Men asyly, býginderi elbasymyzdy josyqsyz maqtay jóneletinderden, sosyn negizsiz synay beretinderden qorqamyn. Kez kelgen maqalany avtoryna qarap emes, kótergen mәselesi men taqyrybyna qarap oqudy әdetke ainaldyrgham. Qolyma keshe ghana  «Astana aqshamy» gazetining (№142 Senbi, 14 jeltoqsan) merekelik sany tiyip ashyp qarasam, «Tәuelsizdik taghylymy» aidarymen Myrzatay Joldasbekov aghamyzdyng kólemdi maqalasy jaryq kóripti. Taqyrypqa qarap, kókeyimdegi mәselelerge jauap beredi degen ýmitpen ayaghyna deyin erinbey oqyp shyqtym. Uaqytym tar bolsa da, oiymdy tәuelsizdik qúrdastary - zamandastarym bilsin degen niyetpen qalam alyp otyrmyn. Ókinishtisi, maqala atyna say kókeyimdi kókke órletpey, kerisinshe ensemdi týsirgenin nesine jasyrayyn.

Men asyly, býginderi elbasymyzdy josyqsyz maqtay jóneletinderden, sosyn negizsiz synay beretinderden qorqamyn. Kez kelgen maqalany avtoryna qarap emes, kótergen mәselesi men taqyrybyna qarap oqudy әdetke ainaldyrgham. Qolyma keshe ghana  «Astana aqshamy» gazetining (№142 Senbi, 14 jeltoqsan) merekelik sany tiyip ashyp qarasam, «Tәuelsizdik taghylymy» aidarymen Myrzatay Joldasbekov aghamyzdyng kólemdi maqalasy jaryq kóripti. Taqyrypqa qarap, kókeyimdegi mәselelerge jauap beredi degen ýmitpen ayaghyna deyin erinbey oqyp shyqtym. Uaqytym tar bolsa da, oiymdy tәuelsizdik qúrdastary - zamandastarym bilsin degen niyetpen qalam alyp otyrmyn. Ókinishtisi, maqala atyna say kókeyimdi kókke órletpey, kerisinshe ensemdi týsirgenin nesine jasyrayyn.

Meni tang qaldyrghany, Myrzatay siyaqty aghamyzdyng maqalasyndaghy qighashtyqtar emes, ondaghy týsinikter men úghymdardyng dúrys qoldanylmauy boldy. Búl úghymdardyng úghynylmauy degen auyr filosofiyalyq ontologiyalyq qatelikter men qasiretke aparyp soghady. Bir tilde sóileymiz-au, biraq úghymdardy jauapsyz qoldana salamyz. Mysaly, bir halyqtyng jadynan airyluy, tarihyn úmytuy, ótken tәjiriybesinen qol ýzui әbden mýmkin. Sosyn ony keyin qaytadan qalpyna keltirui de yqtimal. Dәstýr de solay, onsyzda dәstýr uaqyt óte kele janaryp, janghyryp otyrady. Sondyqtan atam qazaq «dәstýrding ozyghy bar, tozyghy bar» deydi. Al bir últtyng sanasy «kýirese» ol qayta qalpyna kelmeydi. Sebebi ol últ ólgen bolyp tabylady. Búl birinshiden.

Endi Abylay handy baghalaghanda taghy taghylymsyz tanymdar men improvizatorlyq suyryp salmalyqqa boy aldyrady. Mysaly, Abylay «ýsh jýzding basyn qosa almaghan, qala sala almaghan, kóship qonyp jýrgen júrtty el ete almaghan», sodan ókinishpen ketken eken. Osy jerde qazaq qala salmaghan degeni, ózi synaghan evropalyqtardan da asyp túr. Syr boyyndaghy «segiz qalany», Jetisudaghy «jeti qalany», Qarataudaghy «kyryq qalany», Ýstirttegi «ýsh qalany» qazaq salmasa kim salghan! Ony qoya salayyq, keshe ghana Abylaydyng toyyn el bolyp toylap, onyng enbegining býgingi egemen qazaq elining túghyry men ruhany ór sanasynyng aiqyn kórinisi dep dәriptedik emes pe?!

Qosh solay bolsyn, ataqty Búhar jyrau «Ey Abylay, Abylay » dep bastalatyn arnauynda, asyl hanymyzdyng barlyq jýrip ótken joldaryn tizip berip, «Ýsh jýzding basyn tiredin» degeni qayda?!.

Jaraydy, Búhardyng arnauy, búl da ótirik bola qoysyn, tarihy sanamyzdaghy «Alqakól súlama», «bir ghasyrgha sozylghan Jonghar qazaq soghysy da bolmaghan ba?» Abylaydyng túsynda da bodan bolsaq, sonda keshe el bolyp toylaghanda sol bodandyqty ansap toy jasadyq pa eken degen oy keledi. Oy da «Reseyge bodan bolghan ýsh ghasyrda» degen sóilemnen keyin terendey týsedi. Olay bolsa, shyndyghynda Abylay dәuiri qazaq ýshin bodandyq kezeni bolyp shygha keledi. Yaghny tarihty mansúqtauda Myrzekeng kenestik rejimdegi tarihy ústanymnan da asyryp jiberipti. Olay deytinim, kenes kezinde «Qazaqtyng Reseyge óz erkimen qosylghanyna eki jýz elu jyl» dep toy jasalghan eken. Al Myrzekeng Orystardyng paydasyna oghan taghy elu jyl qosyp beripti. Sonda Myrzatay agha, Kenestik qyzyl imperiyagha tarihymyzdy joqqa shyghardy dep nesine renjiysiz? Óziniz ótkendi mansúqtaudy kenestik iydeologiyadan da asyryp jiberip otyrsyz.

Endi osy «taghylymynyzdan» tәuelsiz elding býgingi jastary qanday tәlim alady dep oilaysyz?! Nege ekeni belgisiz, maqalada Búhardyn, Múrattyn, Abaydyng ómir sýrgen tarihy kezenderi tútastanyp ketken. Olar tipti bir dastarhan basynda «tabaqtas» bolghan eken dep qalasyz.

«Irgeden Jonghar, týstikten Qoqan qoqandaghan, shyghystan Qytay, batystan Resey qyspaqtaghan zaman edi» depsiz. Myrzatay agha qazaqtardyng búlardyng barlyghyna birdey bodan bolmaghandyghyn tarih atamyz sanamyzgha sinirip ketken. Qala berdi Jongharlarmen soghysqan tek qazaqtar emes, alty alashtyng balasy qazaq, ózbek, qyrghyz, qaraqalpaq, týrikpen bolyp birigip «ghazauat» jariyalap, oghan qolbasshylyqqa birauyzdan Ferghanada qyrghyzdan shyqqan batyrdy qoyyp, qarsy túrghandyghyn bilmeytin siyaqtysyz. Ol kezde «Alty Alash» iydeyasy qasiyetin joghaltpaghan, týrki birligining túghyry bolatyn. Kenesary han Orysqa qarsy sol «Alty alashtyn» balasyn sonyna ertip «ghazauat» jariyalap, órkeniyetaralyq soghystyng qasiyettiligin úqtyrmaq bolyp Qyrghyzgha, Ferghanagha barghany turaly bilmeytin shygharsyz. Ghazauat dini bólekter Buddist Jongharlargha, hristian Orystargha ghana jariyalanghan. Keshe kenestik zobalan, ashtyqtan qazaqtar yghyp, sol Ferghana men Qoqangha baryp panalaghanyn bilmeytin boldynyz-au, sirә?.

 Qoqan handyghy ol da qazaqtardyng qúrghan  handyghy ekendigin bilesiz be?! Osydan az ghana uaqyt búryn Jetisu kazak atamandary Qoqangha qarsy qazaqtardy qorghap qalghandyghy turaly «Habar» telearnasynan berildi. Sonda Resey sayasatynyng bir kezdegi bólshekteu josyghy býgingi bizding biylik arqyly әli jalghasyp otyrghandyghyn angharyp edik. Myrzatay agha, siz keshegi orys tarihshylyghynyng soyylyn soghyp otyrghandyghynyzdy angharmaysyz-au, sirә. Joq әlde keshegi kenestik tarihshylyqtan aryla almadynyz ba eken?.. Osy jerde «tariyhqa esesi ketken elmiz» depsiz. Mening she, tariyhqa esesi ketken elding óz tarihymen aty da óshedi. Kelmeske ketedi. Eger qazaq tariyhqa esesi ketken el bolsa, býgin onyng egemen el boluy mýmkin emes edi. Siz bәlkim, keshegi kenestik kezdegi «istorisizmdi» ne bolmasa «evropasentrizmdi» aitqynyz kelgen shyghar?

Eger Tarihymyzdy búrmalap jazyp, bizdi soghan sendiruge tyrysty deseniz onyng jóni bólek, әlbette! Onda jana aitylghan «izmder» bolghany. Joq tariyhqa ese jiberdik deseniz, onda sizge qosylu qiyn.

Elbasy Nazarbaev «qazaqtyng jýrip ótken tarihy jolynan býgingi úrpaq úyalatyn eshtene joq» dep kesip aitqan. Eger osylay jastardy taghylymdasanyz, onda býgingi tәuelsiz elding jastarynyng boyynda tariyhqa degen qúrmet pen mahabbat, últyn, eli men jerin sýiy bayandy bolady әri úlghaya týsedi. Ol degeniniz, býgingi Tәuelsizdigimizding berik túghyry qalandy degen sóz.

Aytpaqshy, «Tәuelsizdik taghylymynyzda» nege jastargha oryn bermegensiz? Jaqyn tarihymyzdaghy «Qasiretti Jeltoqsandaghy» qazaq jastarynyng tógilgen qany kiyesiz be edi, joq әlde «Qandy qyzyl jeltoqsannyn» býgingi «Kók bayraqty Tәuelsizdikpen» baylanysy joq pa edi?.. Jaraydy, jastyq fenomenin moyyndamay-aq qoyynyz, «on jyl boyy attan týspey, egemen el bolamyz dep úmtylghan, ghazauatty da salauatty ghúmyrymen» jastargha ónege bolghan, qazaqtyng songhy hany Kenesary nelikten «Tәuelsizdik taghylymynan» oryn almay qaldy eken? Álde Han Kene qazaq ýshin «eltútqalar» qataryna jatpay ma?!

Keshe kenestik tarihshylyq túghyry ózining iydeologiyasyna qayshy bolghandyqtan Kenesary soghysyn baghalaghysy kelmedi. Ol degeniniz, qazaq degen elding erkindik sýigishtigin qalamady degen sóz. Al siz she? Ne sebepti Kenesary ýshin «qazaqtyng eldigi men kendigin» saqtady dey almaysyz?

Óz oiynyzdy óziniz joqqa shygharyp kete beresiz de, arasynda «qazaqty últ qylyp, el qylyp qalyptastyrghan Abylay han men Tóle, Qazybek, Áyteke biylerding jóni bólek» dep qoyasyz. Birese Abylaydy joq qylyp artynan ózinizshe dәriptep jiberesiz. Sonda Abylay dәuirine yaghni, XVIII ghasyrgha deyin qazaq últ bolmady ma, el bolmady ma?! «Biz búryn memleket ornatpaghan, tu tikpegen, astana salmaghan, orda túrghyzbaghan el edik» depsiz. Sonda bizde eshtene bolmasa, eng qarapayym logikamen qaranyz, myna «memleket, tu, astana, orda» degen úghymdar qaydan keldi?

Abylay han men Tóle, Qazybek, Áyteke biylerge «biylik pen sheshendikting jyghylmaytyn tórt tuy edi» dep bagha beresiz de artynsha «qazaq ony da baghalay almady» deysiz. Sonda Abylaydy han kótergen, tórt biydi by tanyghan qazaq pa әlde basqa jaqtan kóship kelgen jýiesiz tobyr ma?! Sonda qazaq degen últ ta emes, mәdeniyeti de joq, memlekettiligi de joq, qúqyqtyq sanasy da joq, nadan tobyr bolghany ma?! «Qazaq ony da baghalay almady» degende aitpaqshy bolghan oiynyzdy týsine almadym. Sonda qazaq degen eldikti, erlikti, danalyqty, erkindikti, sózdi qadirlemeytin tobyr bolghany ma?!

Myrzatay agha, «Abaydy, Shәkәrimdi, Birjandy, Imanjýsipti, Aqan serini, Mahambetti, Mәdiydi» óltirgen qazaq pa әlde nadandyq pa?! Qazaqtyng jauy qazaq pa әlde nadandyq pa?! Joq әlde qazaq pen nadandyq teng be?! Múnynyzdy býgingi jastar qalay týsinedi?! Býgin jahandyq ýderiste qazaqtyng barlyq qúndylyghy biri Batystyq biri Uahabistik qysymmen qúnsyzdandyru jýrip jatqanda, myna «taghylymynyz» qazaqtyq ruhty janshyghysy kelip, ruhsyzdandyrghysy keletin ishki-syrtqy dúshpandargha jaqsy material boldy.

Myrzatay agha, býgingi orys tildi úrpaq, múnday elding óreni bolghansha, orys bolyp nege ketpeymin dese, býgingi jas dindarlar, múnday últ ókili bolghansha «kully islam ummeti» bolam dese, oghan ne uәj aitasyz?! Agha,  mening oiymsha, maqalanyz, jastardy  «Qazaqtyqtan bezdiru» taghylymy bolyp túr.

Sosyn «taghylymynyzgha» Han Kenening qasiyetti soghysy, qanshama últyn erkindikke ýndegen batyrlar, keshegi otyz jetining bozdaqtary, Alash ýkimeti, qala berdi Jeltoqsandaghy qyrshyndardyng tókken teri, aqqan qany nege kirmey qaldy? Nege qasiyetti Tәuelsizdik sóz bolghanda olardyng әruaghy, tókken qany, erkindik ansaghan jany tarihy sabaqtasyp sóz bolmaydy?! Nege siz qazaqtyng birtútas tarihyn joqqa shygharasyz?!

 Elbasymyz N.Á. Nazarbaev aitqanday, qazaqtyng erkindik sýigish ruhy tynshu bermes tarih tolqynynda, birde bir ret tolastaghan emes. Qúdayym solay qylsyn, dәiim».

Al siz she Myrzatay agha? Biz er, túlgha dep tanyghan adam ózining tarihyna, jastaryna taghylymdy osylay beretin bolsa, onda Tәuelsizdigimizdi qalay úlyqtaugha bolady! Memlekettiligimizdi qalay negizdeuge bolady?!

«By qúldyng sózin sóilep, bit balaqqa shyqqan kezende» elbasygha «qolghabys tiygizgen kisining birimin» depsiz. Múnynyz maqtanu bolsa, onda siz erte maqtanyp qoydynyz. Men Tәuelsizdik alghaly bergi elbasy turaly BAQ betterindegi materialdardy saraptap jatyrmyn. Ras, el biyleu ekining birining qolynan keler is emes. Biraq sol materialdarda, elbasyn maqtaghandar da synaghandar da, N.Á. Nazarbaevtyng liyderlik túlghasyna min taqqan emes eken. Olarda moyyndau bar, tanu bar, baghalau bar. Qazaq «bas kespek bolsa da til kespek joq» degen halyq. Ol qalay «mylqau el» bolady. Elbasy, dúrys syndy qabyldapty, búrys syn ózi-aq ómirsheng bolmaghandyqtan tarih bolyp qaldy. Kórshi elderdegidey qazaq ereuilge, sheruge shyqsa da memleketke qarsy qolyna qaru alghan halyq emes. Ol qazaqtyng Elbasyn, eldikti, tәuelsizdikti, Kók Tudyng jelbiregenin bәrinen artyq biletin halyq ekendigin kórsetedi. Al siz az ghana qazaqty «biylik jәne býlikshiler» retinde bólginiz keledi. Qazaqtyng tirkesterining ózin ornymen qoldanbaysyz. Dúrysy, «Balaqtaghy bit basqa shyqqanda» bolatyn shyghar.

Keshe kenestik rejim bizding tarihymyzdy joqqa shyghardy, býgin uahabister qazaqtyqty joqqa shygharuda, endi oghan siz de qosyldynyz. Sosyn, Myrzatay agha, siz erte maqtanyp qoydynyz, Elbasy turaly BAQ-tar jogharydaghy pikirde kele jatyr. Al sol kezdegi sizding elbasynyng qasynda «qolghabys» etip jýrgen kezinizde, bir gazette:

«Núrsúltanym─Abylay, belgili biyik shoqtyghy,

«Bilinip túr qasynda Búhar shaldyng joqtyghy» depti.

Endi Myrzatay agha, siz býgin tarihty joqqa shygharyp jýrgende, erteng tarih sizdi joqqa shygharyp jýrmesin dep tileniz. Sosyn Abaydy qayta-qayta oqynyzshy, ótinish!

Sәlemmen, Tasbol Kenjeasyl,

Iasauy atyndaghy HQTU bitirushi týlegi

Abai.kz