МІНСІЗДІК ПЕН ШЫНШЫЛДЫҚ
Кәдірбек СЕГІЗБАЙҰЛЫ, жазушы:
Кәдірбек СЕГІЗБАЙҰЛЫ, жазушы:
Жалпы кеңестік кезеңде жағымды кейіпкер, жағымсыз кейіпкер деген болды. Жағымды кейіпкер шығарманың басында жақсы қылықтарымен көзге көрінсе, аяғына дейін сол жақсы қалпында қалуға тиіс. Ал жағымсыз кейіпкер шығарманың басынан аяғына дейін айналасына зиянын тигізіп, кедергісін келтіріп жүреді. Анығында, қанша кемшілігі көп адамның өзінде бір жақсы қасиет кездеседі. Ал жақсы адамда керісінше. Мен «Беласқан» деген шығармамды қайта өңдегенде осы идеяны ұстандым. Бас кейіпкерім – Қамбар төре деген кісі. Бұрын бізге төрелер, қожалар, молдалар, бай-манаптар жағымсыз кейіпкер түрінде көрінді. Ал шындығында баюдың өзі ақылды адамның ғана қолынан келетіні шындық. Ел басқару да сол секілді нәрсе. Мұрағаттарды ақтарып, қариялармен сөйлесу барысында Қамбар төренің өте жақсы адам болғанына көз жеткіздім. Сырттан келген переселендерден қазақтарға ұсталықты үйреткен, алғашқы шөп шабуды меңгерткен, елді егіншілікке жұмылдырған, айта берсек, өркениетке бет алуға ұмтылыс жасаған адам екен. Дей тұрғанмен де, ол кісінің жуан сіңір азамат ретінде халыққа жасаған қиянаты да жетерлік. Ертістің арғы бетіндегі азаматтардан мал алдыруы, өзі сияқты төре тұқымының батырларын ұстап алып, жазалауы керемет деп отырған Қамбар төренің екінші қырын ашады. Алғашқы басылымда кейіпкерімді мүлдем әппақ, тап-таза, мінсіз етіп көрсетуге тырысыппын. Кітапты қайта басуға жөндегенде осыған біраз мән беріп, кемшіліктерін де ашық жазуға тура келді. Кез келген әдеби кейіпкер мінсіз немесе мінді болып көрінуі шарт емес. Менің түсінігімде реализм – шындықты айту, адамның өмірдегі шын бейнесін көрсету. Мәселен, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен терінде» Судыр Ахмет жағымсыз қылықтарымен қатар, жақсы мінездерімен де көрінетін образ.
Еліміз қайткен күнде алдыңғы қатарлы дамыған мемлекеттер қатарына қосылады дегенді осы күні жиі көтереміз. Бұл ең бірінші сол мемлекетті құрайтын жеке адамдардың адамгершілік ұстыны мен кісілігіне, адами қасиеттеріне байланысты. Осы күндегі біздің шенеуніктердің жасап жүрген қателіктері айналып келгенде бүгінгі қоғам адамдарының мінез-құлқы ойдағыдай еместігін көрсетеді. Бізде шешілмеген проблемалар шаш-етектен. Жаңа айтып кеткендей жемқорлық дерті асқынып тұр. Онымен әрбір азамат жеке күресуі тиіс. Жақсы қоғам орнату үшін адамдардың әрқайсысы өзі үшін жауап беруі керек және қасындағы адамдардың жақсы азамат болуына ықпал етуі тиіс деп ойлаймын.
Түркі тілдерінің ішіндегі ең байы саналатын тіліміздің бүгінгі жағдайы да сын көтермейді. Теледидарды қосып қалғанда, қарапайым адамдардың қазақша екі сөздің басын қосып сөйлей алмайтынын көріп, қарның ашады. Бұл адамның өз тілін менсінбеуінен, жауапкершілікті сезінбеуінен туатын нәрсе. Соңғы кездері «қара орыстар» деген термин шықты. Ол өзі қазақ бола тұра өз тілінде сөйлегісі келмейтін, мұрын шүйіріп қарайтын адамдар. Тәуелсіздік алғалы жиырма екі жыл болса да, ана тіліміздің, ұлттық діліміздің мәселелері шешімін таба алмай тұр. Тіл мәселесінің күрмеуін шешу үшін мемлекеттік қызметке қабылдайтын әрбір адамға, ең алдымен, «қазақ тілінде қалай сөйлейсің, қалай жазасың» деген критерий қойылуы керек. Екінші бір мәселе – біздің тәуелсіздік мейрамы төңірегінде. Біз бұл мейрамның қадіріне шын мәнінде жете алмай жүрміз. Жаңа жылға деген алапат дайындық біздің аңсап жеткен ұлық мерекеміз – Тәуелсіздік күнін көлеңкеде қалдырып келеді. Біз қазір тәуелсіздіктің құнын жете түсіне алмай жүрген жайымыз бар. Осы секілді қоғамымызда кездесіп жүрген олқылықтар – біздегі қарапайым адамнан бастап, билік басындағыларға дейінгілердің бүгінгі бет-бейнесінің айнасы. Соңғы кездері жайлап бара жатқан тағы бір індет – жағымпаздық. Кез келген аудандық, облыстық газетті алып қарасақ, бірінші бетке жиі-жиі әкімнің суретін басады. Бұның ар жағында үлкен жағымпаздық тұр. Жағымпаздық – ақиқатты бүркемелеу деген сөз. Қазір әр басшы өз қарамағындағы халықтың қамын ойлаудан бұрын өзінен жоғары басшының тілін табуды көздейді. Әсіресе, «ертең өссем-ау» дейтін азаматтардың осы жағымпаздық мінезі қатты белең алып кетті. Жалпы, өз басым, адамды қызмет-беделіне, атақ-мансабына емес, тек қана кісілігіне қарап сыйлау қажет деп ойлаймын. Жақында ҚР Парламент депутаттарының бірі «Мәке, Тәке, Сәке» дегенге қарсы шықты. Менің түсінігімде бұл халқымызда ғасырлар бойы қалыптасқан адам сыйлаудың үлгісі. Оны мәселе етіп көтеріп, тіпті үлкен мінбеде сөз етудің өзі ұят. Қазақта Бәленбай Түгенбайұлы деп, әкесінің атын бажырайтып қоса айтып отыратын салт болмаған. Бірақ қазір осы оғаш үрдіс қалыптасып барады. Адамды кісілігіне ғана қарап сыйлау керек. Өсек, өтірік айтатын екіжүзділерге қылығын бетіне басып айтып отырған жөн сияқты. Бұдан басшыны сыйламау керек деген ой тумау керек. Бірақ тым-тым жылпылдамай, шектен шықпай, қызмет бабындағы қарым-қатынас барысында әр нәрсенің орны, шегі бар екенін есте ұстасақ деймін. Ағайынның өзара сыйластығы қазақта ежелден келе жатқан керемет дәстүр. Қарап отырсақ, өзге халықтарда құдалар бір-бірімен араласа бермейді. Ал қазақ құдасын Құдайындай сыйлайды. Баланың ата-анасын құрметтеуі, олардың алдында өзін борышты санауы біздің ерекше қасиетіміз еді. Қазір қартайған ата-ананы қарттар үйіне апарып тастау, жаңа туған шарананы көшеге немесе балалар үйіне қалдырып кету дейтін сұмдық шыға бастады. Бұл – өзге халықтан жұққан жиіркенішті дерт, әке мен баланың арасына түскен сызат. Біз ұлттық рухымызды жоғары ұстай білетін болсақ, мұның бәрінен бірте-бірте арылуға болады деп ойлаймын. Ол үшін ата-анасынан, бауыр еті баласынан бас тартқан тасбауырлар халық алдында айыпталып отыруы тиіс. Жуырда көпшілікке танымал бір азаматымыздың бала-шағасы бола тұра қарттар үйіне барып қайтқанына бәріміз куә болдық. Бұл – біздің ұлттық трагедиямыз.
Шын таланттарды мойындамау мен сауатсыздық, шалахаттық мәселесі өз алдына бөлек әңгіме. Жалпы, адамның қанында бар дарындылық түбінде жарып шықпай қоймайды. Кеңестік кезеңде қазақтың керемет дәстүрі айтыс өнері жоғалып кетті. Айтыс өнері осылай құритын болды-ау деп қорқатынмын. Бірақ кейіннен қайта жанданып, халықпен қауышты. Қазір айтыс ақындарының алдыңғы толқынының өзі қарттардың қатарына қосылып қалды. Күні кеше ғана тәуелсіздік мерекесіне орай өткен айтыста жастардың қарқынына, қабілет-қарымына қарап отырып, сүйсіндім. Ақын-жазушыларымыздың ішіндегі дарындыларды да танымай қалу мүмкін емес. Сөзінің шұрайы, ойының оты бар қаламгерлер қашан да халық назарынан тыс қалмаған. Айталық, Жанат Ахмади деген жазушы бар. Қазақы сөздің қаймағын қалқып ішіп жүрген азамат. Төгіп-төгіп жазады. Бұл жігіттің кезінде көрмегені жоқ, бірақ Құдай берген дарын түбінде мойындатпай қоймады. Қалай айтсақ та арғы беттегі қазақтардың тілдері орамды келетіні рас. Дегенмен де, халық мойындаған кейбір азаматтардың, өнер адамдарының экрандардан көрінбей кетуі жиі кездеседі. Оның себебі, қазақта бақталастық дейтін жаман қасиет бар. Талай азаматтарымызды балағынан тартатын сол бақталастық дерті.
Ал сауатсыздықтың басы балабақша мен мектептен басталуда. Балабақшаға балаңды орналастыру үшін басшысына ақша беруің керек. Перзентіңді таңдаулы мектепте оқытқың келе ме құнын төлей ғой. Бұл бүгін ешкімге жасырын емес. Ең сұмдығы, балаң мектепті жақсы бітірсін десең де ақысын беруге тиіссің. Бұдан баланың ғылымға-білімге дейтін жауапкершілігі азаяды. Ал жоғары оқу орындарындағы жемқорлық тіпті асқынып кетті. Дипломын сатып алған мамандар толып жүр. Өзі ешнәрсе білмейтін ұстаз балаңызға не үйретеді деп күтесіз. Тәуелсіздік алғаннан бері Білім және ғылым министрі он үш рет ауысты. Оның әрқайсысы өз реформасын ала келгенімен, ісін аяғына жеткізе алмай кетіп жатты. Осының барлығы шәкірттің соры деген сөз. Қазір кез келген оқу орнында ғылым докторлары, профессорлар көп. Біздің кезімізде университеттің өзінде әр ғылым саласында 1-2-ден ғана профессор болатын. Ол керемет құрметке ие еді. «Әне, профессор келе жатыр» деп, бәріміз иіліп сәлем беріп тұратынбыз. Қазір екінің бірі ғылым докторы. Ең сұмдығы, біздің жоғары шенді, лауазымды азаматтарымыздың бәрі осындай атақтар алып алды. Осының бәрін мен ғалым екен деп мойындай алмаймын. Елімізде мықты-мықты шын ғалымдар бары рас. Олардың еңбегін бағалау, елеп-ескеру біздің қоғамның алдында тұрған мәселе.
Нұржан ҚУАНТАЙҰЛЫ,
прозашы, ақын
ЕКІ ҚҰЛДЫҢ ҚАЙСЫСЫНА
ҚОЖАЙЫНЫ СИЯПАТ БЕРУІ КЕРЕК?
Иә, біржақты жақсы немесе біржақты жаман кейіпкер жасау үрдісі әлі де жоқ емес. Әсіресе, біздің тарихи романдарда мінсіз кейіпкерлерден аяқ алып жүре алмайсыз. Жалпы, тарихи персонаждар қашан да күмән туғызады. Мәселен, «Соғыс және бейбітшіліктегі» Наполеон – өмірдегі Наполеон емес. Ол – толығымен Толстой шығармашылығынан туған кейіпкер, ол – толығымен Толстойдың концепциясы. Бірақ жазушының ХІХ және ХХ ғасырдағы орыс тілді оқырмандары тарихи Наполеонды дәл сол романдағыдай деп қабылдады.
Аристотельдің жазуынша, тарихшы мен ақынның айырмашылығы мынада: біреуі болған оқиғаны әңгімелейді, екіншісі болған оқиғаның «көркемделген» нұсқасын жазады. Бұл «классикалық шекараны» кейінгі әдебиет бұзды. Әсіресе, ол ХХ ғасырда көрініс береді.
ХХ ғасырдың қаламгері автобиографияны, басқа да өмірлік, белгілі оқиғаны деректі жанрға ғана емес, әдеби шығармаға да тұтасымен пайдалана алды.
«Қылмыс пен жазадағы» Раскольниковтың «жағымды әлде жағымсыз» кейіпкер екенін оқушы алғашында тап басып айта алмайды. Тұрмысы нашар, денсаулығы әлсіз, арманшыл, қияли жас жігіттің әуелі ұнамды кейіпкер ретінде көрінетіні рас. Бірақ біраздан соң-ақ оның санасындағы ой тартысы, психологиялық қобалжулары кейіпкердің күрделі персонаж екенін сездіреді. «Қылмыс пен жазадағы» осы кейіпкердің ішкі жан дүниесіндегі арпалыс процесі Достоевскийдің өзге шығармаларындағыдай ерекше екпінмен жүреді. Өйткені, Раскольников – мінсіз кейіпкер емес. Жалпы, Достоевский кейіпкерлеріндей күрделі образдар қазақ әдебиетінде әлі жасалған жоқ. Өзімізге-өзіміз қанша сүйсінсек те, осы шындықты мойындауымыз керек.
Өзі жасаған ХVІ ғасырда ғана емес, ағылшын әдебиеті тарихшыларының жазуынша, ХVІІІ ғасырдың ортасына шейін Шекспирдің аты Еуропада жер жарып шыққан емес екен. ХVІІІ-ХІХ ғасырға дейін ол белгісіз болмаса да, ел назары ауған, атақты драматург саналған емес дейді.
ХІХ ғасырда, яғни өз заманында Федор Тютчевтің поэзиясы орыс әдеби сынының жоғары бағасын ала алмаған. Меніңше, шығармаларының өз тұсында лайықты бағасын алмауының үлкен бір себебі, оның шетелде ұзақ жүруінен (Германияда көп жыл елшілікте қызмет атқарған, т.с.с.), сол кезде «әдеби орта» саналатын әдеби журналдардың төңірегінде жиі көрінбеуінен болса керек. Оның үстіне Тютчевтің өзі көзге көріне беруді ұната бермейтін, біртоға адам болған. Керісінше, Бенедиктов, Надсон, Северянин секілді замандастарының сол кезде аты дүрілдеп тұрды. Сыншылар солардың шығармашылығын әңгіме қылып жататын. Бірақ уақыт өте келе бәрі сабасына түсті. Северяниндердің есімі әдеби өмірдің өрісінде көріне де бермейді.
Заманнан заман өте келе көркем әдебиетті оқушы жұрттың ақын-жазушыларға деген қызығушылығы өзгеріп жататыны кездейсоқ дүние емес. Әдеби табыстың да, танымалдылықтың да түрлі-түрлі факторы бар. Әр дәуірдегі қоғамдық өмірдің түрленіп жатуына орай оқырман жұрттың пікірі де құбылып отырады. Мысалы, ХХ ғасырдағы орыс әдебиетінің ең атақтысы, ең алыбы Лев Толстой болды. Толстой – долы теңіздің буырқанған толқыны тепсініп келіп соқса да, міз бақпайтын қара жартас. Совет дәуірінде әдебиеттің пайғамбары дәрежесіне дейін көтерілді (Олжас Сүлейменов секілді жастардың жазушының 90 томдығын үтір-нүктесіне дейін қалдырмай оқитын кезі). Сол Толстой ХХІ ғасырда оқылудан қалып барады.
ХІХ ғасырда әлем әдебиетінің дамуына зор әсерін тигізген француз әдебиеті (Стендаль, Бальзак, Флобер) қазір сол Батыстың өзінде оқыла бермейді. Өйткені, заман басқа, әдебиет жаңа. Қанша мойындағымыз келмесе де, әдебиетке, әдебиеттің түрлі ағымдарына деген мода классикалық деп саналған әдебиетті көлегейлеп тұрады.
Ал ХХ ғасырдың 60-80-жылдарында Хулио Кортасар, Карлос Фуэнтес, Марио Варгас Льоса, Габриэль Гарсиа Маркес секілді әлем әдебиетінде латын-америкалық серпіліс (boom latinoamericano) әкелген атышулылар туралы, олардың, біреуі лайықты, біреуі лайықсыз, атаққа шығып жатуы – өз алдына бір кітапқа жүк болатын, ұзақ әңгіме.
Әдеби табысқа, әдеби атаққа жетудің түрлі факторы бар екенін әдебиет тарихын зерттеушілер жоққа шығармайды. Бұл тарапта белгілі бір автордың өз шығармасының (немесе әдеби бағытының) ерекшелігін, жаңашылдығын айтып айғайды салып, «мәлімдеме» жасап, дабыра көтеріп жатуы да елдің назарын еріксіз аударатынын айтады зерттеушілер. Егер, деп жазады Иван Розанов, жаңашыл жазушы әдебиетте айғай-шусыз, үн-түнсіз, өз жолымен кетіп бара жатса, сыншылар да, өзгелер де ұзақ уақыт бойы оны байқамауы мүмкін. Ал енді ол ескегімен көк шалғынды жайпап, «ескішілдерге» ұрынып, дүрбелең тудырып жатса (мәселен, Пушкин, Некрасов, символизмнің көсемдері), онда ол әдебиетте көпшіліктің назарын өзіне аударуы да мүмкін. Сөйтіп, кейбіреуі аттаққа шығып, замандастарының арасына танымалдылыққа ие болуы ықтимал; бұл жерде, деп жазады Розанов, ақылды бастан гөрі айғайы күшті көмей керек болады (ХХ ғасыр басындағы футуристердің мәлімдеме жасап, дабыра тудырып жатқанын есепке алғаны). Бұл айтылған ойлардың негізі жоқ емес, жел соқпаса, шөптің басы қимылдамайды, оның шет-жағасын өзіміз де көріп жүрміз... Ресми өкіметтің қаламгерлердің жалынан сипап алдына жем тастауы, бұқаралық ақпарат құралдарының әспеттеп қоғамдық пікір туғызуы аты-жөнін дабыралатуға ықпалын тигізіп жатады. Мұның бәрі бірақ – өткінші дүние.
Оқушы жұрттың пікірі мықты болса да, қаламгердің танымалдылығына оқырман бас шұлғып жатса да, әдеби шығарманың құндылығын дәл осылармен өлшеуге негіз жоқ. Көркемдігі асыл шығарманың өз заманында үлкен табысқа жете бермеуі әбден мүмкін деген Томас Манн.
Талантты мойындамау қай заманда да болған. Бола береді де. Бірақ сыншылар талантты мойындамайды екен деп жазбай кеткен қаламгер бар ма? Жоқ. Белгілі ақын-жазушылардың биографиясына үңілейікші. Достоевскийдің өзін заманында кейбір сыншы жерден алып, жерге салған. Бала күнінен тұрмысы ауыр болып, артынан айдауда жүріп келген жазушының тауаны қайтты ма? Қайтқан жоқ. Сол ауыр тұрмыста өмірін өксітсе де, өзінің әдебиетке не үшін келгенін жақсы білді, сыншылар айтты екен деп мойыған жоқ, жасыған жоқ. Өлмес шығармаларын жаза берді.
...Ежелгі Рим дәуірінде бақыр тиынды «талант» деп атаған екен. Осыған орай мынандай аңыз бар: Бір бай қожайын өзінің құлдарының екеуіне бір-бір бақыр таланттан беріп, осы талантты бір жылдан соң қайтарып бергенге сияпатым бар депті. Құлдың біреуі әлгі талантқа өз ісін ашып, бір жылдан соң қожайынға артығымен қайтарып беріпті. Екіншісі ақшаны жоғалтып аламын-ау деген үреймен алған талантын жерге көміп тастап, бір жылдан кейін қазып алып қожайынына қайтарып беріпті. Ал енді осы екі құлдың қайсысына қожайыны сияпат беруі керек?
Әдеби шығармашылық та осыған ұқсас. Құдай берген талантты жерге көміп тастамай, жанкешті еңбекпен жалтыратып, жарқыратып отыру керек, яғни әдеби шеберлік өмір бойы жетілдіріліп отыруы қажет. Қазіргі эстрадада өріп жүрген «жұлдыз» әншілердің халтурасы әдебиетте де бар. Продюсер жетектеген «жұлдыз» қаламгер ХХІ ғасырда көбейіп келеді. Еуропада да, Америкада да. Қазір олардан Ресей қалыспай тұр. Оқырманынан ажыраған біздің жетім әдебиет тақымын қысып үйде отыр...
Дайындаған Айнара АШАН.
"Қазақ әдебиеті" газеті
