdy talay toydyrghamyz. Basqa elde bar jol-josyn Qyzay elinde tipti berik saqtalghan. Jaqsy aghanyng qyryq jasyna arnap, ólendi qatyryp aldym. Endi eldi eleng etkizetin bir kәde aluym kerek! Ayandap «SUM»-gha bardym, dýnie kýiip túr – uday qymbat! Aralap jýrip, bir kezde, Núreke, Sizding ramkagha salynghan suretinizge kózim týskeni. Baghasy da qaltam kóteretindey – 5000 – aq myng tenge. Oilanbastan aldym da, «Jibek joly» kafesine tarttym.

Myna Qúdiretting kýshtiligin qaranyz, tuylghan kýn dastarqany bylay bastaldy. Toy iyesi ornynan túryp, ózi birinshi sózdi aldy da:

– Qúrmetti aghayyndar, bizde – arghy bette tuylghan kýndi toylau daghdysy joq. Qyryqqa kelgende elge eliktegenim de, asyp-tasyghanymnan da emes, osy kýnge aman jetken quanyshymdy sizdermen bóliskeli otyrmyn. Bayaghyda myna dosym Raqym (Ayypúly), Bazarәli, ana Astanadaghy Duken (Mәsimhan)... – bәrimiz auyldan baryp, Bejinde oqyp jýrgende, «Shirkin-ay, bizding de osynday tәuelsiz memleketimiz, qazaq patshamyz bolyp, biz sonyng kóshesin sypyryp jýrsek, esh armanymyz joq edi-au!» – dep, kýnde armandaushy edik. Qúdaygha taube, sol asyl arman oryndaldy, Qazaqstanymyz – Tәuelsiz, Núrsúltanymyz bar...! – demesi bar ma?!

Osy betashar sózden keyin tarihshy Nәbijan Múhamethanúly ary qaray jalghastyrghan sol aq tilekterding bәri Sizding atynyzben baylanysyp, әdemi órilip, órnektelip edi-au bir! Kezegim kelip, ólenimdi oqyp, syilyghymdy jarq etkizip alyp shyqqandaghy elding soqqan shapalaghyn kórseniz! Omysh agham sol suretti qos qoldap tóbesine kóterip alyp, bar elge kórsetti-au bir quanyp! Eki kózindegi monshaqtaghan ystyq jasty kórseniz!..

Keshegi Bauyrjan Baybek duyldatyp ashqan «Núrotannyn» sezdi onyng qasynda jolda qalsyn, Núreke! Odan Omyshtyng tuylghan kýnindegi bizding – Sizge, Otangha degen peyilimiz әlde qayda ystyq, shynayy, aq... dep oilaymyn men...

Sol suret Omarәlining tórinde biraz jyl iluli túrdy da, joq boly. Sóitsem, jasy seksennen asqanda Atajúrtqa kóship kelgen әkesi Áliyasqar aqsaqal: «Sen tauyp alasyng ghoy, balam. Patsha bizding ýide túrady!» – dep, alyp ketipti. Aqsaqal dýniyeden ótip, Bәidibek babasynyng azat ólkesine jambasy tiydi. Al Sizding sol suretiniz Almaty oblysy, Úzynaghash audany, Sarybay by kóshesi, №67-ýidegi Áliyasqar atanyng qara shanyraghynyng qaq tórinde qasqayyp qazir de iluli túr!..

Biyl Astananyng toyy qarsanynda tele arnadan Siz turaly týsirilgen derekti fiylimdi taghy kórdim. Qatty әserlendim. Sizding tughan ananyz Áljan apa turaly qaryndasynyz Ánipa әpke kóz jasyn tógip túryp aitqan estelik kónilimdi tolqytyp jiberdi . Ábish atanyng temirden týiin týietin ústa ekenin men jaqsy biletinmin. Al, Ánipanyng aitysyna qaraghanda, Áljan apa da barmaghynan bal tamghan sheber bolghan eken ghoy. Óz qolynyng qysqalyghyna qaramastan, auyldaghy úzatylatyn qyzdargha jasau tigip berip, quantqandy qatty únatady eken. Dәl sol tústa, Qytaydan Tekelige kóship kelgen eki qaryndasynyz – Zada Jamanqyzy men Jazira Qúrmanghazyqyzy Sizding 73 jasqa tolghanynyzgha arnap, 73 metr syrmaq syryp, sony Sizge qalay tapsyramyz dep, әbigerge týsip jatqan bolatyn.

Oylanyzshy, Núragha, ana jýregi qanday aq, adal edi!? Mysaly, men ýshin arghy betten kelgen túrmaq, әlemdegi analardyn, qay últ bolsa da meyli, bir-birenen esh aiyrmasy joq! Ony aitasyz, saulyqtyng jana tughan qozysyna mekirenip, sharanasyn jalap túrghan sәti mening kóz aldymnan ómiri ketken emes. Ol da – ana! Sol syrmaqshy eki kelinshek keshegi anau Domalaq, Kýnbiyke – Núrbiyke, Áljan... apalardyng jolyn ústanghan degdar jandar emes pe edi?! Qazaqstandaghy býkil BAQ maqtanyshpen jazyp jatqan osy jap-jana alyp syrmaqtyn, basqa-basqa, әnsheyinde eski shapan dese eleng ete týsetin M.Joldasbekovtin qúlaghyna jetpegenine men týk senbeymin! Sóitip, biylikten eshkim eskermey tastady eki ananyng esil enbegin! Múnyng bәri bel asyp kelgen qauymnyng Sizge, Sizding úly enbeginizge degen joghary qúrmeti men ystyq yqylasy emes pe?! Býitip, analardyng meselin qaldyrugha, ensesin týsiruge eshkimning haqysy joq!

Qyzmetine salghyrttyghy men biliksizdigining saldarynan «VICh» indetin júqtyrghan 220 balanyng 11-i kóz júmyp, býkil eldi shulatqan, asyl analardyng kóz jasyn kól etken Erbolat Dosaevqa keshe berilgen «Parasat» ordeni on sausaghynan óner saulaghan, qaysar, otanshyl Zada Jamanqyzy men Jazira Qúrmanghazyqyzynyng keudesinde jarqyrap túrsa, eshkim de dau aitpas edi-au, shirkin!..

Al, qotaryla kóship kelmegenimen, Týrkiya men Europa qazaqtarynyng da Sizge degen kónilinde de tittey kir joq, yqylastary tipti bólek! 1992 jyldyng 28-qyrkýieginde QR Preziydenti bolghan Ózinizding bastamamanyzben Almatyda Dýniyejýzi qazaqtarynyng qauymdastyghy qúryldy. Sol Dýniyejýzi qazaqtarynyng túnghysh qúryltayynan bastap, qúryltay sayyn sol qazaqtar minbeden bir týsken emes. Óziniz de estip jýrsiz, tek alqaumen ghana keledi Sizdi. Túnghysh qúryltayda Sizge dep arnayy әkelgen qymbat mashina men Sara apama dayyndaghan altyn bilezikti úsynamyz dep, Týrkiya men Europadan kelgen kereylerding tóbeleskeni, Múhamәdy Qylyshtyng Shaqabay Keshenaydan tayaq jep, kózining shyghyp kete jazdaghany Hasen Oraltaydyn «Elim-aylap ótken ómir» (Bilim baspasy, 2005 – jyl) kitabynyng 393-betinde jazuly túr. Mine, qúrmet óz aldyna, Sizge degen qyzyl jalyn qyzghanyshtyng kókesi búl!

Basqany bylay qoyghanda, әr qúryltay sayyn, jasy jetpisten asyp ketse de, Arystan qajy Tosynnyn aldy-artynyzdy orap, «Qarajorghany» solqyldatyp biylep jýrgenining bir ózi nege túrady, Núreke!   

Mangholiyadan kelgen Qayrat Bodauhannyn bir ózi birneshe auyl salyp tastaghan joq pa?! Bayqasanyz, sol auydyng atynyng kóbi «Núr»-dan bastalady…

Qaraqalpaqtan keletin qazaqtargha men dәn rizamyn. Kenestik kezenning tekpisinde taptalsa da, kәri arystan Kәrimovtyn qyspaghynda jýrse de, elge kelip, millionnyng qorjynyn toltyrghan – solar...

2002 jyly Týrkistanda ashylghan Dýniyejýzi qazaqtarynyng ekinshi qúryltayynda aitqan sóziniz esinizde bolar, oqyp túrghan qaghazynyzdan basynyzdy kóterip: «Men qazaq diyasporasy bar memleketterge barghan saparymda, ondaghy qandastarymmen kezdeuge tyrysam. Sondaghy bir riza bolatynym – «әy Núrsúltan, sening myna qazaqtaryng bizding tynyshymyzdy ketirip, mazamyzdy alyp jatyr!» – degen betime shirkeu keltiretin bir jamanat sóz estirtpegeni! Men Qazaqstannyng bedelin saqtap, ataghyn asqaqtatyp jýrgen sol shettegi qandastaryma mәngi qaryzdarmyn!» degen jalyndy sóziniz әli qúlaghymda, әli kóz aldymda túr!

Sodan beri de on jyldan asypty. Sol qazaqtar sol tap-taptaza, mop-momaqan kýiinde shetelderde kýn keship jatyr. Tipti, terrordyng otanyna ainalghan elderdegi qandastarynyzdan da әli bir dynghyr estilgen emes. Osynda kelip, «qylmysker» atanyp jatsa, onyng sebebin basqa jaqtan izdegen jón. Al, shetelde shulatyp, Qazaqstannyng jaman atyn shygharyp jýrgender qandastarynyz emes, osynnan barghan qular...

Qysqasy, shetel qazaghy Sizdi óte jaqsy kóredi.

(jalghasy bar)

Abai.kz