مەن اسىلى، بۇگىندەرى ەلباسىمىزدى جوسىقسىز ماقتاي جونەلەتىندەردەن، سوسىن نەگىزسىز سىناي بەرەتىندەردەن قورقامىن. كەز كەلگەن ماقالانى اۆتورىنا قاراپ ەمەس، كوتەرگەن ماسەلەسى مەن تاقىرىبىنا قاراپ وقۋدى ادەتكە اينالدىرعام. قولىما كەشە عانا  «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ (№142 سەنبى، 14 جەلتوقسان) مەرەكەلىك سانى ءتيىپ اشىپ قاراسام، «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» ايدارىمەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ كولەمدى ماقالاسى جارىق كورىپتى. تاقىرىپقا قاراپ، كوكەيىمدەگى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرەدى دەگەن ۇمىتپەن اياعىنا دەيىن ەرىنبەي وقىپ شىقتىم. ۋاقىتىم تار بولسا دا، ويىمدى تاۋەلسىزدىك قۇرداستارى - زامانداستارىم ءبىلسىن دەگەن نيەتپەن قالام الىپ وتىرمىن. وكىنىشتىسى، ماقالا اتىنا ساي كوكەيىمدى كوككە ورلەتپەي، كەرىسىنشە ەڭسەمدى تۇسىرگەنىن نەسىنە جاسىرايىن.

مەن اسىلى، بۇگىندەرى ەلباسىمىزدى جوسىقسىز ماقتاي جونەلەتىندەردەن، سوسىن نەگىزسىز سىناي بەرەتىندەردەن قورقامىن. كەز كەلگەن ماقالانى اۆتورىنا قاراپ ەمەس، كوتەرگەن ماسەلەسى مەن تاقىرىبىنا قاراپ وقۋدى ادەتكە اينالدىرعام. قولىما كەشە عانا  «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ (№142 سەنبى، 14 جەلتوقسان) مەرەكەلىك سانى ءتيىپ اشىپ قاراسام، «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمى» ايدارىمەن مىرزاتاي جولداسبەكوۆ اعامىزدىڭ كولەمدى ماقالاسى جارىق كورىپتى. تاقىرىپقا قاراپ، كوكەيىمدەگى ماسەلەلەرگە جاۋاپ بەرەدى دەگەن ۇمىتپەن اياعىنا دەيىن ەرىنبەي وقىپ شىقتىم. ۋاقىتىم تار بولسا دا، ويىمدى تاۋەلسىزدىك قۇرداستارى - زامانداستارىم ءبىلسىن دەگەن نيەتپەن قالام الىپ وتىرمىن. وكىنىشتىسى، ماقالا اتىنا ساي كوكەيىمدى كوككە ورلەتپەي، كەرىسىنشە ەڭسەمدى تۇسىرگەنىن نەسىنە جاسىرايىن.

مەنى تاڭ قالدىرعانى، مىرزاتاي سياقتى اعامىزدىڭ ماقالاسىنداعى قيعاشتىقتار ەمەس، ونداعى تۇسىنىكتەر مەن ۇعىمداردىڭ دۇرىس قولدانىلماۋى بولدى. بۇل ۇعىمداردىڭ ۇعىنىلماۋى دەگەن اۋىر فيلوسوفيالىق ونتولوگيالىق قاتەلىكتەر مەن قاسىرەتكە اپارىپ سوعادى. ءبىر تىلدە سويلەيمىز-اۋ، بىراق ۇعىمداردى جاۋاپسىز قولدانا سالامىز. مىسالى، ءبىر حالىقتىڭ جادىنان ايرىلۋى، تاريحىن ۇمىتۋى، وتكەن تاجىريبەسىنەن قول ءۇزۋى ابدەن مۇمكىن. سوسىن ونى كەيىن قايتادان قالپىنا كەلتىرۋى دە ىقتيمال. ءداستۇر دە سولاي، ونسىزدا ءداستۇر ۋاقىت وتە كەلە جاڭارىپ، جاڭعىرىپ وتىرادى. سوندىقتان اتام قازاق ء«داستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەيدى. ال ءبىر ۇلتتىڭ ساناسى «كۇيرەسە» ول قايتا قالپىنا كەلمەيدى. سەبەبى ول ۇلت ولگەن بولىپ تابىلادى. بۇل بىرىنشىدەن.

ەندى ابىلاي حاندى باعالاعاندا تاعى تاعىلىمسىز تانىمدار مەن يمپروۆيزاتورلىق سۋىرىپ سالمالىققا بوي الدىرادى. مىسالى، ابىلاي ء«ۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسا الماعان، قالا سالا الماعان، كوشىپ قونىپ جۇرگەن جۇرتتى ەل ەتە الماعان»، سودان وكىنىشپەن كەتكەن ەكەن. وسى جەردە قازاق قالا سالماعان دەگەنى، ءوزى سىناعان ەۆروپالىقتاردان دا اسىپ تۇر. سىر بويىنداعى «سەگىز قالانى»، جەتىسۋداعى «جەتى قالانى»، قاراتاۋداعى «كىرىق قالانى»، ۇستىرتتەگى ء«ۇش قالانى» قازاق سالماسا كىم سالعان! ونى قويا سالايىق، كەشە عانا ابىلايدىڭ تويىن ەل بولىپ تويلاپ، ونىڭ ەڭبەگىنىڭ بۇگىنگى ەگەمەن قازاق ەلىنىڭ تۇعىرى مەن رۋحاني ءور ساناسىنىڭ ايقىن كورىنىسى دەپ دارىپتەدىك ەمەس پە؟!

قوش سولاي بولسىن، اتاقتى بۇحار جىراۋ «ەي ابىلاي، ابىلاي » دەپ باستالاتىن ارناۋىندا، اسىل حانىمىزدىڭ بارلىق ءجۇرىپ وتكەن جولدارىن ءتىزىپ بەرىپ، ء«ۇش ءجۇزدىڭ باسىن تىرەدىڭ» دەگەنى قايدا؟!.

جارايدى، بۇحاردىڭ ارناۋى، بۇل دا وتىرىك بولا قويسىن، تاريحي سانامىزداعى «القاكول سۇلاما»، ء«بىر عاسىرعا سوزىلعان جوڭعار قازاق سوعىسى دا بولماعان با؟» ابىلايدىڭ تۇسىندا دا بودان بولساق، سوندا كەشە ەل بولىپ تويلاعاندا سول بوداندىقتى اڭساپ توي جاسادىق پا ەكەن دەگەن وي كەلەدى. وي دا «رەسەيگە بودان بولعان ءۇش عاسىردا» دەگەن سويلەمنەن كەيىن تەرەڭدەي تۇسەدى. ولاي بولسا، شىندىعىندا ابىلاي ءداۋىرى قازاق ءۇشىن بوداندىق كەزەڭى بولىپ شىعا كەلەدى. ياعني تاريحتى مانسۇقتاۋدا مىرزەكەڭ كەڭەستىك رەجيمدەگى تاريحي ۇستانىمنان دا اسىرىپ جىبەرىپتى. ولاي دەيتىنىم، كەڭەس كەزىندە «قازاقتىڭ رەسەيگە ءوز ەركىمەن قوسىلعانىنا ەكى ءجۇز ەلۋ جىل» دەپ توي جاسالعان ەكەن. ال مىرزەكەڭ ورىستاردىڭ پايداسىنا وعان تاعى ەلۋ جىل قوسىپ بەرىپتى. سوندا مىرزاتاي اعا، كەڭەستىك قىزىل يمپەرياعا تاريحىمىزدى جوققا شىعاردى دەپ نەسىنە رەنجيسىز؟ ءوزىڭىز وتكەندى مانسۇقتاۋدى كەڭەستىك يدەولوگيادان دا اسىرىپ جىبەرىپ وتىرسىز.

ەندى وسى «تاعىلىمىڭىزدان» تاۋەلسىز ەلدىڭ بۇگىنگى جاستارى قانداي ءتالىم الادى دەپ ويلايسىز؟! نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ماقالادا بۇحاردىڭ، مۇراتتىڭ، ابايدىڭ ءومىر سۇرگەن تاريحي كەزەڭدەرى تۇتاستانىپ كەتكەن. ولار ءتىپتى ءبىر داستارحان باسىندا «تاباقتاس» بولعان ەكەن دەپ قالاسىز.

«ىرگەدەن جوڭعار، تۇستىكتەن قوقان قوقاڭداعان، شىعىستان قىتاي، باتىستان رەسەي قىسپاقتاعان زامان ەدى» دەپسىز. مىرزاتاي اعا قازاقتاردىڭ بۇلاردىڭ بارلىعىنا بىردەي بودان بولماعاندىعىن تاريح اتامىز سانامىزعا ءسىڭىرىپ كەتكەن. قالا بەردى جوڭعارلارمەن سوعىسقان تەك قازاقتار ەمەس، التى الاشتىڭ بالاسى قازاق، وزبەك، قىرعىز، قاراقالپاق، تۇرىكپەن بولىپ بىرىگىپ «عازاۋات» جاريالاپ، وعان قولباسشىلىققا ءبىراۋىزدان فەرعانادا قىرعىزدان شىققان باتىردى قويىپ، قارسى تۇرعاندىعىن بىلمەيتىن سياقتىسىز. ول كەزدە «التى الاش» يدەياسى قاسيەتىن جوعالتپاعان، تۇركى بىرلىگىنىڭ تۇعىرى بولاتىن. كەنەسارى حان ورىسقا قارسى سول «التى الاشتىڭ» بالاسىن سوڭىنا ەرتىپ «عازاۋات» جاريالاپ، وركەنيەتارالىق سوعىستىڭ قاسيەتتىلىگىن ۇقتىرماق بولىپ قىرعىزعا، فەرعاناعا بارعانى تۋرالى بىلمەيتىن شىعارسىز. عازاۋات ءدىنى بولەكتەر بۋدديست جوڭعارلارعا، حريستيان ورىستارعا عانا جاريالانعان. كەشە كەڭەستىك زوبالاڭ، اشتىقتان قازاقتار ىعىپ، سول فەرعانا مەن قوقانعا بارىپ پانالاعانىن بىلمەيتىن بولدىڭىز-اۋ، ءسىرا؟.

 قوقان حاندىعى ول دا قازاقتاردىڭ قۇرعان  حاندىعى ەكەندىگىن بىلەسىز بە؟! وسىدان از عانا ۋاقىت بۇرىن جەتىسۋ كازاك اتاماندارى قوقانعا قارسى قازاقتاردى قورعاپ قالعاندىعى تۋرالى «حابار» تەلەارناسىنان بەرىلدى. سوندا رەسەي ساياساتىنىڭ ءبىر كەزدەگى بولشەكتەۋ جوسىعى بۇگىنگى ءبىزدىڭ بيلىك ارقىلى ءالى جالعاسىپ وتىرعاندىعىن اڭعارىپ ەدىك. مىرزاتاي اعا، ءسىز كەشەگى ورىس تاريحشىلىعىنىڭ سويىلىن سوعىپ وتىرعاندىعىڭىزدى اڭعارمايسىز-اۋ، ءسىرا. جوق الدە كەشەگى كەڭەستىك تاريحشىلىقتان ارىلا المادىڭىز با ەكەن؟.. وسى جەردە «تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلمىز» دەپسىز. مەنىڭ شە، تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەلدىڭ ءوز تاريحىمەن اتى دا وشەدى. كەلمەسكە كەتەدى. ەگەر قازاق تاريحقا ەسەسى كەتكەن ەل بولسا، بۇگىن ونىڭ ەگەمەن ەل بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءسىز بالكىم، كەشەگى كەڭەستىك كەزدەگى ء«يستوريتسيزمدى» نە بولماسا «ەۆروپاتسەنتريزمدى» ايتقىڭىز كەلگەن شىعار؟

ەگەر تاريحىمىزدى بۇرمالاپ جازىپ، ءبىزدى سوعان سەندىرۋگە تىرىستى دەسەڭىز ونىڭ ءجونى بولەك، البەتتە! وندا جاڭا ايتىلعان «يزمدەر» بولعانى. جوق تاريحقا ەسە جىبەردىك دەسەڭىز، وندا سىزگە قوسىلۋ قيىن.

ەلباسى نازارباەۆ «قازاقتىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىنان بۇگىنگى ۇرپاق ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق» دەپ كەسىپ ايتقان. ەگەر وسىلاي جاستاردى تاعىلىمداساڭىز، وندا بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلدىڭ جاستارىنىڭ بويىندا تاريحقا دەگەن قۇرمەت پەن ماحاببات، ۇلتىن، ەلى مەن جەرىن ءسۇيۋ باياندى بولادى ءارى ۇلعايا تۇسەدى. ول دەگەنىڭىز، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بەرىك تۇعىرى قالاندى دەگەن ءسوز.

ايتپاقشى، «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىڭىزدا» نەگە جاستارعا ورىن بەرمەگەنسىز؟ جاقىن تاريحىمىزداعى «قاسىرەتتى جەلتوقسانداعى» قازاق جاستارىنىڭ توگىلگەن قانى كيەسىز بە ەدى، جوق الدە «قاندى قىزىل جەلتوقساننىڭ» بۇگىنگى «كوك بايراقتى تاۋەلسىزدىكپەن» بايلانىسى جوق پا ەدى؟.. جارايدى، جاستىق فەنومەنىن مويىنداماي-اق قويىڭىز، «ون جىل بويى اتتان تۇسپەي، ەگەمەن ەل بولامىز دەپ ۇمتىلعان، عازاۋاتتى دا سالاۋاتتى عۇمىرىمەن» جاستارعا ونەگە بولعان، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى نەلىكتەن «تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىنان» ورىن الماي قالدى ەكەن؟ الدە حان كەنە قازاق ءۇشىن «ەلتۇتقالار» قاتارىنا جاتپاي ما؟!

كەشە كەڭەستىك تاريحشىلىق تۇعىرى ءوزىنىڭ يدەولوگياسىنا قايشى بولعاندىقتان كەنەسارى سوعىسىن باعالاعىسى كەلمەدى. ول دەگەنىڭىز، قازاق دەگەن ەلدىڭ ەركىندىك سۇيگىشتىگىن قالامادى دەگەن ءسوز. ال ءسىز شە؟ نە سەبەپتى كەنەسارى ءۇشىن «قازاقتىڭ ەلدىگى مەن كەڭدىگىن» ساقتادى دەي المايسىز؟

ءوز ويىڭىزدى ءوزىڭىز جوققا شىعارىپ كەتە بەرەسىز دە، اراسىندا «قازاقتى ۇلت قىلىپ، ەل قىلىپ قالىپتاستىرعان ابىلاي حان مەن تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەردىڭ ءجونى بولەك» دەپ قوياسىز. بىرەسە ابىلايدى جوق قىلىپ ارتىنان وزىڭىزشە دارىپتەپ جىبەرەسىز. سوندا ابىلاي داۋىرىنە ياعني، XVIII عاسىرعا دەيىن قازاق ۇلت بولمادى ما، ەل بولمادى ما؟! ء«بىز بۇرىن مەملەكەت ورناتپاعان، تۋ تىكپەگەن، استانا سالماعان، وردا تۇرعىزباعان ەل ەدىك» دەپسىز. سوندا بىزدە ەشتەڭە بولماسا، ەڭ قاراپايىم لوگيكامەن قاراڭىز، مىنا «مەملەكەت، تۋ، استانا، وردا» دەگەن ۇعىمدار قايدان كەلدى؟

ابىلاي حان مەن تولە، قازىبەك، ايتەكە بيلەرگە «بيلىك پەن شەشەندىكتىڭ جىعىلمايتىن ءتورت تۋى ەدى» دەپ باعا بەرەسىز دە ارتىنشا «قازاق ونى دا باعالاي المادى» دەيسىز. سوندا ابىلايدى حان كوتەرگەن، ءتورت ءبيدى بي تانىعان قازاق پا الدە باسقا جاقتان كوشىپ كەلگەن جۇيەسىز توبىر ما؟! سوندا قازاق دەگەن ۇلت تا ەمەس، مادەنيەتى دە جوق، مەملەكەتتىلىگى دە جوق، قۇقىقتىق ساناسى دا جوق، نادان توبىر بولعانى ما؟! «قازاق ونى دا باعالاي المادى» دەگەندە ايتپاقشى بولعان ويىڭىزدى تۇسىنە المادىم. سوندا قازاق دەگەن ەلدىكتى، ەرلىكتى، دانالىقتى، ەركىندىكتى، ءسوزدى قادىرلەمەيتىن توبىر بولعانى ما؟!

مىرزاتاي اعا، «ابايدى، شاكارىمدى، ءبىرجاندى، ءيمانجۇسىپتى، اقان سەرىنى، ماحامبەتتى، ءماديدى» ولتىرگەن قازاق پا الدە ناداندىق پا؟! قازاقتىڭ جاۋى قازاق پا الدە ناداندىق پا؟! جوق الدە قازاق پەن ناداندىق تەڭ بە؟! مۇنىڭىزدى بۇگىنگى جاستار قالاي تۇسىنەدى؟! بۇگىن جاھاندىق ۇدەرىستە قازاقتىڭ بارلىق قۇندىلىعى ءبىرى باتىستىق ءبىرى ۋاحابيستىك قىسىممەن قۇنسىزداندىرۋ ءجۇرىپ جاتقاندا، مىنا «تاعىلىمىڭىز» قازاقتىق رۋحتى جانشىعىسى كەلىپ، رۋحسىزداندىرعىسى كەلەتىن ىشكى-سىرتقى دۇشپاندارعا جاقسى ماتەريال بولدى.

مىرزاتاي اعا، بۇگىنگى ورىس ءتىلدى ۇرپاق، مۇنداي ەلدىڭ ورەنى بولعانشا، ورىس بولىپ نەگە كەتپەيمىن دەسە، بۇگىنگى جاس ءدىندارلار، مۇنداي ۇلت وكىلى بولعانشا «كۋللي يسلام ۋممەتى» بولام دەسە، وعان نە ءۋاج ايتاسىز؟! اعا،  مەنىڭ ويىمشا، ماقالاڭىز، جاستاردى  «قازاقتىقتان بەزدىرۋ» تاعىلىمى بولىپ تۇر.

سوسىن «تاعىلىمىڭىزعا» حان كەنەنىڭ قاسيەتتى سوعىسى، قانشاما ۇلتىن ەركىندىككە ۇندەگەن باتىرلار، كەشەگى وتىز جەتىنىڭ بوزداقتارى، الاش ۇكىمەتى، قالا بەردى جەلتوقسانداعى قىرشىنداردىڭ توككەن تەرى، اققان قانى نەگە كىرمەي قالدى؟ نەگە قاسيەتتى تاۋەلسىزدىك ءسوز بولعاندا ولاردىڭ ارۋاعى، توككەن قانى، ەركىندىك اڭساعان جانى تاريحي ساباقتاسىپ ءسوز بولمايدى؟! نەگە ءسىز قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس تاريحىن جوققا شىعاراسىز؟!

 ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆ ايتقانداي، قازاقتىڭ ەركىندىك سۇيگىش رۋحى تىنشۋ بەرمەس تاريح تولقىنىندا، بىردە ءبىر رەت تولاستاعان ەمەس. قۇدايىم سولاي قىلسىن، ءدايىم».

ال ءسىز شە مىرزاتاي اعا؟ ءبىز ەر، تۇلعا دەپ تانىعان ادام ءوزىنىڭ تاريحىنا، جاستارىنا تاعىلىمدى وسىلاي بەرەتىن بولسا، وندا تاۋەلسىزدىگىمىزدى قالاي ۇلىقتاۋعا بولادى! مەملەكەتتىلىگىمىزدى قالاي نەگىزدەۋگە بولادى؟!

«بي قۇلدىڭ ءسوزىن سويلەپ، بيت بالاققا شىققان كەزەڭدە» ەلباسىعا «قولعابىس تيگىزگەن كىسىنىڭ ءبىرىمىن» دەپسىز. مۇنىڭىز ماقتانۋ بولسا، وندا ءسىز ەرتە ماقتانىپ قويدىڭىز. مەن تاۋەلسىزدىك العالى بەرگى ەلباسى تۋرالى باق بەتتەرىندەگى ماتەريالداردى ساراپتاپ جاتىرمىن. راس، ەل بيلەۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلەر ءىس ەمەس. بىراق سول ماتەريالداردا، ەلباسىن ماقتاعاندار دا سىناعاندار دا، ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ليدەرلىك تۇلعاسىنا ءمىن تاققان ەمەس ەكەن. ولاردا مويىنداۋ بار، تانۋ بار، باعالاۋ بار. قازاق «باس كەسپەك بولسا دا ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن حالىق. ول قالاي «مىلقاۋ ەل» بولادى. ەلباسى، دۇرىس سىندى قابىلداپتى، بۇرىس سىن ءوزى-اق ومىرشەڭ بولماعاندىقتان تاريح بولىپ قالدى. كورشى ەلدەردەگىدەي قازاق ەرەۋىلگە، شەرۋگە شىقسا دا مەملەكەتكە قارسى قولىنا قارۋ العان حالىق ەمەس. ول قازاقتىڭ ەلباسىن، ەلدىكتى، تاۋەلسىزدىكتى، كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىن بارىنەن ارتىق بىلەتىن حالىق ەكەندىگىن كورسەتەدى. ال ءسىز از عانا قازاقتى «بيلىك جانە بۇلىكشىلەر» رەتىندە بولگىڭىز كەلەدى. قازاقتىڭ تىركەستەرىنىڭ ءوزىن ورنىمەن قولدانبايسىز. دۇرىسى، «بالاقتاعى بيت باسقا شىققاندا» بولاتىن شىعار.

كەشە كەڭەستىك رەجيم ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى جوققا شىعاردى، بۇگىن ۋاحابيستەر قازاقتىقتى جوققا شىعارۋدا، ەندى وعان ءسىز دە قوسىلدىڭىز. سوسىن، مىرزاتاي اعا، ءسىز ەرتە ماقتانىپ قويدىڭىز، ەلباسى تۋرالى باق-تار جوعارىداعى پىكىردە كەلە جاتىر. ال سول كەزدەگى ءسىزدىڭ ەلباسىنىڭ قاسىندا «قولعابىس» ەتىپ جۇرگەن كەزىڭىزدە، ءبىر گازەتتە:

«نۇرسۇلتانىم─ابىلاي، بەلگىلى بيىك شوقتىعى،

ء«بىلىنىپ تۇر قاسىندا بۇحار شالدىڭ جوقتىعى» دەپتى.

ەندى مىرزاتاي اعا، ءسىز بۇگىن تاريحتى جوققا شىعارىپ جۇرگەندە، ەرتەڭ تاريح ءسىزدى جوققا شىعارىپ جۇرمەسىن دەپ تىلەڭىز. سوسىن ابايدى قايتا-قايتا وقىڭىزشى، ءوتىنىش!

سالەممەن، تاسبول كەنجەاسىل،

ياساۋي اتىنداعى حقتۋ ءبىتىرۋشى تۇلەگى

Abai.kz