TIL – AMANAT, AMANATQA QIYaNAT JÝRMEYDI
Jalpy, әlemde 100 millionnan astam sóileushisi bar – qytay, ispan, aghylshyn, bengal, hindi, portugal, orys, japon tilderinde 2 milliard 400 million adam sóilese, sóileushisi tek bir adamnan ghana qalghan 51 til bar kórinedi. Al jiyrma myng sóileushisi ghana qalghan tilderdi qauipti jaghdayda desek, dәl qazir әlemning 4000 tili joyylu aldynda túr. Lingvist Maykl Kraustyng pikirinshe, әr aida 2 til joyylyp, HHI ghasyrda tilderding 50%-y qalyp, 3000 til ghana ómir sýruin jalghastyrady.
Jalpy, әlemde 100 millionnan astam sóileushisi bar – qytay, ispan, aghylshyn, bengal, hindi, portugal, orys, japon tilderinde 2 milliard 400 million adam sóilese, sóileushisi tek bir adamnan ghana qalghan 51 til bar kórinedi. Al jiyrma myng sóileushisi ghana qalghan tilderdi qauipti jaghdayda desek, dәl qazir әlemning 4000 tili joyylu aldynda túr. Lingvist Maykl Kraustyng pikirinshe, әr aida 2 til joyylyp, HHI ghasyrda tilderding 50%-y qalyp, 3000 til ghana ómir sýruin jalghastyrady.
Dәl osynday mәlimetterge kóz tikkende qazaq tilining bolashaghyna alandaytynymyzdy nesine jasyrayyq. Til tarihy qay elde bolsyn zertteletinin eskersek, ana tilimizding taghdyry sonau baghzy zamanda aitylyp, ghalymdardyng qauip etkeni oigha oralady. Jalpy, býgingi til mәselesin kóterudegi maqsat – ótken kemshilikterdi nemese ózge júrttardyng artyqshylyqtaryn tizbeleu emes edi. Tek alghashqy sany jaryq kórgenine seksen jyl tolghan «Qazaq әdebiyeti» gazetining últtyq til mәselesin sheshuge qanshalyqty ýles qosa alghanyn bilgimiz keldi. Osyghan oray, «Elding tili búzyluyna eng aldymen oqyghandary sebep bolady. Búlar jat әserlerge baghynghysh kelip, ana tilin ózgertuge yqpal etedi», – degen H.Dosmúhamedúlynyng sózi býgingi kýnning shyndyghyna janasa ma? Biz býgin sóz taldaytyn, terenine boylay alatyn, astaryn angharatyn, mәnin týsinetin jaghdaydan qanshalyqty alystadyq? Osy taqylettes saualdardan túratyn býgingining bes saualyn til mamandaryna joldaghanda tómendegidey jauap aldyq.
2. «Qazaq әdebiyetinin» sózdik qory, jazu stiyli, jalpy stiliystikasy túrghysynan alghanda qanday artyqshylyghy, ya kemshiligi bar? Ótken seksen jyl ishinde qazaq tilinde qanday ózgerister boldy jәne onyng bizding damuymyzgha tiygizgen әseri gazet tarihynda qalay bayqaldy?
3. Býginde qazaq tili audarma tiline ainalyp barady degen qauip bar. Shyn mәninde qazirgi jastar búrynghynyng adamdarynsha sóilep, sózding astaryna boylay almaytyny anyq bayqalady. Búrynghy ata-babalarymyz sóz qúdiretin, jauapkershiligin qalay sezingen edi, qazir sóz qadirine jete alyp jýrmiz be?
4. 1912 jyly «Ayqap» jurnalynda sol kezde shyghyp túrghan eki basylymnyng qazaq halqy ýshin azdyq etetini jazylghan. Songhy 2010 jylghy sanaq boyynsha el ishinde taraytyn basylymdardy 1619 gazet pen 808 jurnal qúraydy. Songhy bir ghasyr ishinde basylymdar sany eselep artty desek te, kezinde eki basylymnyng kótergen jýgin býginde eki myngha juyq gazet-jurnal abyroymen atqara alyp jýr me? Onyng ishinde 80 jyldyq tarihy bar «Qazaq әdebiyeti» qazaqqa qanshalyqty jaqynday aldy?
5. Qazaq tilining últtyq boyauyn saqtap, úrpaghyna amanat etken, tilding qúnarlylyghyn, baylyghyn, terendigin jetkizgen qariyalardyng qatary býginde siyregen. Sózge sheshen, tilge sheber bolghan babalarymyzdyng ornyn basqan shaghymyzda sol amanatqa qiyanat jasap jýrgen joqpyz ba degen oy keledi. Qazir sózdi jauapsyz qoldanu ersi sanalmaydy, tipti, til mamandary bolmasa ony bilip, elep, ekshep, týzep jatqan eshkim joq. Osylay jalghasa berse qalay bolady?
Bijomart QAPALBEK,
Sh.Shayahmetov atyndaghy
Tilderdi damytudyng respublikalyq
ýilestiru-әdistemelik ortalyghynyng diyrektory
1. Til damymay túrmaydy. Qogham ózgerip, tehnologiya jetiledi, jana úghymdar payda bolady. Bir halyq bir halyqtan algha ozyp, mәdeny jaghynan yqpal etedi, sóz qosady. Mysaly, aghylshyn tili jyl sayyn ózinde joq 25 mynday sózdi basqa tilderden alyp, tolyghyp otyrady eken. Biy-sheshen, jyrshy-jyraulardyng zamanynan alystasaq ta, biz auyzdan-auyzgha jetkizip, solardyng aitqanyn tasqa týsirip aldyq. Oghan da shýkir. Bizge býgin ótkenimizge tamsanyp otyra beruge bolmaydy. Órkeniyetting kóshinen qalmau ýshin til ózi ómir sýrip otyrghan qoghamnyng barlyq salasynda qyzmet etuge jaraytyn boluy tiyis. Bizde qazir salalyq terminologiya, ghylym tili, tehnika tili janadan kelip jatqan innovasiyanyng tili degender kenje qalyp otyr.
2. «Qazaq әdebiyeti» gazeti últymyzdyng ruhany ainasy deuge bolady. Qazaqtyng әdeby jәne mәdeny ómirin jan-jaqty qamtityn basylym retinde oqyrmandaryn әdebiyet, kino, teatr qayratkerlerining tuyndylarymen tanystyrumen qosa kóne tarihymyzgha qatysty derekter men etnografiyalyq múralargha tereng susyndatady. Ol 80 jyl boyy qanday zaman bolsa da osy jolynan esh tayghan emes.
Al til degenimiz ne? Ár týrli lingvistikalyq әdebiyette onyng 200 týrli anyqtamasy bar. Sh.Aytmatov: «Til – últtyng avtoportreti», – deydi. Bizding oiymyzsha, til sol últtyng ózi, últtyng mazmúny. Til mәdeniyet pen әdebiyetti tanudyng da, tanytudyng da qúraly. Til sol mәdeniyet pen әdebiyetting saqtalatyn orny, damityn ortasy. «Qazaq әdebiyetinde» tilding mayyn ishken, sózinen bal tamyzatyn marghasqalar júmys istegen. Sondyqtan búl gazetting tildik qordyng molangyna, kórkem әdebiyet stiylining qalyptasuyna jasaghan enbegi úshan-teniz. 15 tomdyq sózdikti týzushiler sóz izdep aldymen osy gazetting tigindisin sýzedi.
3. Audarma – tildi bayytudyng bir joly. Biraq bizding qazaq ózinen tildik birlik tudyrudy qoyyp, tek audarma arqyly damugha kóshken siyaqty. Sodan naghyz qazaqy qauym qabylday almaytyn jasandy sózder men sintaksistik normalargha sәikes kelmeytin qúrandy sóilemder qaptap ketti. Qazir ekining biri audarmashy. Búl ekining birinin, tipti, jýzding birining qolynan keletin sharua emes. «Sózbe-sóz audaru, kóbinese týpnúsqa tilding әuenine erip, soghan qúl boludan shyghady», – deydi S.Taljanov. Qazirgi kezde sózbe-sóz audarmadan ayaq alyp jýre almaysyz. Audarmashylar oilanudy mýldem qoyghan siyaqty. Bir mysal keltireyin: «Esikke jazylatyn ot sebya, na sebya degen tirkes kóp jerde – ózine qaray, ózinnen әri qaray delinip jýr. Ony solay dep audarghandar Abay aitpaqshy, audarmashynyng bilimsiz beysharasy. Ózimizding tilding jýiesine ýnilse, soghan birneshe balama tabylar edi. Esh oilanbaydy ghoy, sabazdar! Esikting barlyghy syrtqa, ne ishke ashylady. Ishke ashylatynyna ishke, syrtqa ashylatynyna syrtqa dep jazyp qoysa boldy emes pe. Tipti, orystyng kózimen qarap, sonyng shyrmauynan shygha almay jatsanyz, onda tart-iyter dep jazynyz. Eng qysqa týri taghy bar: әri-beri, yaghny ot sebya – әri, na sebya – beri. Aqparatty tez alam dep aghylshyn-orys derekkózderine sýienetin BAQ jurnalshylarynyng kóbi ózimizding til jýiesindegi bar balamany tauyp, mәtinning sapasyn arttyrudyng ornyna sydyrtyp sózbe-sóz audaryp shyqqandy onay kóredi. Kóbimiz býgin tilding kiyesi, sózding qúdireti baryn sezinbeymiz.
4. Zertteushi ghalymdardyng aituynsha, respublika aimaghyna taraytyn 8004 basylymnyng 2756-sy Qazaqstanda, onda da onyng 453-i ghana qazaq tilinde basylady da, qalghan 5248 gazet pen jurnal syrttan keledi eken. Aqparattyq kenistikting keneyui arqyly qoghamdy tez aqparattandyru siyaqty tiyimdi jaqtarymen qatar, búnyng tilimizge, últtyq bolmysymyzgha, tipti, tәuelsizdigimizge qauip tóndiretin keri jaqtary da bolatyndyghy belgili. Sondyqtan qazaq tildi BAQ-ty kýsheytu kerek. 80 jyldyq tarihy bar «Qazaq әdebiyeti» gazeti ózining kenes kezindegi әr qazaq shanyraghy izdep oqityn dengeyin qazir joghaltyp aldy, 15 myng degen kóp taralymgha jatpaydy. Sóz joq, «Qazaq әdebiyeti» gazetining qazaq ruhaniyaty ýshin bereri mol. Qazirgi kóterip otyrghan mәseleleri de qogham ýshin óte ózekti. Onyng taralymyn búrynghy kenes kezindegi dengeyge jetkizuge bolady. Qazaq tilinde kóp taralymmen shyghatyn tәuelsiz gazetter oghan dәlel bola alady. Búl jerde gazetti naryq jaghdayynda nasihattau, menedjment jýiesin útymdy qúru jaqtaryn jetildiru kerek siyaqty.
5. Tilding damuy til-norma-sóileu degen ýsh taghangha sýienip otyrady. Tilding normasy til bilimin irgeli týrde zertteytin instituttarda әzirlenetin akademiyalyq sózdikter men normativtik grammatikada belgilense, BAQ sóileudi (jazbasha, auyzsha) jýzege asyrady. Eger sóileu (rech) normadan auytqyp, ondaghy ózgeristi qogham (kópshilik) qabyldap ketse, әlgi ózgeristing ózi birtindep normagha ainaluy mýmkin.
Búrynghy biy-sheshenderimiz, kónekóz qariyalarymyz teneumen, maqaldatyp, әserli sóileytin, býgingining tili basqa, býgingi talap ta basqa, qysqalyqty, núsqalyqty kajet etedi. Jalpy, janalyqtan korqudyng qajeti joq. Biraq qazir eng ókinishtisi, tilding óz ishinde shygharmashylyq (tvorchestvo v yazyke) jaghy qatty aqsap túr. Oghan sebep kóp: tildik túlghanyng sapasynyng tómendigi, audarylatyn týpnúsqa tilding qúrylymynan shygha almau, tildik ortanyng ala-qúlalyghy, til sayasatynyng pәrmensizdigi, til (sóileu) mәdeniyetin baqylaytyn jýiening bolmauy, t.b. Eng bastysy, mektepterdegi qazaq tili baghdarlamasynyng әlsizdigi. Keyde men kesimdi, tilip sóileytin jastardy nemese talantty jas aityskerlerdi, aqyndardy kórgende bizding әlsiz, jýiesiz mektepten osynday daryndy balalar qalay ghana jaryp shyqty eken dep tanghalam. Bizdegi oqu jýiesi 1 synyptan bastap últtyq sheshendik ónerdi damytyp, basqa sapagha kóteruge emes, óshirip, balany mylqau etuge baghyttalghan siyaqty kórinedi. Meninshe, bizding qazaq mektepterinde jazugha (sauat ashugha) baylanbaghan sóz óneri degen pәn jýrgizilui kerek. Qúimaqúlaqtyq pen sheshendik óner bizding genimizde bar. Sony tiriltu ýshin bizge osynday pәn kerek-aq.
Janat ISAEVA,
A.Baytúrsynúly atyndaghy
Til bilimi instituty Til mәdeniyeti bólimining mengerushisi,
filologiya ghylymdarynyng kandidaty
1. Tilimizding últtyq dilinen, eldik sipatynan ajyramauyn kózdep tóte jazumen tól tanbalar jýiesin úsynghan últ ústazy A.Baytúrsynúlynyng elge jón siltep, әlipby týzgen, «Sauatashqysh» jazyp, san salaly oqulyqtar qúrastyrghan uaqyty últymyzdyng qaymaghy búzylmay, mәiegi saqtalghan kezeng edi. Bar ruhany baylyghy úrpaqtan-úrpaqqa auyzsha jetkizilgen kóshpeli júrt sózining mәndi, әri sәndi boluyna nazar audarghan. Dala júrty oilap tapqan kórkemdik aishyqtardyng qatarynda qaytalau tәsilderi erekshe oryn alady. Álgindey airyqsha asha týser ne bolmasa nazar audarugha tiyisti tústardy týidegimen (tútas sóilem ne sóz tirkesi), tútasymen (sóz), ýzigimen (buyn ne dybys) qaytalau arqyly kórkem suret salyp, tyndaushysyn elite týsken.
Sózding syrtqy aitylu úqsastyghy onyng ishki maghynalyq tútastyghyn ústap túrugha septigin tiygizedi. Belgili bir salystyrugha negizdelgen úghym sóileushi jadynda assosiasiyalyq kórinisting beynesindey bolyp qalady. Adamnyng jas ereksheligin kórsetude orda búzar otyz, qyryqtyng qyrqasy, er jasy – elu, alpystyng asqary, seksenning sengiri, t.b. siyaqty obrazdyq qoldanystar uaqyt kóshining belgili bir belesin adam alghan asularmen salystyra qarau arqyly jasalyp túr. Búlardyng ómirshendigi de sol aishyqty obrazdylyghynda jatyr. Tipti, qyryq kýn toyyn, otyz kýn oiyn, torqaly toy, topyraqty ólim, t.b. degen etnografizmderde abstraktyly kóptik úghymdy bildiretin qyryq, otyz sózderi bekerge tandalynyp alynbaghan. Q-k-t/ o-k-o, t-t / t-ó dybystyq sәikestigimen keletin frazalyq tirkes túraqtylyghyna maghyna tútastyghymen qatar, fonikalyq sәikestik te qyzmet etip túr.
Jalpy, dybystardyng әuezdiligi danalyqtyng kózi, ómir tәjiriybesining tújyrymy ispettes maqal-mәtelderde olardyng este saqtalyp, kónilde jattaluyna, kerek jerinde tilge orala ketuge beyimdigine qyzmet etedi. Taz taranghansha toy tarqaydy; qoyshynyng qyzy qoy kelgende; tiyse terekke; tiymese bútaqqa, yrys aldy – yntymaq; altau ala bolsa, auyzdaghy keter, tórteu týgel bolsa; tóbedegi keler, t.b. siyaqty sóz mәiegindegi astarly oy men kórkemdikting syry nede? Qarapayym ómir tughyzghan qarghayyn desem – jalghyzym, qarghamayyn desem, jalmauyzym, atalastyng aty ozghansha, auyldastyng tayy ozsyn; bara jatqannyng baltasyn, kele jatqannyng ketpenin qaghady, t.b. sekildenip keletin týidek tirkesterding ómirshendigi basy artyq sóz ne dybys qospay, som-som oilardy úqsas dybystar qatarymen tizgen halyq sanasynyng saralyghy men kemel oiynyng sheberlikting biyik dengeyine kóterilgenin anghartsa kerek. Jalpy, keshegi qazaq tәrbiye-tәlimdi býgingidey kógildir ekrannan nemese ghalamtor betterinen emes, kópti kórgen danagóy qarttardan, oqyghanynan toqyghany kóp otanalarynan alghan.
Býgingi qazaq tilinde jaryq kórgen sózdikterdegi sózdik qordyng teng jarymyn ózge tildi (ghylym tili sanalghan latyn, grek, әlem alpauyttarynyng qataryndaghy aghylshyn, orys) leksikon qúraydy. Ghylym men bilimnin, tehnika men tehnologiyanyng qaryshtap damyghan zamanynda ózge júrttan qalyspaudyn, olarmen teng dәrejede qarym-qatynas jasaudyng «halyqaralyq sóz qorynsyz» mýmkin emes ekeni týsinikti. Alayda, ózge tilde sóilep, ózgelershe oilap jýrip, búrynghy sóz týsinetin, onyng astaryna boylay alatyn bolmysymyzdan alystap bara jatqanymyz jangha batady. Tipti, kópirip sóilep jatpay-aq, kóp jaytty isharamen úghyndyra alatyn ibaly minezimizden aiyrylyp bara jatqanymyz qanday ókinishti. Zan-qarardan bastap, oqulyq, jarnamagha deyin orysshadan audarylyp berilgendikten, el ishinde qazaq tili ghylym, bilim, qúqyq, medisina, basqaru tili bolugha qauqarsyz degen synarjaq pikir qalyptasyp ýlgerdi.
Jaqynda ghana A.Baytúrsynúly atyndaghy Til bilimi instituty újymynyng qúrastyruymen jaryq kórgen «Qazaq sózdiginde» tildik qorymyzdaghy 106 000 sózding úghymdyq anyqtamasy ashylyp, maghynalyq qabattary saralandy, 48 000 sóz tirkesining leksika-semantikalyq, kontekstik, stilistikalyq maghynalary aiqyndaldy. Osynshama sózdik baylyqqa ie halyq qalaysha óz zanyn óz tilinde jazyp, ghylymyn óz tilinde damytyp, óz elin óz tilinde basqara almaydy? Múnday paradoksty pikirdi óz tilinde bilim almaghan, ózgening tilinde oilap, solarsha sóileytin «qara orys» qana aita alady. Qolyna kitaptan góri planshetti kóbirek alatyn, atys-shabysqa qúrylghan kinolar men jarymjan jarnamalardy jiyirek qaraytyn, dayyn sóz «shtamptaryn» estip, óz betinshe oilanudan qalghan úrpaq qana aita alady.
3. Qazirgi jastardyng barlyghyna birdey topyraq shashu dúrys bolmas. Olardyng arasynda qolynan kitaby týspegen, ýlkenderden bәtualy sóz kýtken, sol sózding astaryn andaugha qabiletti, oily jastarymyz da joq emes. Alayda olardyng qatary búrynghyday emes, siyrek. Al qazaqtyng kórgen-baqqany, estip-úqqany, senip-túshynghany – bәri-bәri tilinde túr. Ómir ýiretken tәjiriybesi auyzdan-auyzgha taraghan foliklorynda, odan bergi dәuirlerde aryndap ótken ot auyzdy aldaspan jyraular poeziyasynda; el, jer, tipti, tútas últ mәselesin óreli oiyna órnekti sózin búltartpas dәlelimen qosa beretin súnghyla biy-sheshender sózinde órilgen. Ata-babalarymyz amanattaghan asyldyng qadirine jetip, sóz syry men astaryn týsinu ýshin, sóz tarihy men taghylymyn tanu ýshin, sóz әdebi men mәdeniyetin bilu ýshin, sóz qúdireti men kiyesinen qorqyp, amanatqa qiyanat jasamau ýshin, ertengi úrpaqtyng aldynda jýzimiz jarqyn boluy ýshin ana tilimiz – qazaq tilinde sóileu qajet. Úmyt bolghan eski sózderdi eske týsirip, qoldanysqa engizu ýshin balabaqsha, mektep baghdarlamasyna qissa-dastandardy, ertegi-mifterdi, sheshendik sózderdi, foliklorlyq múrany molynan engizu qajet. Besiktegi balany besik jyrymen uatyp, tili shyqqan baldyrghangha sanamaq ýiretip, janyltpash aitugha, júmbaq sheshuge baulyghan dúrys. Qiyalshyl bala sanasyn últtyq ertegiler arqyly jaqsydan ýirenip, jamannan jiyrenuge ghana emes, sóz maghynasyn ajyratugha, oy astaryn úghynugha, aqyr ayaghy SÓZ arqyly eldik múrattargha qyzmet etuge ýireter edik. Bala Abaydy dana Abay etken, shoqiyp qana otyratyn Shoqandy Shoqan Uәlihanovtay últ túlghasy etken kókiregi qazyna Zere men Ayghanym әjelerding eliktirer ertegileri men týgesilmes qissalary edi ghoy?!
4. Songhy bir ghasyr ishinde basylymdar sany eselep artqany ras. Alayda osynsha gazet-jurnaldyng barlyghy birdey baspasózge qoyylatyn el súranysy men uaqyt talabyn birdey kóterip otyr dey almaymyz. Qaptaghan dýngirshekterding ishi-syrtyna samsata ilinetin sózi arzan, qaghazy qymbat basylymdardan kóz sýrinedi. Payda tabu kózine ainalghan arzanqoldy basylymdar arasynan el ózine qajettini izdep oqidy. Osynday súranysqa iye, ózindik qoltanbasy qalyptasqan, elge aitary bar saliqaly sóz iyelerining qatarynda «Qazaq әdebiyeti» gazetining bary quantady. Qazaqtyng tútas mәdeniyetine, ruhaniyatyna, tәrbiye-tәlimine 80 jyl adal qyzmet etip kele jatqan basylymnyng osy biyikten týspey, qazaqtyng qara sózining qadirin arttyra beretinine, eldik múrat pen últtyq mýdde jolynda ayanbay enbek etetinine senimimiz zor.
5. Sózdi jauapsyz qoldanu degendi anyqtanqyray ketsek, ol sóileushining bilmestiginen ne bile túryp, әdeyi búra tartuynan boluy mýmkin. Qazaqsha tildesip jýrgenimen, tildik qoldanysta sóz maghynasyn dúrys týsinbeu, etnografiyalyq mәnin, stilidik maghynalardy ajyrata almau, әdeby til normasyn bilmeu, t.b. sebepterge baylanysty qatelikterge jol berilip jatatynyn bayqap jýrmiz. Kóp adam әdeby til normasy mindettegen forma men daghdylyq qoldanystyng qaysysy tiyimdi, úghynyqty ekenin ajyrata almau sebebinen jaryspaly núsqalardyng qaysysyn qoldanaryn bilmey jatady. Mәselen, mynaday – mynanday, tiridey – tiriley, týgeldeu – týgendeu, t.b. qaysysy dúrys, qaysysy qate? Berilgen núsqalardyng dúrystyghyna kóz jetkizu ýshin olardy basqa grammatikalyq kórsetkishter arqyly týrlendirip kóruge bolady: týgel – týp-týgel (týp-týgen dep qoldanylmaydy). Nemese qazirgi qoldanysta jii júmsalatyn núsqalardy tizbektep salystyryp kóruge bolady: aqshalay (aqshaday emes), jylylay (jylyday emes). Demek, týgel, tiriley, aqshalay, jylylay núsqalary norma bolyp sanalady.
Qazirgi tildik qogham tilindegi qatelikterding deni oqulyqtardyng negizinen orys tilinen (búryn jәne qazirgi kezde de) audaryluyna baylanysty negizgi týsinikterding últtyq úghymnan alshaq jatuynan tuyndap otyr. Geografiya pәni boyynsha qazaq tanymyndaghy búlt týrlerin týsindire ketu artyq etpeydi: budaq búlt – shumaq-shumaq búlt; jeleng búlt – týtilgen shudaday jenil búlt; zilmәuir búlt – aspan kýmbezin týgel japqan auyr búlt; qazbauyr búlt – ondaghan shaqyrym biyiktikte úsaq múz týiirshikterinen payda bolghan búlt; kilegey búlt – júqa, siyrek búlt; masa búlty – jelsiz, tymyrsyq týngi búlt; órkesh búlt – týie órkeshtengen ala búlttar tizbegi; setineuik búlt – irgesi sógilip, ydyraghan búlt.
Ayta berse, múnday mәsele óte kóp. Al jalpy alghanda, artymyzdan ergen jastargha últtyq bolmysymyz ben tanym-órisimizdi dúrys tanyta otyryp, qazaqy tәrbie beru kerek.
Botagóz SÝIERQÚL,
filologiya ghylymdarynyng doktory,
Sýleymen Demiyrel uniyversiytetining qauymdastyrylghan professory
1. Orhon, Eniysey, Talas ózenderining boyynan, Altay tauynyng angharlarynan, Esik qorghanynan, basqa da kóne qalalarymyzdyng oryndarynan, jekelegen sәulet eskertkishterining manynan tabylghan ýlkendi-kishili jazba eskertkishterimiz ben týrli búiymdardaghy tanbalardyng maghynalaryn bildiretin tildik birlikterding ghylymy sipattamalaryna qarap, kezinde kóne týrki tilining ereje-qaghidalary qalyptasqan, jazba dәstýri ornyqqan birtútas til bolghanyn angharu qiyn emes, alayda, tarihy zandylyqtargha sәikes tarmaqtalghan ol til býginge deyin týrki halyqtaryna ortaq sózdik qordy qúraytyn qaynar kóz retinde qúndy. Al ondaghy mәtinning jalpy mazmúnyn týsinu biz oilaghanday qiyn emes, ol ýshin tilding ishki damu zandylyqtary men oghan yqpal etetin syrtqy faktorlardy bilu jetkilikti.
Al HH ghasyr basyndaghy qazaq ziyalylary bizding «ózimizdi tanytatyn sózimizdi» estigende, dәlirek aitqanda, qazirgi qazaqtyng sóz saptauyndaghy, jalpy sózjúmsamdaghy ózgeristerdi bayqaghanda ekiúdayy kýige týser edi de, el arasyna janalyq bolyp enip, sanamyzgha birtindep sinip, últtyq bolmysymyzdyng ajyramastay bóligine ainalghan keybir salt-dәstýrlerimiz ben kýndelikti tirshiligimizdi kórgende, ózderining ne ýshin atylyp ketkenin týsiner edi...
Al «jat әserlerge» ne jatady, aldymen sony naqtylap alsaq...
H.Dosmúhamedúly búl sózdi aitqannan beri ghasyrgha juyq uaqyt ótti, sondyqtan ony «El sanasynyng búzyluyna, eng aldymen, bógde/ózge tilde oqyghandary sebep bolady. Búlar jat әserlerge baghynghysh kelip, ana tilimen qosa, etnikalyq sanany jәne últtyq qúndylyqtar jýiesin ózgertuge yqpal etedi» dep «óndesek», naghyz qazirgi ruhany dýniyeden materialdyq baylyqtyng baghasy artyghyraq sanalatyn naryq zamanynyng ashy shyndyghyn kórseter edi. Bir ghana mysal keltireyin, Qazaqstan qalalarynyng ýlken kóshelerinde qaptap túrghan jarnama taqtalarynda Batystyng kinojúldyzy Antonio Banderasty qapsyra qúshaqtap, ayaghyn kókke kóterip, «shattyqqa bólenip túrghan» qazaq әielining oryssha oqyghany dausyz der edim, sebebi, qazaqsha oqyghan, qazaqy tәrbie alghan әiel «el anasy» atanar shaghynda múnday jarnamagha týskenshe «ólgenim artyq» der edi... El tizginin ústaghan, әsirese, Mәdeniyet jәne aqparat ministrliginde otyrghan aghalardyng «qúlaghyna altyn syrgha», búqaralyq aqparat qúraldarymen qatar, jarnamalardyn, óner tuyndylarynyng (kino, muzyka t.b.) da últ mýddesine qayshy kelmeuin (mazmún jaghynan da, formasy boyynsha da!) qadaghalaytyn mezgil әldeqashan jetti emes pe?!
2. «Qazaq әdebiyetin» onda qoldanylatyn sózdik qor, jariyalanatyn mәtinderding stilistika talaptaryna sәikestigi túrghysynan alghanda, qazirgi mediakenistiktegi aldynghy qatarly basylymdar qataryna jatqyzar edim. Búl, bir jaghynan, gazet qyzmetkerlerining kәsiby dengeyin anghartsa, ekinshi jaghynan, seksen jyldyq tarihy bar, ómir mektebinen ótken mamandar qalyptastyrghan dәstýrge adaldyq pen azamattyq jauapkershilikterin kórsetse kerek.
4. HH ghasyrdyng basynda gazet-jurnaldyng azdyghynan qinalghan qazaq, HHI ghasyrdyng basynda, kerisinshe, basylymnyng kóptiginen ziyan shegip otyr desek, qatelespespiz. Óitkeni, sany kóp, sapasy joq týrli-týsti basylymdar (jeltaya pressa), onsyz da ghalamtorgha shyrmalyp, kýndiz-týni úyaly telefonnyng shaghyn monitoryna qadalyp, kóz mayyn tauysqanymen túrmay, kóz aqysyn qosa jep, esin jiya almay jatqan jastarymyzdyng sanasyn túmandandyryp, aq pen qarany aiyrudan qaldyruda. Qazaq jastarynyng 60 payyzdan astamy «gazet oqymaytynyn» maqtanyshpen aitsa, oqityndardyng jartysyna juyghy «qazaqsha basylymdardyng atauyn esine týsire almay qinalady». Gazet satatyn oryndarda taralymy jergilikti basylymdardan әldeneshe ese artyq bolatyn syrttan, әsirese, Reseyden әkelingen qat-qat gazet pen «jaltyraghan» jurnaldardyng qay baghyttaghy iydeologiyany qaru etkenin bir-eki sóilemmen jetkizu qiyn. Býgin bar, erteng joq «mausymdyq» gazet-jurnaldar – óz aldyna bir tóbe. Úzyn sózding qysqasy, 25-30 betin týgel oidan shygharylghan keyipkerlerding aqyldy azdyratyn «qyzyqty hikayalarymen», beyәdep suretter, basqatyrghylar, sózjúmbaqtar, t.b.s.s. «shedevrlermen» toltyratyn arzanqol basylymdardyng sanyn qysqartyp, onda jariyalanatyn materialdardy sýzgiden ótkizip, mәtinde ashyq aitylatyn jәne jasyryn týrde menzeletin oilardy sana eleginen ótkizip baryp halyqqa úsynu kerek jәne múny bizding «el bolam degeli qisayyp, dúrys terbete almay kele jatqan besigimizdi týzeuge» jasalghan asa manyzdy qadamymyz dep sanaugha tiyispiz.
5. Shyndyghynda, qazaq tilining tamyry terende ekeni, onda saqtalghan keybir sózderding dybystyq, morfologiyalyq qúramy men semantikalyq ayasynyn, yaghny maghynalyq shenberining taryluy nemese keneninen de bayqalady. Sóz basynda aitylghan pikirge qayta oralsaq, «kóne týrki tilin» qazirgi tildik újym mýshelerining bәri birdey týsinbeytini ras, alayda, búl «tilding adam tanymastay ózgeriske úshyrauynyng ghana nәtiyjesi» emes, onyng lingvistikalyqtan bólek, ekstralingvistikalyq ta sebepteri bar. Solardyng biri – Orhon, Eniysey, Talas eskertkishteri jazylghan kóne týrki jazba dәstýrinen qol ýzip qalghandyghymyz. B.z. VIII gh. deyin órkendegen kóne týrki jazuyn Qypshaq dalasyna tarala bastaghan islam dinining yqpalymen arab tili men jazuy yghystyra bastaydy. Jalpy, bizding tól tarihymyzdan kóz jazyp qaluymyzgha kóp jaghdayda jazu dәstýrinen erikti nemese eriksiz týrde bas tartuymyz belgili bir dәrejede yqpal etip otyrghan. Sebebi, «eskishe» hat tanyghan adamdardyng bir bóligi «jana» jazudy mengerip alghanymen, ekinshi bóligi ýshin búl edәuir qiyndyq tudyrghan, dәl sol siyaqty sauatyn jana jazumen ashqan adamdardyng basym bóligi ýshin eski jazu júmbaq kýii qalyp otyrghan...
Endi myna mәtin ýzindisine nazar audarayyq:
Ua, týrk buduny, sabymyn týkety ishitgiyl.
Múndaghy: Ua – qaratpa sóz, qazirgi qazaq tilinde ózgerissiz saqtalghan;
Týrk buduny – týrki halqy, qazirgi qazaq tilinde «budun» sózi azdaghan fonetikalyq ózgeriske úshyrap, maghynalyq ayasy men qoldanystyq shenberi tarylghan: bodan – ózge elge, memleketke tәueldi, óz erkindigi joq halyq;
Sabymyn – sózimdi, búl sab//sap sózining qazirgi qazaq tilindegi «sóz saptau», «sózin/oyyn/ sabaqtady» siyaqty túraqty tirkester qúramynda qoldanyluy onyng bizge sonshalyqty jat emestigin kórsetedi.
Týkety ishitgil – týgel esitinder, týkety sózi fonetikalyq ózgeriske úshyraghanymen (k qatang dauyssyzynyng úyandap, gh dybysyna ainaluy, al sóz sonyndaghy t-ny l dybysynyng yghystyruy), leksikalyq maghynasy saqtalghan; l dybysynyng asa kýshti yghystyrghyshtyq qabileti Almaty, Ólenti, Shiderti siyaqty toponimderding qúramyndaghy tarihy t dybysynyng saqtaluynan, al olardyng qazirgi qazaq tilining singarmoniyalyq zany boyynsha Almaly, Ólendi, Shiderli boluy tiyis ekeninen de anyq kórinedi.
ishitgil – esitinder degen sózde fonetikalyqpen (sh//s) qatar, morfologiyalyq ta almasu / ózgeris oryn alghan, sonday-aq, kóne búiryq ray túlghasy (-qyl/ghyl, -kiyl/-giyl) týsip qalghan, búl – tilimizdegi ýnemdeu zanynyng talaby. Qazirgi qazaq tilinde búl formanyng -qyn/ghyn, -kin/-gin núsqasy jergilikti erekshelik retinde tanylghanymen, әdeby tilde de júmsalady: Múqaghaly Maqataevtyng «Ótinem, senen ghafu, asyl jarym, Kórsetpe tarpang minez, tasynbaghyn...» degen jyr joldaryn eske týsiru jetkilikti.
Sonymen, ә degende «bóten» kóringen mәtinge jiti kónil audarsaq, yaghny lingvistikalyq taldau jasasaq, kóne týrki tilin qazirgi qazaq tilining kóne bastaularynyng biri retinde sanaugha tolyq negiz bar ekenine kóz jetkizemiz.
Dayyndaghan
Aygýl SÁMETQYZY.
"Qazaq әdebiyeti" gazeti
