MINSIZDIK PEN ShYNShYLDYQ
Kәdirbek SEGIZBAYÚLY, jazushy:
Kәdirbek SEGIZBAYÚLY, jazushy:
Jalpy kenestik kezende jaghymdy keyipker, jaghymsyz keyipker degen boldy. Jaghymdy keyipker shygharmanyng basynda jaqsy qylyqtarymen kózge kórinse, ayaghyna deyin sol jaqsy qalpynda qalugha tiyis. Al jaghymsyz keyipker shygharmanyng basynan ayaghyna deyin ainalasyna ziyanyn tiygizip, kedergisin keltirip jýredi. Anyghynda, qansha kemshiligi kóp adamnyng ózinde bir jaqsy qasiyet kezdesedi. Al jaqsy adamda kerisinshe. Men «Belasqan» degen shygharmamdy qayta óndegende osy iydeyany ústandym. Bas keyipkerim – Qambar tóre degen kisi. Búryn bizge tóreler, qojalar, moldalar, bay-manaptar jaghymsyz keyipker týrinde kórindi. Al shyndyghynda baydyng ózi aqyldy adamnyng ghana qolynan keletini shyndyq. El basqaru da sol sekildi nәrse. Múraghattardy aqtaryp, qariyalarmen sóilesu barysynda Qambar tórening óte jaqsy adam bolghanyna kóz jetkizdim. Syrttan kelgen pereselenderden qazaqtargha ústalyqty ýiretken, alghashqy shóp shabudy mengertken, eldi eginshilikke júmyldyrghan, aita bersek, órkeniyetke bet alugha úmtylys jasaghan adam eken. Dey túrghanmen de, ol kisining juan sinir azamat retinde halyqqa jasaghan qiyanaty da jeterlik. Ertisting arghy betindegi azamattardan mal aldyruy, ózi siyaqty tóre túqymynyng batyrlaryn ústap alyp, jazalauy keremet dep otyrghan Qambar tórening ekinshi qyryn ashady. Alghashqy basylymda keyipkerimdi mýldem әppaq, tap-taza, minsiz etip kórsetuge tyrysyppyn. Kitapty qayta basugha jóndegende osyghan biraz mәn berip, kemshilikterin de ashyq jazugha tura keldi. Kez kelgen әdeby keyipker minsiz nemese mindi bolyp kórinui shart emes. Mening týsinigimde realizm – shyndyqty aitu, adamnyng ómirdegi shyn beynesin kórsetu. Mәselen, Á.Núrpeyisovting «Qan men terinde» Sudyr Ahmet jaghymsyz qylyqtarymen qatar, jaqsy minezderimen de kórinetin obraz.
Elimiz qaytken kýnde aldynghy qatarly damyghan memleketter qataryna qosylady degendi osy kýni jii kóteremiz. Búl eng birinshi sol memleketti qúraytyn jeke adamdardyng adamgershilik ústyny men kisiligine, adamy qasiyetterine baylanysty. Osy kýndegi bizding sheneunikterding jasap jýrgen qatelikteri ainalyp kelgende býgingi qogham adamdarynyng minez-qúlqy oidaghyday emestigin kórsetedi. Bizde sheshilmegen problemalar shash-etekten. Jana aityp ketkendey jemqorlyq derti asqynyp túr. Onymen әrbir azamat jeke kýresui tiyis. Jaqsy qogham ornatu ýshin adamdardyng әrqaysysy ózi ýshin jauap berui kerek jәne qasyndaghy adamdardyng jaqsy azamat boluyna yqpal etui tiyis dep oilaymyn.
Týrki tilderining ishindegi eng bayy sanalatyn tilimizding býgingi jaghdayy da syn kótermeydi. Teledidardy qosyp qalghanda, qarapayym adamdardyng qazaqsha eki sózding basyn qosyp sóiley almaytynyn kórip, qarnyng ashady. Búl adamnyng óz tilin mensinbeuinen, jauapkershilikti sezinbeuinen tuatyn nәrse. Songhy kezderi «qara orystar» degen termin shyqty. Ol ózi qazaq bola túra óz tilinde sóilegisi kelmeytin, múryn shýiirip qaraytyn adamdar. Tәuelsizdik alghaly jiyrma eki jyl bolsa da, ana tilimizdin, últtyq dilimizding mәseleleri sheshimin taba almay túr. Til mәselesining kýrmeuin sheshu ýshin memlekettik qyzmetke qabyldaytyn әrbir adamgha, eng aldymen, «qazaq tilinde qalay sóileysin, qalay jazasyn» degen kriyteriy qoyyluy kerek. Ekinshi bir mәsele – bizding tәuelsizdik meyramy tónireginde. Biz búl meyramnyng qadirine shyn mәninde jete almay jýrmiz. Jana jylgha degen alapat dayyndyq bizding ansap jetken úlyq merekemiz – Tәuelsizdik kýnin kólenkede qaldyryp keledi. Biz qazir tәuelsizdikting qúnyn jete týsine almay jýrgen jayymyz bar. Osy sekildi qoghamymyzda kezdesip jýrgen olqylyqtar – bizdegi qarapayym adamnan bastap, biylik basyndaghylargha deyingilerding býgingi bet-beynesining ainasy. Songhy kezderi jaylap bara jatqan taghy bir indet – jaghympazdyq. Kez kelgen audandyq, oblystyq gazetti alyp qarasaq, birinshi betke jiyi-jii әkimning suretin basady. Búnyng ar jaghynda ýlken jaghympazdyq túr. Jaghympazdyq – aqiqatty býrkemeleu degen sóz. Qazir әr basshy óz qaramaghyndaghy halyqtyng qamyn oilaudan búryn ózinen joghary basshynyng tilin tabudy kózdeydi. Ásirese, «erteng óssem-au» deytin azamattardyng osy jaghympazdyq minezi qatty beleng alyp ketti. Jalpy, óz basym, adamdy qyzmet-bedeline, ataq-mansabyna emes, tek qana kisiligine qarap syilau qajet dep oilaymyn. Jaqynda QR Parlament deputattarynyng biri «Mәke, Tәke, Sәke» degenge qarsy shyqty. Mening týsinigimde búl halqymyzda ghasyrlar boyy qalyptasqan adam syilaudyng ýlgisi. Ony mәsele etip kóterip, tipti ýlken minbede sóz etuding ózi úyat. Qazaqta Bәlenbay Týgenbayúly dep, әkesining atyn bajyraytyp qosa aityp otyratyn salt bolmaghan. Biraq qazir osy oghash ýrdis qalyptasyp barady. Adamdy kisiligine ghana qarap syilau kerek. Ósek, ótirik aitatyn ekijýzdilerge qylyghyn betine basyp aityp otyrghan jón siyaqty. Búdan basshyny syilamau kerek degen oy tumau kerek. Biraq tym-tym jylpyldamay, shekten shyqpay, qyzmet babyndaghy qarym-qatynas barysynda әr nәrsening orny, shegi bar ekenin este ústasaq deymin. Aghayynnyng ózara syilastyghy qazaqta ejelden kele jatqan keremet dәstýr. Qarap otyrsaq, ózge halyqtarda qúdalar bir-birimen aralasa bermeydi. Al qazaq qúdasyn Qúdayynday syilaydy. Balanyng ata-anasyn qúrmetteui, olardyng aldynda ózin boryshty sanauy bizding erekshe qasiyetimiz edi. Qazir qartayghan ata-anany qarttar ýiine aparyp tastau, jana tughan sharanany kóshege nemese balalar ýiine qaldyryp ketu deytin súmdyq shygha bastady. Búl – ózge halyqtan júqqan jiyirkenishti dert, әke men balanyng arasyna týsken syzat. Biz últtyq ruhymyzdy joghary ústay biletin bolsaq, múnyng bәrinen birte-birte arylugha bolady dep oilaymyn. Ol ýshin ata-anasynan, bauyr eti balasynan bas tartqan tasbauyrlar halyq aldynda aiyptalyp otyruy tiyis. Juyrda kópshilikke tanymal bir azamatymyzdyng bala-shaghasy bola túra qarttar ýiine baryp qaytqanyna bәrimiz kuә boldyq. Búl – bizding últtyq tragediyamyz.
Shyn talanttardy moyyndamau men sauatsyzdyq, shalahattyq mәselesi óz aldyna bólek әngime. Jalpy, adamnyng qanynda bar daryndylyq týbinde jaryp shyqpay qoymaydy. Kenestik kezende qazaqtyng keremet dәstýri aitys óneri joghalyp ketti. Aytys óneri osylay qúrityn boldy-au dep qorqatynmyn. Biraq keyinnen qayta jandanyp, halyqpen qauyshty. Qazir aitys aqyndarynyng aldynghy tolqynynyng ózi qarttardyng qataryna qosylyp qaldy. Kýni keshe ghana tәuelsizdik merekesine oray ótken aitysta jastardyng qarqynyna, qabilet-qarymyna qarap otyryp, sýisindim. Aqyn-jazushylarymyzdyng ishindegi daryndylardy da tanymay qalu mýmkin emes. Sózining shúrayy, oiynyng oty bar qalamgerler qashan da halyq nazarynan tys qalmaghan. Aytalyq, Janat Ahmady degen jazushy bar. Qazaqy sózding qaymaghyn qalqyp iship jýrgen azamat. Tógip-tógip jazady. Búl jigitting kezinde kórmegeni joq, biraq Qúday bergen daryn týbinde moyyndatpay qoymady. Qalay aitsaq ta arghy bettegi qazaqtardyng tilderi oramdy keletini ras. Degenmen de, halyq moyyndaghan keybir azamattardyn, óner adamdarynyng ekrandardan kórinbey ketui jii kezdesedi. Onyng sebebi, qazaqta baqtalastyq deytin jaman qasiyet bar. Talay azamattarymyzdy balaghynan tartatyn sol baqtalastyq derti.
Al sauatsyzdyqtyng basy balabaqsha men mektepten bastaluda. Balabaqshagha balandy ornalastyru ýshin basshysyna aqsha beruing kerek. Perzentindi tandauly mektepte oqytqyng kele me qúnyn tóley ghoy. Búl býgin eshkimge jasyryn emes. Eng súmdyghy, balang mektepti jaqsy bitirsin deseng de aqysyn beruge tiyissin. Búdan balanyng ghylymgha-bilimge deytin jauapkershiligi azayady. Al joghary oqu oryndaryndaghy jemqorlyq tipti asqynyp ketti. Diplomyn satyp alghan mamandar tolyp jýr. Ózi eshnәrse bilmeytin ústaz balanyzgha ne ýiretedi dep kýtesiz. Tәuelsizdik alghannan beri Bilim jәne ghylym ministri on ýsh ret auysty. Onyng әrqaysysy óz reformasyn ala kelgenimen, isin ayaghyna jetkize almay ketip jatty. Osynyng barlyghy shәkirtting sory degen sóz. Qazir kez kelgen oqu ornynda ghylym doktorlary, professorlar kóp. Bizding kezimizde uniyversiytetting ózinde әr ghylym salasynda 1-2-den ghana professor bolatyn. Ol keremet qúrmetke ie edi. «Áne, professor kele jatyr» dep, bәrimiz iyilip sәlem berip túratynbyz. Qazir ekining biri ghylym doktory. Eng súmdyghy, bizding joghary shendi, lauazymdy azamattarymyzdyng bәri osynday ataqtar alyp aldy. Osynyng bәrin men ghalym eken dep moyynday almaymyn. Elimizde myqty-myqty shyn ghalymdar bary ras. Olardyng enbegin baghalau, elep-eskeru bizding qoghamnyng aldynda túrghan mәsele.
Núrjan QUANTAYÚLY,
prozashy, aqyn
EKI QÚLDYNG QAYSYSYNA
QOJAYYNY SIYaPAT BERUI KEREK?
IYә, birjaqty jaqsy nemese birjaqty jaman keyipker jasau ýrdisi әli de joq emes. Ásirese, bizding tarihy romandarda minsiz keyipkerlerden ayaq alyp jýre almaysyz. Jalpy, tarihy personajdar qashan da kýmәn tughyzady. Mәselen, «Soghys jәne beybitshiliktegi» Napoleon – ómirdegi Napoleon emes. Ol – tolyghymen Tolstoy shygharmashylyghynan tughan keyipker, ol – tolyghymen Tolstoydyng konsepsiyasy. Biraq jazushynyng HIH jәne HH ghasyrdaghy orys tildi oqyrmandary tarihy Napoleondy dәl sol romandaghyday dep qabyldady.
Aristoteliding jazuynsha, tarihshy men aqynnyng aiyrmashylyghy mynada: bireui bolghan oqighany әngimeleydi, ekinshisi bolghan oqiyghanyng «kórkemdelgen» núsqasyn jazady. Búl «klassikalyq shekarany» keyingi әdebiyet búzdy. Ásirese, ol HH ghasyrda kórinis beredi.
HH ghasyrdyng qalamgeri avtobiografiyany, basqa da ómirlik, belgili oqighany derekti janrgha ghana emes, әdeby shygharmagha da tútasymen paydalana aldy.
«Qylmys pen jazadaghy» Raskolinikovtyng «jaghymdy әlde jaghymsyz» keyipker ekenin oqushy alghashynda tap basyp aita almaydy. Túrmysy nashar, densaulyghy әlsiz, armanshyl, qiyyaly jas jigitting әueli únamdy keyipker retinde kórinetini ras. Biraq birazdan son-aq onyng sanasyndaghy oy tartysy, psihologiyalyq qobaljulary keyipkerding kýrdeli personaj ekenin sezdiredi. «Qylmys pen jazadaghy» osy keyipkerding ishki jan dýniyesindegi arpalys prosesi Dostoevskiyding ózge shygharmalaryndaghyday erekshe ekpinmen jýredi. Óitkeni, Raskolinikov – minsiz keyipker emes. Jalpy, Dostoevskiy keyipkerlerindey kýrdeli obrazdar qazaq әdebiyetinde әli jasalghan joq. Ózimizge-ózimiz qansha sýisinsek te, osy shyndyqty moyyndauymyz kerek.
Ózi jasaghan HVI ghasyrda ghana emes, aghylshyn әdebiyeti tarihshylarynyng jazuynsha, HVIII ghasyrdyng ortasyna sheyin Shekspirding aty Europada jer jaryp shyqqan emes eken. HVIII-HIH ghasyrgha deyin ol belgisiz bolmasa da, el nazary aughan, ataqty dramaturg sanalghan emes deydi.
HIH ghasyrda, yaghny óz zamanynda Fedor Tutchevting poeziyasy orys әdeby synynyng joghary baghasyn ala almaghan. Meninshe, shygharmalarynyng óz túsynda layyqty baghasyn almauynyng ýlken bir sebebi, onyng shetelde úzaq jýruinen (Germaniyada kóp jyl elshilikte qyzmet atqarghan, t.s.s.), sol kezde «әdeby orta» sanalatyn әdeby jurnaldardyng tónireginde jii kórinbeuinen bolsa kerek. Onyng ýstine Tutchevting ózi kózge kórine berudi únata bermeytin, birtogha adam bolghan. Kerisinshe, Benediktov, Nadson, Severyanin sekildi zamandastarynyng sol kezde aty dýrildep túrdy. Synshylar solardyng shygharmashylyghyn әngime qylyp jatatyn. Biraq uaqyt óte kele bәri sabasyna týsti. Severyaniynderding esimi әdeby ómirding órisinde kórine de bermeydi.
Zamannan zaman óte kele kórkem әdebiyetti oqushy júrttyng aqyn-jazushylargha degen qyzyghushylyghy ózgerip jatatyny kezdeysoq dýnie emes. Ádeby tabystyng da, tanymaldylyqtyng da týrli-týrli faktory bar. Ár dәuirdegi qoghamdyq ómirding týrlenip jatuyna oray oqyrman júrttyng pikiri de qúbylyp otyrady. Mysaly, HH ghasyrdaghy orys әdebiyetining eng ataqtysy, eng alyby Lev Tolstoy boldy. Tolstoy – doly tenizding buyrqanghan tolqyny tepsinip kelip soqsa da, miz baqpaytyn qara jartas. Sovet dәuirinde әdebiyetting payghambary dәrejesine deyin kóterildi (Oljas Sýleymenov sekildi jastardyng jazushynyng 90 tomdyghyn ýtir-nýktesine deyin qaldyrmay oqityn kezi). Sol Tolstoy HHI ghasyrda oqyludan qalyp barady.
HIH ghasyrda әlem әdebiyetining damuyna zor әserin tiygizgen fransuz әdebiyeti (Stendali, Balizak, Flober) qazir sol Batystyng ózinde oqyla bermeydi. Óitkeni, zaman basqa, әdebiyet jana. Qansha moyyndaghymyz kelmese de, әdebiyetke, әdebiyetting týrli aghymdaryna degen moda klassikalyq dep sanalghan әdebiyetti kólegeylep túrady.
Al HH ghasyrdyng 60-80-jyldarynda Hulio Kortasar, Karlos Fuentes, Mario Vargas Liosa, Gabrieli Garsia Markes sekildi әlem әdebiyetinde latyn-amerikalyq serpilis (boom latinoamericano) әkelgen atyshulylar turaly, olardyn, bireui layyqty, bireui layyqsyz, ataqqa shyghyp jatuy – óz aldyna bir kitapqa jýk bolatyn, úzaq әngime.
Ádeby tabysqa, әdeby ataqqa jetuding týrli faktory bar ekenin әdebiyet tarihyn zertteushiler joqqa shygharmaydy. Búl tarapta belgili bir avtordyng óz shygharmasynyng (nemese әdeby baghytynyn) ereksheligin, janashyldyghyn aityp aighaydy salyp, «mәlimdeme» jasap, dabyra kóterip jatuy da elding nazaryn eriksiz audaratynyn aitady zertteushiler. Eger, dep jazady Ivan Rozanov, janashyl jazushy әdebiyette aighay-shusyz, ýn-týnsiz, óz jolymen ketip bara jatsa, synshylar da, ózgeler de úzaq uaqyt boyy ony bayqamauy mýmkin. Al endi ol eskegimen kók shalghyndy jaypap, «eskishilderge» úrynyp, dýrbeleng tudyryp jatsa (mәselen, Pushkiyn, Nekrasov, simvolizmning kósemderi), onda ol әdebiyette kópshilikting nazaryn ózine audaruy da mýmkin. Sóitip, keybireui attaqqa shyghyp, zamandastarynyng arasyna tanymaldylyqqa ie boluy yqtimal; búl jerde, dep jazady Rozanov, aqyldy bastan góri aighayy kýshti kómey kerek bolady (HH ghasyr basyndaghy futuristerding mәlimdeme jasap, dabyra tudyryp jatqanyn esepke alghany). Búl aitylghan oilardyng negizi joq emes, jel soqpasa, shópting basy qimyldamaydy, onyng shet-jaghasyn ózimiz de kórip jýrmiz... Resmy ókimetting qalamgerlerding jalynan sipap aldyna jem tastauy, búqaralyq aqparat qúraldarynyng әspettep qoghamdyq pikir tughyzuy aty-jónin dabyralatugha yqpalyn tiygizip jatady. Múnyng bәri biraq – ótkinshi dýniye.
Oqushy júrttyng pikiri myqty bolsa da, qalamgerding tanymaldylyghyna oqyrman bas shúlghyp jatsa da, әdeby shygharmanyng qúndylyghyn dәl osylarmen ólsheuge negiz joq. Kórkemdigi asyl shygharmanyng óz zamanynda ýlken tabysqa jete bermeui әbden mýmkin degen Tomas Mann.
Talantty moyyndamau qay zamanda da bolghan. Bola beredi de. Biraq synshylar talantty moyyndamaydy eken dep jazbay ketken qalamger bar ma? Joq. Belgili aqyn-jazushylardyng biografiyasyna ýnileyikshi. Dostoevskiyding ózin zamanynda keybir synshy jerden alyp, jerge salghan. Bala kýninen túrmysy auyr bolyp, artynan aidauda jýrip kelgen jazushynyng tauany qaytty ma? Qaytqan joq. Sol auyr túrmysta ómirin óksitse de, ózining әdebiyetke ne ýshin kelgenin jaqsy bildi, synshylar aitty eken dep moyyghan joq, jasyghan joq. Ólmes shygharmalaryn jaza berdi.
...Ejelgi Rim dәuirinde baqyr tiyndy «talant» dep ataghan eken. Osyghan oray mynanday anyz bar: Bir bay qojayyn ózining qúldarynyng ekeuine bir-bir baqyr talanttan berip, osy talantty bir jyldan song qaytaryp bergenge siyapatym bar depti. Qúldyng bireui әlgi talantqa óz isin ashyp, bir jyldan song qojayyngha artyghymen qaytaryp beripti. Ekinshisi aqshany joghaltyp alamyn-au degen ýreymen alghan talantyn jerge kómip tastap, bir jyldan keyin qazyp alyp qojayynyna qaytaryp beripti. Al endi osy eki qúldyng qaysysyna qojayyny siyapat berui kerek?
Ádeby shygharmashylyq ta osyghan úqsas. Qúday bergen talantty jerge kómip tastamay, jankeshti enbekpen jaltyratyp, jarqyratyp otyru kerek, yaghny әdeby sheberlik ómir boyy jetildirilip otyruy qajet. Qazirgi estradada órip jýrgen «júldyz» әnshilerding halturasy әdebiyette de bar. Produser jetektegen «júldyz» qalamger HHI ghasyrda kóbeyip keledi. Europada da, Amerikada da. Qazir olardan Resey qalyspay túr. Oqyrmanynan ajyraghan bizding jetim әdebiyet taqymyn qysyp ýide otyr...
Dayyndaghan Aynara AShAN.
"Qazaq әdebiyeti" gazeti
