Býkil әlem bolyp toylanatyn Jana jyl merekesi haqynda tanymdy keneytip, onyng mazmúnyn týrkilik ereksheliktermen tolyqtyra týspesek, europalyq hәm hristiandyq sipatta Jana jyldy qarsy alyp dýbәra kýide qala beremiz. Kenes kezinde jana jyldy pravoslav ýlgisinde orys ertegilerining jelisimen toylap kelsek, keyin katoliktik qalyppen elding bәrining qyzyl kýrtesheli, qyzyl telpekti Santa-Klaus bolyp kiyinui sәnge ainalyp ketti. Orystyng ertegi keyipkerlerining ornyn mulitfilimderding qaharmandary Shrekter, Halktar, Hobbitting siqyrshylary yghystyryp, týp qazyghymyzdyng qayda qalghanyn tappay qaldyq. Songhy kezderi jana jyldyng týp-tórkinine qatysty jii aityla bastaghan janasha kózqarastardy ómir shyndyghyna ainaldyratyn kez jetti.

Býkil әlem bolyp toylanatyn Jana jyl merekesi haqynda tanymdy keneytip, onyng mazmúnyn týrkilik ereksheliktermen tolyqtyra týspesek, europalyq hәm hristiandyq sipatta Jana jyldy qarsy alyp dýbәra kýide qala beremiz. Kenes kezinde jana jyldy pravoslav ýlgisinde orys ertegilerining jelisimen toylap kelsek, keyin katoliktik qalyppen elding bәrining qyzyl kýrtesheli, qyzyl telpekti Santa-Klaus bolyp kiyinui sәnge ainalyp ketti. Orystyng ertegi keyipkerlerining ornyn mulitfilimderding qaharmandary Shrekter, Halktar, Hobbitting siqyrshylary yghystyryp, týp qazyghymyzdyng qayda qalghanyn tappay qaldyq. Songhy kezderi jana jyldyng týp-tórkinine qatysty jii aityla bastaghan janasha kózqarastardy ómir shyndyghyna ainaldyratyn kez jetti.

Tarihshy-mәdeniyet­tanu­shy ghalymdar shyrsha ainalu meyramynyng kóshpeli týrki­lerge tәn ejelgi ghúryp ekenin dәleldedi. Kýnning qys­qaruy­nyng toqtap, úzara bastauyna quanyp, qyzyl shekpen kiygen Ýlken degen aqsaqaldy adamgha alghystaryn bildirgen, onyng sýiikti aghashy – shyr­shany qasterlep, shýberek baylanyp, qol ústasyp aina­latyn dәstýri bolghan. Kýnning qayta úzaruy – Úly Tuylys sekildi aspan әlemindegi qúby­lys­tar­men, jaraty­lys­tyng zandylyghyna bay­la­nysty tuyndaghan dәstýrding osynday iydeyalyq mazmúny Nau­ryzben úqsas keledi. Demek, Qazaqstangha jana jyldyng basty atributy – tabighatpen sabaqtasyp, Jarat­qangha shýkir­shilik aityp, tilek-lebizder bildirumen asta­syp jatsa dúrysyraq bolar edi. Zert­teu­shilerding pikirinshe, ghúndardyng Euro­pagha Úly qonys audaruy kezinde shyrsha ainalu salty kәri qúrlyqqa sinisti bolyp, olar búghan óz­derining etno­gra­fiyalyq jәne diny joral­ghy­laryn engizgen. Jana jyldy Rojdestvo mey­ramy retinde atap ótip, osy núsqa, bas­qasha atribut býkil әlemge jayyl­dy, biz de solay toylap kelemiz. Batystyq qúndy­lyq­tardy qabylday otyryp, rojdestvolyq jana jyldyng pravoslaviyelik ýlgisimen katoliktik sipatyn ústanatyn boldyq. Jana jyldyng mәni batystyqtar ýshin Isa pay­gham­­bardyng tughan kýni bolsa, týrkilerding úrpaghy biz ýshin jaratylystyng zandylyghy – «Úly tuylys kýni» retinde tújyrymdamasy oilas­ty­ry­lyp, atributtary aishyq­ta­luy qajet.

Óitpeyinshe, Jana jyldy hriys­­­tiandyq túrghyda, batystyq túr­patta tútynushy, elikteushi halyq re­tinde toylap, týpki mazmúnynan alys­tap keterimiz haq. Mәdeniyet­ta­nu­shy Serik Erghaly aghamyz jazghanday, «týr­kiler bar­lyq qadyr-qasiyetti Jerge ómir syilap túrghan Kýnmen shendestirudi dәs­týrge ai­nal­dyrghan bolatyn. Son­dyq­tan atalmysh kýn­di basqa júrttar pay­gham­bar ýshin úrlap aldy deuden góri, sol ejel­gi pәk әfsanany qayta janghyrtyp, ta­rihy túlghalardy, payghambardy qa­siyet­tep otyrugha týr­ki­ler­ding ózderi osylaysha ti­keley kirisken degen abzal. Sebebi týr­kiler adamnyng tuylghan kýnin emes, әlgi ta­nym arqyly ghalamnyng tughan kýnin me­re­keleumen bar mәseleni birden sheshken!».

Týrkiler ýshin Jana jyldyng mәni qan­day bolghan?

Birinshiden, jaratylysty jasaghan Ja­ratqangha tәube qylu, dúgha-tilekter tileu.

Ekinshiden, ghalamnyng tughan kýni.

Ýshinshiden, aspan әlemine zer salyp, uaqytty mejeleu.

Tórtinshiden, tabighatpen etene ekenin, bir jaratylys ekenin sezinu.

Besinshiden, jaratylystyng erekshe ký­nin­de aq dastarhan basynda birlik pen yn­ty­maqqa kelu.

Altynshydan, ótkenge shýkirshilik etip, keleshekke pikir týng, senimmen algha basu.

Jetinshiden, aspan әlemi, ortanghy әlem – jer­ýstilik tirlik әlemi, jerastylyq әlem­men qatysty mifologiyalyq, pәlsapalyq dý­niyetanym jiyntyghy.       

Jana jylda bar tabighat әlemi ýlpil­dek aq úlpa jamylyp, qyraudan órilgen oi-ór­nek­ter jalt-júlt etip shaghylysqan sәtte adam janyn erekshe kónilge bólep, ghajayyp ertegiler eline jeteley jóne­letin qúdiretti sezinerimiz sózsiz. Pәk sәby kónili, býldirshin balang sanasy ja­na­jyl­dyq shyrsha mey­ra­mynda ba­tys­tyng iydeo­lo­giyasyn qaz-qal­pyn­da qa­byldap, dý­niye­ta­nymy da eu­ro­pa­sha, hristian dini túr­­ghysynda qa­lyp­ta­sady. Ýlken alan­darda, oiyn-sa­uyq or­talyq­ta­ryn­da, mektepterde, me­ke­me­lerde ótetin Jana jyl shyrshalar­dy Ayazata men Aqshaqar orys tilinde jýr­­gi­zedi, qoyylymdar orys erte­gi­leri men ba­tystyq mulit­filim keyip­ker­lerin som­daudan aspay­dy. Qazaq er­tegilerindegi Taz­sha bala, Qo­ja­na­syr, Aldar Kóse, Er­tóstik er­te­gi­sining keyipkerleri oryn alsa, qa­zaq er­te­gi­le­rining motivteri basty na­zargha alyn­sa jaqsy bolar edi. Ázirge mú­ny biren-saran Jana jyl shyr­sha­la­ry­nan ghana kór­dik. Hristiansha Jana jyl­­dy atap ótude neden útylyp otyr­myz? Birin­shi­den, batystyq atriy­but­tar men siym­vol­dar sanamyzgha syna qagha­dy. Ekinshiden, Jana jyldy toylau asta-tók mal shash­paq­tyq pen daraqy­lyq­qa úlasady. Ýshin­­shiden, Ja­na jylgha janasha kóz­qa­ras qa­lyptas­tyr­mayynsha otarlyq jý­ye si­nir­gen qasang qalyptar men ste­reo­tiyp­ter­den týpkilikti aryla almaymyz.

Jana jyldy әr el әrqalay toylaydy de­sek te, biz Jana jyldy kóbinese orys­­­tar­sha toylaytynymyz jasyryn emes. Re­seyden bólip alar ereksheligimiz joq. Te­le­arnalardyng janajyldyq qo­yy­lymdary Reseyding shou bagh­dar­la­ma­la­ryna elikteuden әri aspay jatady. Key­bir telearnalardyng óz janajyldyq bagh­dar­lamalaryn estrada júldyzdary men әrtisterin jinap alyp, shyghys erte­gilerining je­lisimen efirge úsynghany sәtti bola qoy­ma­dy. Ár arna janajyl­dyq baghdarlama ja­sauda izdenis jasa­gha­nymen, iydeyalyq, ru­haniy-mәdeny qazy­ghyn qa­gha almay ke­ledi. Demek, Jana jyl­dy atap ótuding týr­kilik iydeologiyasyn әzir­­leu ózekti bolyp otyr. Sondyqtan kóp úzat­pay Jana jyl­dyng ilkidegi týr­ki­lik mazmúnyna say jal­py­gha ortaq za­ma­na­uy núsqasyn, birynghay ssenariyin ja­sau qajet.

Avtor: Qúbash SAGhIDOLLAÚLY

"Alash ainasy" gazeti