«Sabalaq» atalghan Abylay hannyng tegi kim?

Bismillahy Rahmany Rahiym!

Abylay han turaly aitarymyzdy erteli-kesh oqyghan әdebiyetter men basylym betterinde jaryq kórgen ólender men derekterdi keltiruden bastalyq:

«Ay, Abylay, Abylay,
Sen men kórgende
Túrymtayday úl edin,
Týrkistanda jýr edin,
Ábilmәmbet patshagha
Qyzmetker bolyp túr edin.
Qaltaqtap jýrip kýneltip,
Ýisin, Tóle biylerdin
Týiesin baqqan qúl edin.
Sen jiyrma jasqa jetken son
Altyn túghyr ýstinde
Aqsúnqar qústay týledin!..»

(Búqar jyrau (1668-1781).

«...Tóle biydi tapqanda
Kýndiz týie baqqanda
Jalghyzbyn dep shoshymay
Esh malshygha qosylmay
Qara jerge otyrmay
Kýpindi salyp astyna
Jeng jastanyp basyna
Qol ayaghyng tórt jaqta
Jatushy eding sol shaqta
Úmyttyng ba sony Abylay...»

(Ýmbetey jyrau, (1706-1778).

Ýsh jýzge by Tóle edi,
Zamanynda sol Tóle
Tashkentke bir kýn keledi.
Sening atang Abylaydy
Ábilmansúr atanyp,
Ot jaghyp jýrgen jerinde
Shayhanadan kóredi.
Sol qúldyqtan qútqaryp,
«Sabalaq» degen at qoyyp
Tóle by alyp kep edi...

(Sýiinbay Aronúly, (1822-1895).

«... Bir jyldary Qazdauysty Qazybek by Asydan kóship kelip, Qarjaqty jaylapty. Sol Qazybek by men Tóle by oilamaghan jerden Qazybek bektikine kele qapty. Aytqaly kelgen qúpiya syrlary bar eken. Sózdi Qazbek by bastapty;

- Myna Tóle aghang ekeumiz bir qylmys jasadyq... Handarymyz keyde oilanbay is qylyp, qan tógedi... Biz Tókeng ekeumiz handy ózimiz tәrbiyelemek boldyq. Ol ýshin ekeumiz eki han tabuymyz kerek. Onyng sheshimin bylaysha taptyq. Eki jerde eki tóre úrpaqsyz boldy. Sonyng biri – «kórkem» Uәly edi...».

Odan әri mәsele bylaysha órbipti. Sol shaqta qazaqty qalmaq shauyp, eki jýzdey balany alyp ketipti. Bir jyldan song sol balalardy qaytaryp alghanda, ata-anasy tabylmaghan bir qyz balany Tóle biyding Janys ruly jaqyny Senkibay degen kisining Qarabay degen balasy asyrap alady. Sonda qyzdyng jasy on birlerde eken. Birde Tóle by Senkibaydyng ýiinde qymyz iship otyrsa, ýy syrtynda bir kishkene qyz bir top balany jinap alyp, ertekti kósiltip otyr. «Búl qay bala?» dep súrasa, ýy iyesi; «bir jetim qyz edi, Qarabay qol bala etip alypty» deydi. Tóle by sóilesip kórse, qyz Jiyrenshe sheshenning shóbelegi bolyp shyghady. Aty – Arshyn eken.

Keyin Tóle by sol Qarabay ýiindegi qolbala Arshynnyng eki qabat ekenin estiydi. Úl tusa, Uәliyding qoynyna salayyn dep sheshedi bi. Uәliymen sóilesedi. Uәly quanyp ketedi. Arshyn úl tuady. Bala ekige tolady, dәretinen ajyraydy. Tóle by Qarabay men kelindi shaqyryp alyp, onasha «Eshkiólmestin» bauyryna qondyrady. Balany Susamyrdy jaylap otyrghan Uәliyge jetkizedi. Bala 5-6-gha kelgende Uәly de, onyng tórt bedeu qatyny da qaytys bolady. Búl kezde Uәly Áulieata tóniregin mekendeydi eken. Balany Tóle by әueli óz ýiine aparyp baghady. Bala on jasqa kelgende, Tóle by Asyny qystap, odan Shymbas jaylap, bes jylday osy ónirde bolady. Qazybek by osyny Búqar jyraugha әngimelep aitypty. Ekeui: «Balany Orta jýzge alyp keteyik», - dep barsa, Tóle bi: «Búghanasy qatsyn», - dep bermey qoyypty. Taghy da 4-5 jyl Ábilmansúr Tóle biyding qolynda bolypty.

- Biyl, - deydi sodan song Qaz dauysty Qazybek by ózining attasy Qazybek bekke - Tókeng ekeumiz otyryp, jay japsardy Ábilmansúrgha týsindirdik. (Abylaydyng әli han bolmaghan kezi). Ol eki kýn eshkimmen sóilespey jatyp aldy. Qarabaygha jibermedik... Al, adas, saghan aitatynymyz erte me, kesh pe, júrt shyndyqty bilui kerek. Sony keyingi ýrim bútaqqa, shybyqúshyna jetkizsin, - dep әdeyi aityp otyrmyz (300-bet).

Qarabay qaytys bolyp sýiegi Shymbastaghy Qaramúrtqa qoyylypty. Abylaydy oghan shaqyrmaghan. Osy әngimening bәrin biyler Abylay súltangha tughan sheshesining ólimin estirtkende bayan qylypty. Abylay Úlytaudan eki kýn jýrip, Shymbas tauyna, Arshyn sheshesining ólimine kelgen (371 bet. Álibekten – Tynybek, Tóle bi, Tynybek nemeresi – Senkibay)-dep jetkizedi...».

Q.Tauasarúly, («Týp túqiyannan ózime sheyin» kitabynan).

«...Shynynda da, qazaqtar múny úly ister atqaruy ýshin, Allanyn  jibergen elshisi, әruaq iyesi dep úqqangha deyin Abylay talay kýresti bastan keshirip, san synnan sýrinbey ótti. Ol eki mәrte qolgha týsip, birinshisinde - qyrghyzdargha, ekinshisinde - Qaldan Serenge tútqyn boldy. Onyng Qaldannan qútyluy shyn mәninde keremet. Sebebi, ol hannyng sýiikti úly Sharyshty jekpe-jekte óltirip, qúdiretti qalmaqtyng qazaqtardan tabandap túryp talap etuimen tútqyngha týsken ghoy...

Abylaygha ayan berip otyratyn әdetten tys aruaqqa degen senim qazaq halqyna búryn sondy bolmaghan ójettik darytty. Qazaqtardyng anyz әngimelerinde Abylay aiyryqsha qasiyeti bar kiyeli, keremet qúdiret iyesi bolyp sanalady...».

Shoqan Uәlihanov.

«Búl kýnge deyin qazaq júrtynda Abylaydyng anyq ata jónin bilushi kem...» (381-bet).

Mirjaqyp Dulatov.

«...Jalpy Abylay ómir boyy Qytay men Reseyden әsker súrap, jalynyp ótken. Onyng búl qylyghyn eshqanday tarihshy jasyra almady. Qazybek biyding tuysqany Botaqandy óltirgeni ýshin arghyndardan qashyp, ontýstýstikke bara jatyp, Reseyden Týrkstangha ornyghu ýshin әsker súraydy.

Abylaydyng jergilikti halyqty aldap, qorqytuy úzaqqa barghan joq. Sarttarmen qaqtyghysta jaraly bolyp kóp úzamay qaytys bolghany turaly Mirjaqyp Dulatov jazghan naqty derek bar (Abylay han. «Jazushy» baspasy.1993. 385-bet). Alayda Abylaydy maqtaushylar onyng búl abyroysyz ólimi turaly eshtene jazbaydy... Eger Orta jýz halqy han dep moyyndasa, múnday jaghday bolmas edi. Jaraydy, ol Orta jýzden ketip qaldy. Abylaydyng tiytimdey abyroyy bolsa Úly jýz qazaqtary sarttardan kek alar edi... Onday bolghan joq.  Abylaydy han etip bekitken Resey ókimeti, halyq saylaghan joq. Halyq aldynda onyng jeksúryn bolghany sonshalyq, onyng ólimin joqtap, sarttardan kek alatyn bir adam bolmady.

Osy jerde taghy bir ashy shyndyqty aita keteyik. Orta jýz halqy Abylaydy it qosyp quyp jiberse de, onyng balasy Uәliydi han etip saylady. Resey basshylary Ábilmәmbetting balasy Ábilfeyizdi han etip saylau ýshin kóp enbek sinirgen edi, odan eshtene shyqpady. Uәly qazaq halqynyng qúrmetti adamy boldy . Sondyqtan Abylaygha baghynbaghan Orta jýz halqy Uәliydi 38 jyl han etip ústady. Uәly turaly eki adam (Marghúlan men Óteniyazov) ghana jazypty.

Resey qazaq tarihyn kompleksti týrde  búrmalaudy HIH ghasyrdyng birinshi jartysynda bastaghan edi. (Al odan bir ghasyr búryn 1731 jylghy Ábilhayyrdyng hatyn orysshagha audaryp bodandyq súraghan dep jalghan dokument jasalghan bolatyn.)

Osynau ýlken tapsyrmany yaghni, tarihy missiyany 1825 jyldary A.IY.Levshinge (1797-1879) jýktegen bolatyn. Onyng zertteui men jaryqqa shygharghan kitabynyng negizgi mindeti 250 jyldan beri Reseyge qarsy túryp kele jatqan Kishi jýz  halqyn óz erkimen Reseyge qosyldy – dep kórsetu. Reseyge qarsy kýresti 48 jyl boyy basqarghan Ábilhayyr syndy han, batyr, qolbasshyny óz halqyna keleshekte satqyn etip kórsetu...  Onyng әigili kitaby Peterburgte 1832 jyly jaryq kórdi... Keyinirek Sh.Sh.Uәlihanov búl kitaptyng kóp qatesin tauyp Levshindi Qazaq tarihynyng Gerodoty dep qatty synady.

Abylaydy maqtap qazaq elin tól tarihynan adastyru ýshin Resey basshylary ekinshi kompleksti әreketti yaghny ekinshi kezenin 1860 jyly bastady. Sonday-aq osy ýlken talpynysqa taghy da Levshindi paydalandy. Maqalany Levshinge jazdyryp Abylay – dep taqyryp qoyyp, onyng artyna Ch.V. – dep avtordyng atyn qoyyp, keleshekte qazaqtyng ózi jazghan maqala dep qabyldasyn jәne kez kelgen adam emes, qazaqtyng әigili ghalymy Shoqan Uәlihanov jazghan maqalany qazaqtar jaqsy qabyldaydy – dep alystan túzaq qúrghan edi... Búl maqalany kez kelgen gazet әlde jurnal emes fundamental basylym alghashqy Resey ensiklopediyasyna basyp shygharghan (1861). Sibirskiy sarevich, jekpe jekte Jonghar hanynyng balasy Charyshty óltirgen batyr, eshkimge baghynbaghan sheksiz biylikti han tek Abylay boldy, 1774 jyl ýisin aqsaqaldarynyng ótinishimen balasy Ádildi han etip otyrghyzghan. Oghan Talas boyynan qala salyp berip enbekqor qaraqalpaqtardy qonystandyrghan – degen siyaqty fantaziyalardy alghash jazyp Shoqannyng atymen jariyalaghan...  Sonday-aq 1723 jylghy Aqtaban shúbyryndy kezinde Orta jýz qazaqtary Samarqandqa, Kishi jýz qazaqtary Hiua men Búharagha  baryp tyghyldy – dep jazylghan fantaziyalar osy uaqytqa deyin talay tarihshylar men zertteushilerdi shatystyrdy...Tarihtyng shyndyghyn aitatyn bolsaqKishi jýz halqy Aqtaban shúbyryndy oqighasyna úshyraghan joq. Osy katastrofanyng avtory jonghar emes I Petr Resey patshasy edi.....

Qysqasyn aitqanda Levshinning Shoqan atymen jariyalaghan maqalasy qazaq elin shyn mәninde aqymaq qylyp talay úrpaghyn aldap kele jatyr. Imperiyanyng sayasaty keremet... Bir maqalamen býkil qazaqtyng tarihyn 180 gradusqa búryp qoyghan....«Abylay» atty maqala Sh.Sh.Uәlihanovtyng bedelin myqtap týsirdi...

Samat Óteniyazov, Madrid jәne Ál Faraby atyndaghy QazÚU professory.

«...Osy bir «Sabalaq» degen jaysyz estiletin sózding neni bildiretinin izdegen jan bar ma? Men izdedim. Jenilmeytin, batyl qimyldaytyn, boy kýshi de kәmil, jauyn jayratyp týsiretin batyrlyghy ýshin «Abylay» atanghan qay Abylay? «Sabalaq Abylay». Yaghny sabaytyn, soqsa, ondyrmaytyn Abylay, mine qarapayym ghana osylay týsindirdim,  «Sabalaq», yaghny búrynghy qalmaq tilinde, qazirgi mongholsha, «Sabau» degen týbirden tughan: Sabaushy, jauynger, batyr. [Mongol-kazah toli, Ólgiy-1984,403-bet] degendi bildiredi. Kiyimi jyrtyq, kórbala, qolbala bolghany ýshin emes.

Al, jetim qalyp, «Oraz esimdi atalyqtyng tәrbiyesinde boluy» jóninde taralghan anyzdyng da negizi tabyldy: - Araldyng (halqy ózbekter) Músa hany 1712 jyly qaza bolghanda onyng Sәtemir degen úlyn Orazaly degen atalyq (hannyng qúly) jasyryp, aman saqtap qalypty» degen jazbasha derek bar. [«Istoriya Kazahstana v russkih istochnikah HÝI-HH vekov», III tom. Almaty 2005, S. 104.] Auyz әdebiyetindegi ejelgi úiqastyra dәripteu, aituly túlghalar tóniregindegi miftik әsireleuding taghy bir mysaly. «Ábilmansúr» degen esim Abylaygha qatysty jazba derekterde kezdespeydi, búl da anyzdargha keyin qosylghan – arabsha «Jenimpaz» degendi bildiretin laqap. (Shәkәrim qajy Qúdayberdiúly jazghan delinedi), anyzgha keyin, HIH ghasyrda qosylghan. Shyn mәninde tolyq aty-jóni – «Abylay-Múhammed bahadýr súltan». Anyz demekshi,Búhar jyrau aitty degen «Kókshetaugha kәpir qala saldy, qala saldy oila!..», – dep Abylay handy eskertipti-mis degendi qarap kóriniz. Aqmola, Qaraótkel, Qarqaraly... Orystar búl qalalardy Abylaydyng zamanynda,18-ghasyrda salyp pa edi? Keyin, 1824 jyly sala bastaghan joq pa? Bir mezgil ayaldap, sabyrmen oilap kórmeysiz be?

Men biletin Abylay súltan kýnshil, taqqúmar, baqqúmar, dýniyeqonyz bolmaghan. Ózgening abyroy-ataghyna talaspaghan. Ábilqayyr handy syilap ótken, mysaly, Ábilqayyr hannyng qazasyna, býkil qazaqpen birge qatty qapalanghan, tipti Baraq batyrdy mert qylughagha dayyn ekenin óz auzynan aitqanyn oqynyz.

Álqissa, 1737 jyly shilde aiynda Qaz dauysty Qazybek by bastaghan Han kenesi Kishi jýz ben Orta jýzding shegarasynda, Elek ózeni boyyndaghy, eki jýzding birigui týrinde ótken qúryltayyna Abylay súltan da qatysqan. Ábilqayyrdy ortaq agha han saylaghanda dauys bergen 25 jasar «Abylay-Múhammet súltan bahadýr» atymen hattamagha týsken...

Zarqyn Tayshybay,  M.Qozybaev atyndaghy Soltýstik Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining professory, «Abylay han tarihy» atty ýsh tomdyqtyng avtory.

Jaqynda «Tiyk-tokta» nazaryma Túnghyshbay Jamanqúlovtyng 1993 jyly Qazybek bek Tauasarúlynyng «Týp-túqiyannan ózime sheyin» degen jalghan kitaptyng jelisimen (300 myng danamen taralghan) Abylaydy «qaradan shyqqan qúldyng úrpaghy» dep aitqan súhbaty ilindi.

Sondaghy dәleli Búqar jyraudyng «Janys Qarabaydyng qolynda Týnde tughan úl edin» degen sózderi. Negizi búl iydeya «Qazaq handyghy tarihynda qaradan  shyqqan handar da bolghan» dep, Nazarbaevtyng biyligin negizdep, ony han etip jariyalau ýshin kerek boldy. Sol ótirik «shejire» Qazaqstannyng ziyaly ortanyng arasyna kәdimgidey jik saldy. Kazaq qoghamyndaghy «topshyldyqtyn» jikshildikke әkeletin teris әserin anyq kórsetti. «Týp-túqiyandy» jalaulatqan toptyng ókilderi kim, sol shejirening jalghan ekenin, býgingi «Sosialistik Qazaqstan» gazetining tilimen jazylghanyn alghashqy bolyp әshkerelegen Qazaqstannyng Halyq jazushysy Qabdesh Júmadilov boldy. Onyng 1993 jyly 5-qarashada Qazaq әdebiyeti gazetinde shyqqan «Bir shejirening qúpiyasy. Nemese «aldamshy» biyler, «quyrshaq» handar haqynda» degen maqalasy shyghyp, «búlary qalay?» dep abdyrap qalghan halyqtyng kónilin ornyna qoydy.

Arman Júmadil, t.gh.k.

Kórip otyrsyzdar el ishinde Abylay turaly aqiqat az, anyz basym. Handy kórgeni, kórmegeni bar, osylay óz bilgenderin qaldyrghandar ary qaray tize bersek, tipten kóp. Biraq, әli kýnge Abylaydyng qalay ómirge kelgenin naqty kórsetken eshkim joq...

Birden aitayyn, mening maqsatym osylardyng qaysysy dúrys, qaysysy búrystyghyn aitu emes, maqsat - shyn Abylay kim, ol ómirge qalay keldi, osy orayda oigha oralghan ózim bilgen әngimeni ortagha salu ghana. Qalghany Allagha amanat. Biraq birden eskerter jayt, búl maqalanyng jazyluy da, aityluy da ózgesheleu. Kókten ilim jolymen týsip, býginde kitap bolyp, oqyrmandar qolynda jýrgen derekter jiyntyghyn ýilestirip, oy qorytugha shaqyru.

Allanyng rizashylyghymen ilimshi retinde aitayyn, Núh payghambardan keyingi ilimdi bizge bergen Jaratushymyz: «Qazaqqa eki dýniyede qorghan bolamyn», - dep uәde etip, ony jeti rahymdy qasiyetke ie etken. Bizge búl mәngilik syy retinde berilgen. Biz dinge qorghan bola alatyn halyqpyz. Búl halyqty tandauda Tәnirding óz tandauy.

Maghan, «Patsha taghy» jayymen Álmerek baba ruhynyng shaqyrtuymen ózi  ómirden ozghannan keyin, eki jarym-ýsh ghasyr adam ayaghy baspaghan (24.09.2020 j) «Ghyzyr taghyna» esik ashylyp, jol týsti. («Syr qaqpa», «Qyzyl kitap, birinshi qadam», 120-122 better. «Almaty - Bolashaq» bapahanasy. 2021 j.), Múnda Ghyzyrdyng «Ruh shaqyratyn» jeri men kýni belgilengen. Kezinde Ghyzyr alәihis sallam keler aldynda búl jerde mal soyylyp, óte ýlken qúmar jasalynghan. (Qúmar - qazirgi bizdegi toy. B. A.).

Osy Taqqa jetkenimde taqqa iyelik etken 21 patsha kókten maghan óz ilimderin týsirip, ol ilimderi jogharyda atalynghan «Qyzyl Kitapta» jaryq kórdi. Búl - kópshilik úgha bermeytin tylsym syr. Aytpaghym, osynda kelgende bilgenimiz: «Qazaqqa eki dýniyede qorghan bolamyn», - degen Jaratushymyz qazaq eline kókten tórt patshany saylaghan. Olar Ghúmyr patshalary atalady. Solardyng alghashqysy Saryeleng patsha. Saryeleng sóz sóilemeydi, sózin tórt ruh arqyly jiberedi: Ony kezinde tauyp alyp: «Jetim keldi» - dep baghyp, qaghyp ósirgen. Ol, osy el býgingidey azyp tozyp ketkende, qazirgi Úly jýz bólinbey túrghanda patsha bolghan. Saryelenning jýrgen jeri, otyratyn orny maghan belgili. Onyng «Aqtilek» atty kitaby baqqan әkesi Osaby turaly ilim jetkizedi.

Saryelenning artynan Túmar degen әulie osy elge kók patshasy bolyp kelgen. Búl patsha qazirgi Domalaq Ananyng tuyp ósken jerinde bolghan. Ol kisi «Eki tendes» degen kitabyn kórsetti. Ýshinshisi Kenruh patsha, asharshylyqtan halyq qyrylyp bara jatqan kezde, qytay taypasy men monghol taypasy kýsheyip: «Osy Halyqty onay joyamyn», -degende Tәnirding qoldauymen kókten týsken patsha.

Kókten týsken búl patshalar «Jetim patshalar» atalady, Allah kókten jibergen patshalar. Ólgeninde óligin eshkim kórmey qalghan patshalar. (Taza kókten týsken әulie ruhty patshalar tәnin  ghayyp jerde qaldyrmaydy). Biraq tirliginde halyqtyng ensesin kóterip ketken. Osylardyng ruhy әli tiri. Kenruhtyng «Tikenek», «Jýgen» degen kitaby bar. Búlar Ghyzyrdyng aituymen jýrgen patshalar. Patshalarmen jetip, basy qosylghan osy kitaptar  «Ghúmyr kitabyna» ainalghan. Negizinde, búl patshalar ózderin Qazaqy dep ataghan. Osy patshalardyng sózine qaraghanda biz de ózimizdi qazaq emes, qazaqy dep aituymyz kerek bolghan. Erteli-kesh osy patshalar dastarhangha baghyshtalghan, dostyqqa, tuystyqqa, bauyrgha arnalghan naqyl sózderi men ilimderin beredi.

Kórip otyrsyzdar kókten týsken tórtinshi patshanyng aty atalmady. Men súramadym. Shynynda, naghyz patshalyq - ghayyp enshisinde. Ruhany әlem sózben jetkizuge kelmeytin taza ruhtan túrady. Onyng ýstine oiymda Abylayhan túrdy. Sodan...

...Almatyda jasy seksennen asqan, boyyna biybi Batymanyng aqyl parasaty daryghan, kópshilikpen aralasa bermeytin, Kýltay degen keremet kóripkel, tabighaty qúpiya jan bar. Búl kisi Abylaydyng 1774 jyly Talas boyyna han bolghan Ádil atty úlynyng úrpaghy. Mening biletinim, býginde ortalyghy Shriy-Lankada ornalasqan Álem Halyq emshileri qauymdastyghynyng Prezidium mýshesi. Kýltaydyng Ádilding úrpaghy ekenin ózimen birge Domalaq Ananyn  basyna barghanda;

...Úrpaghy eng tóre Ádildin,
Qyz kezinde onbay janyldyn.
Aq sýiek hannyng túqymy en
Jazghany shyghar Tәnirdin.
Bodauynda ketting eriksiz
Úl, qyz sýidirgen jarynnyn... degen Domalaq Ana auzynan shyqqan, úzaq ólenmen aitqan ayanyn jazyp alyp, sol kezde jaryq kórgen kitabyma engizgenmin. («Múghjiza», «Domalaq Ananyng Kýltaygha aitqany». Ólender men tolghaular. 207 bet, «Qazaqparat» baspasy.2010 j.).

Sol Kýltay qaybir jyly memlekettik tapsyrmamen Vatikangha Rim Episkopy, Ghaysanyng jerdegi izbasary, Apostoldar Knyazining múrageri, Álem Shirkeuining Joghary Bas Piri, Batys Patriarhy, Italiya Primasy, Rim Provinsiyasynyng Arhiyepiskopy jәne Metropoliyti, Vatikan Shahary-memleketining basshysy, ilimger ghúlama, diny túlgha Rim Papasynyng qabyldauyna baryp túrghanda, Almatydaghy maghan týndeletip telefon shalyp, han Abylaydyn:

– «Sening dining - Islam. Baqtybaygha aitpay nege basqa din ókilining basshysymen kezdeskeli keldin, qolyndaghy shyldyramaghynmen qazir habarlasyp al dep aitty…», - dep shyrqyrap telefon shalghany bar. Búl derek ózimdi kórsetu ýshin emes, (kózi tiri ghoy, Kýltaydyng ózinen de biluge  bolady), ótkende oryn alghan shyndyq. Kýltay onda nege bardy?

Negizi, әlemdi óz uysynda ústap otyrghan úly memleketter óz sayasattaryn iske asyruda Italiyamen sanaspasa da, sol elding shaghyn púshpaghyna ornalasqan Vatikan-shahary memleketining jetekshisi Rim Papasymen eriksiz sanasady. Búl qúrangha deyingi ýsh kitaptyng qúdireti. Qazir Vatikansyz birde-bir ghalamdyq sayasat týiini tarqatylmaydy, ol biylikting barlyq tarmaqtarynyng tәnirisi. Al Papa  – Allamen tildese biletin ilim iyesi.

Tirshiliginde dinine berik әri sol dinning janashyry bolghan Abylayhannyng búlay silkui, negizi diny júmyspen dingeginde dini bar er adamdar ainalysuy kerek. Kýltaydy sol ýshin qysqan bolar. Biraq, ózi ýshin emes, el amanatymen barghan jangha kenshilik bolyp, qabyldaudan abyroyly oraldy. Kýltaydyng janynda Abylayhannyng ruhy jýretinin búdan búryn da bir dosymyzdyng ýiinde ynyldap besik terbetip otyryp aitqan myna óleninen de biletinmin.

AQJARMA TÝS (Besik әni)

Abylayday aidarly handy terbetken búl besik,
Bógenbayday aibarly jandy terbetken búl besik,
Qabanbayday qaharly úldy terbetken búl besik,
Aghyl tegil Búharday jyrdy terbetken búl besik,
Jibek pen Bayan eliktey únap ta jatqan búl besik,
«Elimaydan» jalghasyp jylap ta jatqan búl besik.
Babalardyng tarihy iz bolyp qalghan búl besik.
Alakólding zarymen túz bolyp qalghan búl besik.
Ákemmenen anamdy әldiylegen búl besik.
Jas úrpaqty júbatqan әn-kýiimenen búl besik.
Jer anamdy sulantqan búltty shaqyryp búl besik.
Dәstýrdi úrpaq úmytpas qúntty qatyryp búl besik
Qayta týlep qazaghym, qayta kelgende - búl besik.
Aqjarmany - týs etip, aityp bergen búl besik...

Men, búl derekterdi han Abylaydyng ruhy osy kýnge deyin menimen qol ýzbey kele jatqandyghyn jetkizu ýshin keltirip otyrmyn. Tirshiliginde әulie bolghan Han aruaghy qazaq dinin qorghashtap әli kýnge auyq-auyq ayanmen týsedi, ruh almasyp tirshiliginde óz basynan keshken jayttardy ortagha salyp ta túrady. Endi osy orayda myna eki ayangha mәn berelik:

24.11.2016 j.

«ESKELDI BY BABA;

...Abylay bir kýni týnde meni shaqyryp alghan.

- Jas bolsang da qanyng bar tazadan aqqan, mening últym qinalghanda, myna júrtty saqtasam, qara kózdi súlu qyz ben er azamatym aman bolsyn, - dep qana úqqam. Basqada bar ma eken mening key qasiretim, qate alyp bara jatqan joqpyn ba, kóripkeldik qasiyeting Qúdaydan ghoy. Onday bolsa aqtyghyn ait maghan, - dep sózin saldy Abylay han.

- Jaraydy, aqylymdy aitayyn saghan, sol kezde Tóle by atam aitqan. Sen bolghan ekensing segiz jastan asqan, kirgen ekensing segiz qanat aq ýige talasqan. Tart qolyndy! - depsing túrghan kýzetke qarap, kire salyp aitqan ekensin, atana:

- Assalamu ua aleykum, týlki jaghang jarasyp túr ghoy saghan, qyp-qyzyl kileming de túsyna tútylghan jarqyraghan, han bolghan qanday jaqsy eken. Ei, ata, men japalaqpyn jaman, malyndy qasqyr qyryp jatyr... - dep sen aiqaylaghansyng - dep edim Abylay kýlip, basyn jerge saldy.

- Olay dep aitqanym ras, ol kýnde men kimnen tughanymdy bile almaghanmyn. «Qasqyr qyrdy» dep qoryqpay aitqanym, men olarmen shabysyp talasqanmyn, it qúrlym kórmedim. Onday bolsa sening aitayyn dep otyrghanyng әruaghymnyng kýshti bolghany ma? - dep súrady.

- Aqylgha keldin, aqyl aitpaymyn Abylay saghan: «Súlu qara kózdi, qyzdarym, úldarym aman bolsyn degen hanmyn», - degening ýshin dining sening saqtalady - dedim oghan. Biz Qúdaydy qúrmettep, Tәnir dep kókke qaraghan, Alla dep Qúran jastanghan halyqpyz. Bizding úrpaq býtin ólmeydi, Qúran sózi ketpey, - dedim oghan.

- Taghy súraymyn senen Eskeldi, aitshy maghan, men siyaqty qaytalay ma eken bireu osy sózdi danasyna, - dedi maghan.

- Salmaymyn eki, qúmalaqshy emespin saghan, Alla taghalam aityp jatyr, sýieging sening búzylmaghan. Kókten sen týsken ekensin. Tóle biyding týsinde de janghan besik qúlaghan, ishindegi balasy tiri qalghan. Onday bolsa bizding halyqqa kókten berilgen jaqsylyq, ómir boyy bekitilip qalghan, - dedim de ornymnan túrdym.

Artymnan erip shygharyp saldy. Men de balamyn, ol da jastan, tyghylyp túryp kózinen jas aqqan. Ótip jatyr ruhtar óstip zamannan, ruhy jer jastanghan, bar ma eken býkil әlemde, bar ma eken osynday adam býgin «Qara kózim men jigitim aman bolsyn», - dep oilaghan. Sókpender ruhtardy, әr qaysysy ózine tәn júmys qylghan. Aghyp jatsa tasqyn su, múz túrsa, múzdyng ýstinde qalsa bir adam, sony alyp shyghuy ýshin amalyn jasaghan. Sol siyaqty boldy ol zamannyng taghdyry. Eldi Abylay tayghaqtan alyp shyqqan. Áuliyeler Alladan súraghan. Syilap ótinder aruaqty, balam.  Bir ghana dýniyeni bilemin, Qúrandy oqysang Allamen rahattanyp sóilesesin. Bar amanatym sol saghan, Alla jar bolsyn, qúlynym.

- Bir súraq?

- Súray ber.

- Abylay men din turaly aitylyp qaldy ghoy, әz Tәkening túsynda pir saylandy, Abylaydyng túsynda nege pir saylanbady? Qatar sýrdinizder ghoy.

- Qazirgi sening ómir sýrip jatqan jering de jartylay pir ústanyp, jartylay pir ústanbay jatyr emes pe?

- Búl qazirgi zaman, men sol kezdegi jaydy aityp otyrmyn.

- Sol kezdegi zaman da ózining aghymyna qaray keler uaqyty jaqyndamaghan son qabyl almaghan. Sóitip qana sen jauabyn alasyn, balam. Mýmkin, uaqyty jetse qabyl alar ma edi degen oida qalarsyn. Mýmkin Alla oghan óitip jazbaghan.  Al endi pir demekshi, onyng paydasy da bar, shyraghym, paydasynyng zory dengeyi teren, dinge qorghan jan pir ústanghan. Pirdi ústanugha bolady, pir saylaugha da bolady dep aitamyn. Sebebi, sen osy súraqty búrynnan qoyghan ekensin  ony aruaqtargha, balam, Al endi onyng otyrghany ol bir dingek siyaqty ainalasyna, soghan saptanyp sen taghalanyp túrasyn. Jaqsyny kórip jaqsygha úqsaytyn emessing be. Sol sebepti de pirding bolghany da dúrys bolghan, men pirdi jaqtanghan jannanmyn. Pir bolmasa, pirge jete almasan, Alla taghala ózi tandar joldy saghan. Biraqta ol bir qorghan, qayta aitamyn saghan, dinnen bezip ketpes ýshin pir  tútqan. Ol halqyng ýshin kerek bolghan.  Al endi sening súraghynnyng jany bar ekendigine kiyeli Ata júrttan kelgen maghan habar. «Kóripkelsin, týimesin aghytyp qoyyp súrar súraghy sol»- dep aitqan maghan. Mýmkin, sen bir súraghyna jeter, jauabyn alghan shygharsyn, balam. Eskerterim biraq saghan, pir ol dinning qorghany. Ol Qúday emes. Tayyp ketpes ýshin, pir aitatyn sózdi úgharsyn, Qúrannan qol sozyp ústap túrghan. Al ózgerip otyrar pirdi qabyl almaulary mýmkin, oghan layym bolsyn kózing týzu, balam, Sebebi, ol Allany tikeden tapqan.

Tenizdey tolyqyp jatyr eken tóring qiadan qarasam, ruhtaryng rahattanghan. Jetim ruhtar da otyr ainalanda, saghy synghan. Myng sóz aitamyn, saghan, qúlynym, sonyng biri qabyl bolsa deymin. Asyghyp beker osyny saghan Qúday berip jatqan joq, balam, Aghyzyp sóilet sózderdi, úiqastyryp keltir, balam, Búl adam janynda otyrghan habarlasyp jatyp, aityp berip ótui de, bir Qúdaydyng jazuy shyghar. Búl anadan bólek qoy jazsan, sondyqtan men aitamyn týs búl, ayan deseng de bolar. Bolmasa, kezdesken eken kezinde búl әuliyemen sol adam- dep jazsang da bolady eken, balam. Sonda ghana kitaby bar ashatyn adam, Búl «aq dýniye»- deytinbiz biz kitapty, atamyz da erinbey oqyghan, Atamyzdan kóp adam kep aqyl súraghan. Qyzdan tusam da ata tәrbiysin jaghalap alghanmyn, otyryp syqyrlatyp bassa etigin jonyn sipagham. Basymdy ústap qoyatyn;

- Basyng dәu senin, migha tolghan, halqyna qyzmet etsin, es jisyn- dep atam atymdy qoyghan.

- Naghashynyz boldy ghoy.

- Men sol atadan ósken shybyqpyn. Naghashydan alghan dem saghan jetti, balam. Bolsa da men din qozghaymyn, Alladan solay súragham. Dining qorghanyng myqty bolsa Qúrangha tegin barasyn, balam...».

Al myna ýzindi ruh almasyp jýrgen son, sóz reti kelgende  Pirdi  nege saylamaghany turaly súraghanymda  ABYLAYHAN; «... Mening aitarym, izdegenim sol bolghanmen,  tappaghan song elge Pirdi qabyl almaghanmyn.  Din ústanyp ótseng - dindi ústanatyn jerindi qorgha, dindi ústanatyn úrpaq tuatyn elindi qorgha. Ol kezding qaruy kýshti bolatyn, әriyne oghan dini kómek bergen. Búnyng týpki maghanasy - din ústanu.

Men ózim de sonday bir dýnie bolghan shygharmyn, tumay jatyp óltiriluge búiyrtylghan.  Mýmkin sol ruh jibergen bolar  otqa baylap týsirip kókten meni. (Óz kezinde Sabalaq atanghan Abylay kókten órtengen besikke bólenip týsken bolatyn. Ol tylsym qúbylysty Tóle by sezip, sәbiydi er jetkenshe jylqyly auylda kózden jyraq ústaghan. B.A.). Mýmkin de sodan bolar es bergeni Qúdaydyng maghan. Jýrer me edim balasha, «Atymdy aityp qoymasyn»- dep әli de, bireuding ýiining janyna jalyn bop janyp besikpen týskenimdi. Osynyng anyghyn súraghanymda maghan  jetkizgen ózderin biletin kóripkel Eskeldi by bolghan. Ol da mening agham, tuysym, bauyrym, janashyrym.  Sebebi, men - halyq bolyp kelsem, ol - halyq bolyp túrghan. Sodan shyqqan aqyl bolar, ol ony maghan sol kezde mýmkin ashyq aita almaytyn bolghan. Alla taghalam Tóle biyding qyzynan tughan ony maghan aqyl etip qosqan shyghar. Ýlkeye kele aqyly onyng menen de asyp týsti-au, «Kedergisi bar saghan»-dep aitatyn ol, qashanda bir әngimeni maghan. «Esh qashan Han dese de halqynnan aspa...»- deytin.

Men kettim sol kezde jeti jyl eldi tónirektep ainala jýrip alghan.  Keyin qaytyp qayta oraldym oghan, әriyne jalghan dýniyede óle ólgenshe aramyz ashylghan joq . Aldyn ala aityp otyratyn saptanghan, myqty adam demeymin men ony, ony maghan Alla tandap qosqan. Ony jamandaugha  auzym barmaydy. «Maghan Alla aityp jatyr, týzu joldy»- deytin. «Pirdi tútyn - pir eger Qúdaydan ghana bolsa»- dep aitqan.

Pirding jóni bólek – Pir Alladan jaratylghan. Eki týrde Pir bolady, biri- kókten týsken, biri - ruhtardy jighan. Kókten týskendi ózgerte almaydy eshkim, Pir bolyp tuady, Pir bolyp óledi. Al ruhtyng basyn qosqan Pir, ol sol ruhtyng әngimesi jetse aitady, ketse solarmen ol da ketip qalady.

Ata júrtynda jatqan 4 000 sahaba aruaghy tirshiliginde bәri pirdi tútynghan. Olardyng bizge jetkizgeni – ústanghan Pirleri, payghambaryng Múhammed bolghan. Bizding pir Qúran ghana qazir...». (  «Bizding Pir - Qúran ghana qazir», Allahty mezettegi moyyndau», Qazyghúrt baspasy,2019j, 373-376 better).

Al osy ayannan song Eskeldi biymen bolghan ekinshi ilim qabyldauda  (20.07.2017 j) qoyghan súraghyma mynanday amanat jauap aldym;

«BY TÚRGhANDA QARY ESIK AShPAS, BIRIGINDER, BIRIK DEP AYTATYN ÓMIR ÓTIP KETKENMEN...»

By túrghanda - qary esik ashpas.
Ýlken kisiler ýige kirgende;
- Au, Assalamu ua aleykum,
Túlparynnyng dybysy jel silkindirip, býgingi kýnindi erekshelendirip jetken ekensin... Aghalaryndy qabyl alyndar - dep jatatyn ýlkender jaghy.
Sonda ol adam jan dýniyesimen, ruhymen;
– Mening osy jerge qonarymdy saghan Alla aitty - dep esikten kirgende jenildenetin.
Qazaghyng ýnsiz adamdy kýtpegen.
Jamangha tizesin býkpegen.
Aymen, júldyzben sanasqan,
Jamanyna qarasqan...
Abylaydyng aruaghy halqynyng núry bolyp jaratylghan.
Qyzba denesinde, saghynysh oghan óte qatty baylanghan.
Súlulyqty súlu qalpynda kóretin.
Jaqsyny alystan tanyp,
Ana zatyna qatty bas iygen.
Ómir boyy anasyn saghanyp ótken.
Ata Júrtynan ananyng rizalghyn izdegen.
Ýlkenderdi tabandap silaghan,
Ishten aitatyn syryn.
Aqyl-esti estilerden súraytyn bata iyesi boldy ol, balam.
Janghyz bolyp ol jaratylmaghan.
Onyng әr sýiegi, әr demi, әr qazaqqa baylanghan.
Onyng tamyry soghuda birde sening ýning bolsa, jýregi Ata júrtyna qorghan bolghan.
Onyng basqan ayaghy «Men» - dep estilip túratyn, balam.
«Terlep ketti denem, sabyr saqtayynshy, ne der eken búlar?» - dep ýnemi bet búratyn maghan.
Sózben sóz talastyryp jetse;
Eki tau jarylyp ketetindey,
Qara jer aiyrylyp ketetindey,
«Áy, sap, toqta!» - dep aitqanda,
Eki myqty toqtay qalatyn onyng aldynda.
Jiktep salatyn Qúday sening ata babana.
Asyl joldy onynan aityp otyratyn oghan Allam.
«Tәnirim, rahmet saghan,
Alla sen ýshin rizamyn.
Alla razylyghyng ýshin,
Mine, saghan berer sadaqam» - dep myndap mal soyatyn babalarynnyng úrpaghysyndar, shyraghym.
– Eskeldi, býgin sen barghyn, júrt sózin ait - deydi babang maghan.
Qasiyetinnen ainaldym,
Allam, bizdi býgin jalghaghan.
Ghyzyr bolyp shapan kiyip araladym tórin.
Adam bolyp, tuysy bolyp ta tórine engem,
Tyndap otyrghyn, Ghyzyr-qasiyet bar mende, balam.
Kimge ókpelisin? - desem,
Dúshpanyna emes, balsyna әr adam ókpe artqan.
Saghy synghan, ne boldy myna halyqqa?
Kem de joq, kemis te emes, ótip jatyr kempir shal.
Ketip jatar Jeri bar qazynasynda olardyn, ghalymdary qalmaghan.
Aytyp sóiler, Suyryp salar aqyndarynyng aitatyny sol, birining biri betin jyrtyp, mingen kóligine bola sayraghan.
Syryndy bilmeydi basqa últ, bildirtpeysin, qaraghym.
Bildirtuge bolmaydy.
Áulie babamyz bylay degen maghan;
«Men aittym, oryndaghyn.
Maghan aitqan kim ekenin súramaghyn» - deytin.
Onday bolsa әulie bolu da, maghan jetip jatyr emes pe.
Sebebi, sen býgin aittyn;
«Zaryn aitam babanyn» - dedin.
Mende de zardan basqa týk qalmaghan.
Aruaghym jatady ana jaqta shyryldaghan.
Kelip jatady neshe týrli túlparmen úrpaq.
Rahmet oghan.
Biraq túlpar qazyna sózin aita almaydy eken, Soghan olar mingenimin.
Esip ketedi baladay jelmen jarysqan.
Olardyng arttarynan bireu kýlip túrghan siyaqty.
Ruhym tynyshtalmaydy býgin, qaraghym.
Otyrdym tórinde qaraghan.
Nege Eskeldi by - deydi maghan.
Es kelse - deneme ghana ol darymaghan.
Ol kókten Allanyng bergen ruhynan kelip qondy emes pe.
Biri aityp ketedi aqyldy,
Biri suyryp alyp jatqan.
Men toqtata almaghanmyn.
Ol qasiyet mening deneme arnalghan.
Ol da halqym ýshin emes pe.
Abylay keldi bir kýni, qaqiyp qalghan.
«Týbi bar bilemin,
bas qosyp, bir sózdi bolayyq» - deydi maghan.
Enirep jylap aldy nayzasyn qadaghan.
Qaqiyp qalypty qoly da qatqan.
Dir-dir etedi.
«Shirkin túrsa ghoy artymda,
Bәri birigip bireu bolyp»- degen sózi.
Sol kezdegi onyng alghan jaraqaty
ólimnen de jaman bolghan.
Qany aghyp ketip jatty,
Sonda da qúlamaugha tyrysty, baban.
Ne deymin oghan, ne der eding sen  býgin, balam.
Biriguge bolar edi ghoy ol kezde de.
«Biriksinshi búlar»- dep jylady emes pe.
«Biriksin»- dep ol, qaraghym,
Tәnirinen súrady.
Sebebi «birik»- dep aitqangha, biri qúlaq aspaghan.
Birikken song iylikti emes pe.
Ayta bergen sózge qaramaghyn,
Arty jaqsy bolsa ras eken.
Kýsh quat beretin ruhty sóz aitqyn
- dep quanushy edi, shyraghym.
Zarymdy tyndaghan shygharsyn.
Joq, bәri aruaq deydi,
«Aruaq sózi beker, onday emes»- deshi.
«Biz dúryspyz»- deysing maghan.
Dúrys bolsan,
Dúrys bolsandar kóterile me aruaq kókke, qaraghym.
Osy jaryqqa shyghar kitabyn,
qyzdy da, úldy da tejesin.
Bet búrsyn – Dinge.
Dingegi - Ata júrtyn syilasyn.
Sebebi ata babasy Allanyng aldynda uәde etken;
«Úrpaghymyz saghan qúl bolady,
qúlshylyghymyzdy qabyl et» - degen.
Dinsiz bir babasy ótken joq búl ómirden.
Dinsiz bolyp tayaudan beri ózderi kele jatyr.
Sayraghan til saytannan emes, aqylda, balam.
Bile bilsin -dedim. Týsinding be?
Alla jar bolsyn saghan.
Kelip jetip talay sóz  jazdyn.
Bilemin, kitap iyesisin, balam.
Súraytyn súraghyng bar,
Kókting beti býgin Jetisugha arnalghan.
Qazir otyrar kóripkeling joq shyghar qasynda,
Aqyl qosyp aitatyn.
Ol kórip kelge qaydan bilesin
qay jaqtan jel soghatynyn.
Al qazynan, qazynang bolsa anau...
Mәngilikke biraq berip jatyr eline.
Odan artyq aitylar sóz joq  shyghar,
Endi kórimizdi qazyp,
topyraghymyzdy shashpasandar.
Osyny jetkiz, shyraghym.
Dúrys jýrsin adam balasy.
Bas iysin osy jerde,
Qúran oqysyn, bes uaqyt namazyn tastamasyn.
Ata júrtynyng aruaghyn tynyshtandyrsyn,
Ýilerine bereke keltirsin,
Kelin – kempirge bas iysin,
Úl kelip – ýlkennen bata alsyn,
Nemereler jinalyp
kempir men shaldyng aqylyn alsyn.
Osy mening amanatym. Razymysyn.
Ketip bara jatyp qaradym,
Ólige qaraghanda tiri jaman, shyraghym.
Betterindi әjim basqan.
Qúdaygha qúlshylyq etinder.
Biring erte, biri kesh bolsa da,
Saq bolyndar. Alla betin búryp ketpesin.
Ýlkendi syilandar,
Qúdaydan qorqyndarshy.
Ýlkenning tirisin de, ólisin de syilandar.
Sonda ghana júrt bolasyndar.
Biriginder, shyraghym.
Birik dep aitatyn ómir ótip ketkenmen,
Dúgha qaldy emes pe.
Aytaryng bolsa әli aitarsyn,
Bir mening ziratyma jetken kezde, balam...».

Ruhty ilim iyelerining kópshilikke jetkizbey qoyyna  bolmaytyn jayttary bolady. Áriyne: «Abylay han kókten týsse, denesi kókke kóterilip ketken ýsh patsha siyaqty nege kókke kóterilip ketpegen?»- degen saual aitylar. Kókten týsip kókke kóterile almay qalghan perishteler de bolghan... Artynda 71 úrpaghy qalghan Abylaydyng songhy taghdyry nege  sarttarmen qaldy, ol jaghy bir Allagha  ghana ayan.  Óz kezinde «Sabalaq» atanghan han Abylay men onyng tegi turaly mening aitpaghym osy ghana...

Baqtybay Aynabekov

Abai.kz