Jeksenbi, 8 Qyrkýiek 2024
Abay múrasy 1737 6 pikir 1 Shilde, 2024 saghat 14:49

Abay ilimindegi ómir maqsaty ne?

Kollaj: Abai.kz

Býkil bolmysta, onyng ishinde, tipti, hayuanat ómirinde de maqsat bar. Endeshe adam ómirining de maqsaty bar. Hayuanat ómiri – býkil bolmystyng evolusiyalyq jetiluining bir bóligi. Biraq olar ony bilmeydi. Olargha ony biluding de qajeti joq. Sebebi, hayuanat tabighatqa tolyq baghynady, ózderinde erik joq. Instinkt arqyly Olar evolusiya zandylyghy boyynsha instinktpen ómir sýrip, tabighat ýilesimdiligin búzbaydy.

Adamdar mýlde basqa. Olargha Abay kórsetkendey, erik pen ózindik aqyl berilgen, sondyqtan adamdardyng óz ómirin ózderi ózgertuge mýmkindigi bar. Biraq, sol erkindigin dúrys paydalana almay, adamdar ózderining negizgi mindetterin jii úmytyp ketedi. Sondyqtan, әrkim ózining ómirdegi boryshyn tolyq atqaru ýshin әueli ómirding týpki maqsatyn jaqsy bilui kerek.

Ruhany bolmystyng tereng syry ashylatyn «Lay sugha may bitpes qoy ótkenge» atty óleninde Abay ómirding týpki maqsaty ne ekenin bylay dep týsindiredi:

Meken bergen, halyq qylghan Ol lәmәkan
Týp IYesin kóksemey bola ma eken?
Jәne Oghan qaytpaqsyn, ony oilamay,
Ózge maqsat aqylgha tola ma eken?

Týp IYege qaytu iydeyasy – Abaydyng jýreginde ghana emes, danyshpandardyng aityp, qasiyetti jazbalarda rastalghan aqiqat. Búl aqiqatty qanday diny aghym bolsa da rastaydy. Mysaly, qasiyetti Qúranda  «Týbinde barlyghy Maghan qaytady» (Qúran 23-93) degen ayat bar. Abay da kónilde ózge maqsat bolmauy kerek ekenin nyqtap kórsetedi. Osylay Abay tirshilikting týpki mәnin berip otyr. Ol mәn – Týp IYege qaytu. Qazaq halqynyng adam ólgende ony «óldi» demey «qaytty» deui de búl aqiqatty bilgeninen bolsa kerek.

Oyshyl sonymen birge, Týp IYege qaytudyng adamgha nege negizgi maqsat ekenine dәlel keltiredi: Ol «meken bergen, halyq qylghan» Jaratushy, jәne adam ómirine qajettining barlyghyn bergen Týp IYe. «Ózge maqsat aqylgha tola ma eken?» dep basqa maqsatty izdeu bilimsizdik ekenin bildiredi. Sonymen birge, Jaratushy barlyq jaratqandaryna meken berse de, ózi mekensiz (lәmәkәn) dep, Abay Týp IYening basqa jandardan aiyrmashylyghyn kórsetedi.

Abay osylay ómirding qúpiya syryn ashyp, adam ómirining týpki maqsatyn kórsetedi. Búl óte ýlken maqsat. Ómirding búl týpki maqsatyna birden kóterilu mýmkin emes. Oghan jetu ýshin әueli ómirding tómengi maqsattarynan ótu kerek. Tirshilik maqsattarynyng barlyghy baspaldaq tәrizdi, tek qana osy týpki maqsatqa jetu ýshin arnalghan, týrli belester ghana. Abay ilimi boyynsha búl tómengi maqsattardy tәn qúmary, oy qúmary jәne jan qúmary dep ýshke bóluge bolady. Abay tek qana jan qúmaryna kóterilgennen keyin ghana ómirding týpki maqsatyna jetuge bolatynyn bildiredi. Ózge tómengi maqsattar týpki maqsatqa jatpaydy.

Ómir jolyn dúrys ótu ýshin onyng zandylyqtaryn jaqsy bilu kerek.

Búl joldyng sipaty men onyng sebebin Abay bylay dep týsindiredi:

Ómir joly – tar soqpaq, bir iygen jaq,
IYiltip eki basyn ústaghan Haq.
IYmek jolda tyyanaq, tegistik joq,
Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq.

Ómir joly degenimiz osy. Danyshpannyng búl tórt shumaq ólenin týsingen adam ómirding týpki syryn da týsine biledi. Búl joldarda ómirding ne ekeni, ony Kimning jәne qalay jasaytyny, ol joldyng qasiyeti men maqsaty qysqasha osylay tezisti týrde berilgen. Tereng filosofiyalyq qabattardy qamtityn búl ghibratty joldardy týsinu ýshin  olardyng әrbir sózine tereng boylap, jýrekpen sezinip, týsine bileyik.

Ómir joly – Abaydyng ózi aitqanday, soqtyqpaly, soqpaqsyz kýrdeli jol. Búlay Haqtyng Ózi jaratqan. Ómir joly iygen jaq (sadaq) tәrizdi tyyanaqsyz, tegistik joq. Jәne jaqtyng eki jaghyn ústap, iyiltip túrghan Haqtyng Ózi. Yaghny adam ómirin Haqtyng Ózi basqarady. Ómir jolyn qalay iyiltu – Haqtyng qúzyrynda. Is-әreketting jaqsy, ne jaman boluyna baylanysty ómir joly әrtýrli iyilip, tiyanaqsyz bolady. Qarymta zandylyghy osyghan arnalghan. Álemning әdilet zandylyghy boyynsha әrkim ózining qadir-qasiyetine baylanysty  artyq ta emes, kem de emes ózine tiyesili ýlesin alady. Qogham da sol. Álemdik әdilet zandylyghy býkil әlem ómirin basqarady. Ne ekseng – sony orasyn. Qarymta degenimiz osy. Osylay Jaratqan Ie әrkimge ózining tiyesili nesibesin beredi. Jaqsylyghyng ýshin – jaqsylyq, jamandyghyng ýshin – qayghy-qasiret. Búl tabighy zandylyq. Osylay tar soqpaqta, quanysh-qayghy arqyly adam ózining qatelikterinen sabaq alyp, shyndalyp, jetilip, dúrys ómir sýruge ýirenedi. Búl da Jaratqannyng bir shapaghaty. Keybireuler osyny týsinbey, tirshilikting qiyndyqtaryna shydamay Qúdaygha narazylyq bildiredi. Taghdyrdyng bergen synaghyn dúrys qabylday almay, ómirin beybereket, bos әureshilikpen ótkizedi, sonynda ókinishte qalady.

Sonymen, ómir joly degenimiz – iyilgen jaqtyng (sadaqtyn) ortasy, tiyanaq, tegistik joq. Ómirding eki jaghy – jaqsylyq-jamandyq, shyndyq-ótirik, quanysh-qayghy, tabighatta aq-qara, jaryq-qaranghy, ystyq-suyq, ýlken-kishi tәrizdi ekijaqtylyq, qarama-qarsylyq bar. Tirshilikting jamandyghyn bilmey, onyng jaqsylyghyn bilu, ótirikti bilmey shyndyqty bilu, qayghyny bilmey quanyshty bilu mýmkin emes ekeni belgili. Adam ómirdi keyde quanyshta emes, qayghyda terenirek týsinedi. Al kýnning shyghuy men batuy, qys pen jazdyng almasuy bolmasa, tabighat ómir sýre almas edi. Adam balasy ómir jolynda osy eki jaqtyng ortasynda mayatnik tәrizdi terbelip, jantalasuda. Búl adamdy ruhany jetildiru ýshin Haqtyng jasaghan jalpygha ortaq zandylyghy. Sondyqtan jaqsy-jaman, quanysh-qayghyny Allanyng shapaghaty retinde birdey rizashylyqpen qabyldap, sabaq alyp, ómirde qoldana bilu kerek. Ómir kórinisterin qabyldamay, qarsylyq jasau – Allanyng bergen shapaghatyn qabyldamay, Ózine qarsylyq jasaumen birdey. Osylay adam ýlken kýnә jasap, ózine berilgen baqytty ústay almay, әure bolady. Qúldyrau jolyna týsedi. Sebebi, múnday tar soqpaqpen jýruding ózi qauipti. Úly Abay «Qúlap ketpe, tura shyq, kózine baq» dep Týp IYege qaytu jolyn dúrys týsinip, dúrys jýruge ýiretedi. Ol ýshin ómir zandylyqtaryn tolyq týsinip, dúrys qolday bilu kerek. Sonda ghana ómir aghymyn dúrys paydalanyp, kelesi jaghagha jetuge bolady. Qatelik jiberme, saq bol! Haqtyng әdiletti jolymen ómirding týpki maqsatyna úmtylsan, osy ómirde de baqytty bolasyn. «Adamnyng baqyty óz qolynda» degen sóz bosqa aitylmaghan.

Hakim Abay osylay bolmystyng eki jaqtyq zandylyghyn kórsetedi. Búl zattyq әlemning búljymas zandylyghy. Dýnie qyzyghymen jýrgen pende ózining bilmestiginen búl zandylyqty dúrys paydalana almay, onyng paydasyn kóruding ornyna, ózi onyng yqpalyna týsip, tuu-ólu, jaqsy-jaman, quanysh-qayghy tәrizdi ekiúdayylyq yqpalyna  týsip, jantalasyp, dúrys baghytynan aiyrylyp, zardap shegedi.

Ómirding eki jaqtyq qarama-qarsy zandylyghyn ózgertuge bolmaydy. Tek qana ony dúrys týsinip, dúrys paydalanugha ghana bolady. Dúrys týsinu degenimiz – ómirding osy eki jaqtyng ortasynda jatqanyn sezinu. Adam osylay ómirding quanysh-qayghysyn birdey qabyldaydy, sezimderge berilip, azap shekpeydi. Sezimderding ótkinshi jәne uaqytsha ekenin jaqsy týsingende adam tabighattyng yqpalynan shyghady. Onday adamgha ómir tolqyny әser etpeydi. Jan tynyshtyghy keledi.

Ruhany jetilu ýshin әrbir adamnyng tabighy quaty ashylyp, onyng ruhany janghyruyna tiyisti jaghday jasaluy kerek.

Dosym Omarov,

abaytanushy, teolog

Abai.kz

6 pikir