Suretterde: Qazaq til bilimi antologiyasyna engen A. Baytúrsynov pen Q. Júbanov jinaqtary.

«Qazaq til bilimining antologiyasy» dep atalghan jana ghylymy joba auqymynda alghashqy eki kitap jaryqqa shyqty. Antologiyany  «Qazaq til bilimining mәseleleri» degen atpen túnghysh ret bir jinaqqa toptastyrylghan әigili enbekterimen  úly ústaz Ahmet Baytúrsynov ashqan eken  (Baytúrsynúly A. «Qazaq til bilimining mәseleleri». Qúrast.: Gh.Ánes. – Almaty: «Abzal-Ay» baspasy, 213. – 640 b.). Qazaq kәsiby lingvistikasynyng negizin salghan asa kórnekti ghalym Qúdaybergen Júbanovtyng óz zamanyndaghy til qúrylysyna qatysty izashar zertteuleri men kýni býginge deyin manyzyn joymaghan qúndy enbekteri antologiyanyng ekinshi kitabyn qúrapty (Júbanúly Q. «Qazaq til bilimining mәseleleri». Qúrast.: Gh.Ánes. – Almaty: «Abzal-Ay» baspasy, 213. – 640 b.). Últtyq til bilimining bastauynda túrghan, birining isin biri jalghastyra enbek etken,  sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, «ýlken terror» qúrbany bolghan qos túlghanyn  bagha jetpes múralary osynday jolmen oqyrman nazaryna úsynylyp otyr. Qúndy jәdiger, mazmúndy eskertkish. Árqaysysy 40 baspa tabaqtan túratyn sýbeli ghylymy basylymdar.

Suretterde: Qazaq til bilimi antologiyasyna engen A. Baytúrsynov pen Q. Júbanov jinaqtary.

«Qazaq til bilimining antologiyasy» dep atalghan jana ghylymy joba auqymynda alghashqy eki kitap jaryqqa shyqty. Antologiyany  «Qazaq til bilimining mәseleleri» degen atpen túnghysh ret bir jinaqqa toptastyrylghan әigili enbekterimen  úly ústaz Ahmet Baytúrsynov ashqan eken  (Baytúrsynúly A. «Qazaq til bilimining mәseleleri». Qúrast.: Gh.Ánes. – Almaty: «Abzal-Ay» baspasy, 213. – 640 b.). Qazaq kәsiby lingvistikasynyng negizin salghan asa kórnekti ghalym Qúdaybergen Júbanovtyng óz zamanyndaghy til qúrylysyna qatysty izashar zertteuleri men kýni býginge deyin manyzyn joymaghan qúndy enbekteri antologiyanyng ekinshi kitabyn qúrapty (Júbanúly Q. «Qazaq til bilimining mәseleleri». Qúrast.: Gh.Ánes. – Almaty: «Abzal-Ay» baspasy, 213. – 640 b.). Últtyq til bilimining bastauynda túrghan, birining isin biri jalghastyra enbek etken,  sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, «ýlken terror» qúrbany bolghan qos túlghanyn  bagha jetpes múralary osynday jolmen oqyrman nazaryna úsynylyp otyr. Qúndy jәdiger, mazmúndy eskertkish. Árqaysysy 40 baspa tabaqtan túratyn sýbeli ghylymy basylymdar.

Biz óz kezinde halqymyzdyng ar-ojdany retinde baghalanghan aghartushy-ghalym Ahmet Baytúrsynúlynyng jinaghymen tanysyp otyrmyz. Jinaqty filologiya ghylymdarynyng doktory, Halyqaralyq «Qazaq tili» qoghamynyng viyse-preziydenti Gharifolla Ánes qúrastyrghan eken, ol kitapqa alghysóz jazyp, toptastyrylghan enbekterge týsinikter beripti. Múnda Ahannyng tarihy múrasy tórt bólimge jýielenip ornalastyrylghanyn kóremiz.

Alghashqy bólimnen oqushy ýsh kitapshadan túratyn «Til-qúralmen» tanysady. «Til-qúraldyn» avtory kirispede – «Sóz basynda» – adam ómirindegi tilding manyzyn aita kelip, «...әr júrt balasyn әueli óz tilinde jazugha ýiretip, óz tilining jýiesin bildirip, jolyn tanytyp, balalar әbden daghdylanghannan keyin» ghana basqa tilderge oqyta bastaytynyn, sol tәrizdi, «...tilimiz búzylmay saqtaluyn tilesek, ózgelershe әueli óz tilimizde oqytyp, sonan song basqasha oqytu» oryndy bolmaghyn  atap ótedi. Sondyqtan da bastauysh mektepterde «basqa bilimdermen qatar qazaq tilining dybys, sóz, sóilem jýielerin de ýiretu» qajet dep kórsetedi úly ústaz enbegine bergen alghysózinde. Sol qajettikti óteu ýshin Ahang «Til-qúral» degen atpen qazaq tilining grammatikasyn jasady. «Til-qúraldyn» birinshi kitabynda  qazaq tilining fonetikasyn, ekinshi kitabynda  – morfologiyasyn (etimologiyasyn), ýshinshi kitabynda  – sintaksiysin túnghysh ret týzip, týrlep, taldap, úghyndyrdy.

Bәrimiz biletindey, Ahmet Baytúrsynúly Orynbor múghalimder mektebin bitirgennen keyin, Dala ólkesining týrli eldi mekenderindegi auyldyq, bolystyq mektepter men qalalyq orys-qazaq uchiliyshelerinde ústazdyq etumen shúghyldanghan bolatyn. Sodan son, óz sózimen aitqanda, «14 jyl bala oqytyp angharghan, sezgen, bilgen, is kórgendigi» nәtiyjesinde, qazaq jazuyn reformalaudy qolgha aldy. Arab әripterining taza qazaqy dybystardy beretinderinen artyghyn alyp tastap, qazaq tilindegi jinishke dybystardy sózding aldyna belgi (dәiekshi) qoi arqyly jazugha bolatyn jana emle jasap shyqty. Qazaq tilindegi «43 dybysty 25 belgimen», yaghny 24 arab әrpi jәne dәiekshi qoldanyp tanbalau jolymen qazaq jazuyna orfografiyalyq revolusiya jasady.  Sóitip, úly aghartushy jogharyda atalghan «Til-qúralgha» deyin, 1912 jyly, «Oqu qúraly» degen atpen «qazaqsha alifba» – qazaq әlippesin, әlipbiyin ýiretetin kitap shygharghan edi. Búl oqulyqtyng revolusiyagha deyin de, revolusiya keyin de – Ahannyng әueli respublikanyng aghartu halyq komissary, sosyn Akademiyalyq ortalyq basshysy, qazaq uniyversiytetining filologiya professory bolyp jýrgen kezderinde – әldeneshe ret qayta basylymy bolghany mәlim. Yaghny jiyrmasynshy ghasyrdyng alghashqy onjyldyqtarynda qazaq balalary sauatyn osy «Oqu qúralymen» ashty.

Búl rette Tashkent múghalimder seminariyasyn bitirip, Qarnaq mektebinde ústazdyq qyzmette jýrgen Qonyrqoja Qojyqovtyng Týrkistan ólkesi oqu bólimining rúqsatymen osy 1912 jyly shygharghan «Álippe» kitabyn da aita ketu oryndy. Jәdidshiler qozghalysynyng óristeuine oray, qúrandy ýiretuge negizdelgen mektep-medreselerde, auyldardaghy meshitter men mektepterde qazaq balalarynyng is jýzinde qazaqsha sauat ashuyna jәrdemdesu ýshin jazghan sonau kitabynda Q. Qojyqov bir dybysty bir әrippen belgileu әdisterin jýielep kórsetken jәne «qazaq әlippesinen song qúran әlippesin oqysa», balalardyng «osy eki әlippe arqyly basylymdar jazuyn tanu» mýmkindigi úlghayatynyna senim artqan. «Álippenin» hrestomatiyalyq bólimine әrkim biluge tiyis týrli maghlúmattardy, әngimelerdi, ólenderdi toptap bergen.

Alayda zertteushiler búl oqulyqtyng sol kezgi aghartushylyq isterde alghan ornyn  qarastyryp kórgen joq.  Jәne bir jylda jaryq kórgen osynau janashyl qos enbek – Baytúrsynovtyng «Oqu qúraly» men Qojyqovtyng «Álippesi» ózara salystyrylyp zerttelgen emes. Ony aitasyz, «tóte jazuyn» әlem tanyghan Ahmet Baytúrsynúlynyng tiltanu salasynda alatyn orny zor enbekteri týbegeyli zerttelmek túrmaq, әli kýnge deyin týgendelmegen  kórinedi. Jinalghandarynyng ózin kópshilikke tanytuda, antologiyany qúrastyrushynyng pikirinshe, kóptegen olqylyqtar, eng bastysy, «múragha degen shynshyl kózqarastyng bolmauy, zertteushilerding asyl týpnúsqagha sýienbeui» oryn alyp túr. Ol osy ózi qúrastyryp otyrghan antologiyada da «ghúlama ghalymnyng qazaq tili haqyndaghy ghylymy tanymgha tónkeris jasaghan «Til-qúralyn» erekshe formatta – salystyra, saraptay otyryp, ghylymy basylym retinde» jariyalay almaghanyna ókinish bildiredi.

Ahang atalmysh enbekterin revolusiyagha deyin jazghan. Qazaq respublikasy shanyraq kótergen jyldary  týzetilip, tolyqtyrylyp, birneshe mәrte basylyp shyqqan. Antologiyagha «Til-qúraldyn» 20-shy jyldardyng ortasyndaghy basylymdary engizilgen eken. Búlar, jogharyda aitqanymyzdyi, jinaqtyng birinshi bólimine engen. Al «Oqu qúraly» men ony balalargha oqytu ýderisin jenildetudi kózdeytin, múghalimderge arnap jazylghan metodikalyq «Bayanshy» kitaby jәne «Til-qúraldy» oqyp-ýirenuge kómekshi bolmaq, «sóileu, oqu, jazu tilin júmys tәjiriybesi arqyly tanytatyn... «Til-júmsar» enbegi «Álippe. Emle. Ádisteme» atty ýshinshi bólimdi qúrap túr. Qúrastyrushy «ón boyynda ghúlama tilshining tildik týsinik-payymy basym» bolghandyqtan, úly ústazdyng «Ádebiyet tanytqysh» atty zertteu kitabyn da osy «Qazaq til bilimining antologiyasyna» kirgizgen eken. Ol jinaqtyng ekinshi bóliminde. Tórtinshi bólimge Baytúrsynúlynyng jazu mәselesine baylanysty maqalalary, sózderi men latyn emlesine kóshu mәselesin talqylaghan óz respublikamyzdaghy jәne Bakudegi (birinshi býkilodaqtyq týrkitanushylyq) qúryltaylarda arab әlipbiyin jaqtap jasaghan bayandamalary toptastyrylghan.

Sonymen, atalmysh antologiya últtyq tiltanu ghylymynyng irgesin qalaghan úly ústaz Ahmet Baytúrsynúlynyng basty enbekterin algha tartyp otyr. IYә, búlar – qazaq balalarynyng әldeneshe buyny sauatyn ashqan, ana tilining tabighatyn tanyp, týisingen, últtyq ruhta tәrbiyelengen tarihy oqulyqtar. Ahang 1929 jyly jamanatty bolghannan keyin, týri ózgergen. Biraq  mazmúny, asyl tini úly ústazdyng týzgen qalpynda qalghan. Qazirgi qazaq tili grammatikasy oqulyghynyng tamyr tartqan izashary. Tilimizding ghylymy jýiege týsui bastauyndaghy eskertkishter. Sondyqtan da búlardyng týpnúsqalyghymen qymbat jәdigerler ekeni anyq.

 Ahannyng jamanatty boluy degennen shyghady, repressiyagha úly ústazdyng ózi ghana emes, onyng halyq bolashaghy ýshin jasaghan enbekteri de, yaghni, osynau antologiyalyq jinaqqa kirgen tuyndylardyng da  úshyratylghany mәlim. Totalitarizm jyldary sauat ashqan san myng bala qazaq dybysynyn, sózi men sóilemining jýiesin jәne týrlerin Ahang týzgen ilim negizinde jazylghan grammatika boyynsha tanydy. Biraq úly ústazdyng esimin de, enbegin de bilgen joq. Búl jәit shәkirtter týgil, jalpaq kópshilikke de  beymәlim boldy. Onyn  esimin tek zerdeli azshylyq qana biletin, alayda sayasy repressiya nauqandary shegendep qoyghan tyiym salushylyqqa kóndikkendikten,  biletinin ashyq aita almaytyn.

Kórinbeytin jazalaghysh semseri tóbeden tóngen qasandyq dәuirlep túrghan jyldary sol azshylyqty eleng etkizgen bir ghalamat oqigha boldy: qas-qabaghyna emintken qaharly ortalyqtan «Otandyq týrkitanushylardyng biobibliografiyalyq sózdigi. Qazangha deyingi kezen» atty anyqtamalyq jaryq kórdi. Sol kitap revolusiyadan búrynghy jyldarda qazaq tilin ghylymy jýiege keltirgen, alayda qazaq elinde «halyq jauy» atandyrylyp, aty birjolata úmyttyrylghanday bolghan aghartushy-ghalym Ahmet Baytúrsynovty til bilimi tarihynda erekshe orny bar túlgha retinde atap kórsetti.  

Biraq enbekteri qapasqa tyghyp tastalghan Ahang syndy úly ústaz jayynda auyz ashatyn adam qazaq bilimpazdary arasynan tabylmady. Bizding jasqanshaq elitanyng búnday qadam jasauyna atalmysh biobibliografiyalyq anyqtamalyqtyng deregi azdyq etetin. Tipti, ony jasaghan, jinastyryp, redaksiyalap úsynyp otyrghan A.N. Kononov – bedeldi orys lingviysi, týrki grammatikasy salasynan әldeneshe enbek jariyalaghan әigili zertteushi-shyghystanushy, týrkitanushylardyng Kenestik komiytetining tóraghasy,  KSRO Ghylym akademiyasynyng akademiygi bolsa da.   Álipting artyn baqqysh oqymystylarymyzdyng әdilet tuy astyna jinaluyna biyleushi partiyanyng qayta qúru sayasaty da, partkonferensiyanyng tiyisti qararlary da azdyq etti.  Olargha respublikada jana sayasat arayynda  arnayy  komissiya qúrylyp, onyng tiyisti qorytyndy jasauy qajet-túghyn. 

Sodan keyin ghana úly ústazdyng kereksiz dep shashyp tastalghan ghylymiy-qúndy múrasyn jinastyru bastaldy da, tәuelsizdikting birinshi jyly ishinde alghashqy jinaq shygharyldy. Birer dýniyesi odan bergi jyldary basylyp jatty. Aqyry, mine, qolymyzgha arnayy ghylymy joba auqymynda jýielenip jaryq kórgen sýbeli jinaq tiyip otyr...

Jogharyda kórsetkenimizdey, til bilimi antologiyasynyng túnghysh tomy  úly ústaz Ahmet Baytúrsynúly Baytúrsynovqa tiyse, odan keyingi tomdy ózining ghylymiy-shygharmashylyq múrasymen  Qúdaybergen Quanúly Júbanov alyp otyr.

Qúdaybergen Quanúly Ahang týzgen «Oqu qúralymen» auyl mektebinde sauat ashqan úrpaqtardyng alghashqy tolqyny qataryna jatady. Sonymen qatar ol auyl meshitinde qúran tilin ýirengen. Odan Elekte orys-qazaq uchiliyshesin, Orynbor qalasynda «Húsayyniya» medresesin tamamdaghan. Mektepte, pedagogikalyq tehnikumda múghalim bolghan.  Leningrad (Sankt-Peterburg) tiri shyghys tilderi institutyn bitirip, KSRO Ghylym Akademiyasynyng Shyghys tilderi instituty men Til jәne oilau institutynyng aspiranturasynda týrki tilderi jәne jalpy tiltanu mamandyqtary boyynsha oqyghan. Óz qolymen toltyrghan anketalyq jazbalaryna qaraghanda, ol arab, parsy, nemis, týrik, gruziyn, chuvash, komi, monghol, orys jәne týrki tilderin erkin mengergen.

Professor Q. Júbanovtyng til ghylymy salasynda istegen naqty enbek joly bes-alty-aq jylmen ólshenedi eken. Ol 1928–1929 oqu jylynda Almatydaghy Qazaq memlekettik uniyversiytetinde Salystyrmaly týrkitanu kafedrasynyng ghylymy qyzmetkeri bolghan. Odan, Mәskeu aspiranturasynan oralghan son, 1932 jyldan bastap 1937 jylghy qarashada tútqyndalghangha deyin  QazPIY-ding (qazirgi Abay atyndaghy Almaty memlekettik pedagogika uniyversiytetinin) professory, qazaq tili men әdebiyeti kafedrasynyng mengerushisi qyzmetinde istedi. Búghan qosa ghalym birneshe qoghamdyq lauazym mindetterin atqardy. 1933 jyldan – Aghartu halyq komissariatynyng alqa mýshesi, әdisteme, baghdarlamalar jәne oqulyqtar sektorynyng mengerushisi, sonday-aq Memlekettik terminologiyalyq komissiyanyng tóraghasy әri «Memterminkom bulleteninin» bas redaktory boldy. 1936 jyldan – KSRO Ghylym akademiyasy Qazaq filialy lingvistikalyq sektorynyng mengerushisi, Ghylymy kenesining mýshesi, Tóralqasynyng mýshesi jәne «Qazaq tilining akademiyalyq sózdigi» basylymynyng bas redaktory edi. Al 1935 jyldan – Qazaqstan últtyq mәdeniyet instituty ghylymy kenesining mýshesi jәne jana (latyn) emlesining Býkilodaqtyq ortalyq komiytetining mýshesi bolyp jýrgen. Osynday jauapty júmystardy atqara jýrip, ghylymy izdenisterin esh bәsendetpedi. Ol qazaq kәsiby lingvistikasynyng negizin salghan asa kórnekti ghalym boldy.

Qúdaybergen Quanúlynyng ghylymiy-shygharmashylyq múrasyn antologiyanyng arnayy tomyna jinaqtap berip otyrghan filologiya ghylymdarynyng doktory Gh.Ánes «onyng tilimizding fonetikasy men grammatikasyn janasha sipattaghan, tolyq ayaqtalyp bitpegen enbekterining ózi býgingi HHI ghasyr ghylymynyng biyiginen qaraghanda tylsym-túnyghy kez kelgendi boylatpas klassikalyq tuyndylar» dep baghalaydy. Ghúlama ghalymnyng ghúmyry «orys jәne әlemdik lingvistikanyng ozyq dәstýrlerin tolyq iygerip, qazaq til bilimi men týrkologiyada janalyghy mol kemel zertteuler jazyp jýrgen shaghynda» ýzildi. «Ýlken terror» nauqany tiltanu professorynyng ózin qúrbandyqqa shaluy azday, kýlli múrasyn joq etti. Býginde qoldanysta jýrgenderi, qúrastyrushynyng oiynsha, Qúdaybergen Júbanovtyng ózi kózi tirisinde, emle, terminologiya, metodologiya salalarynan әrtýrli basylymdar betterinde jariyalap ýlgergen júmystar ghana. Solardyng ózi «teoriyalyq jәne praktikalyq manyzy zor tildik múralar» retinde, qazirgi tannyng ózekti mәselesin – memlekettik til mәrtebesin nyghaytu, latyn emlesine kóshu syndy mindetterdi oryndau qyzmetine qoyyla alady. 

Osy uaqytqa deyin orys, qazaq tilderinde birneshe ret basylghan ghylymy múrany antologiya tomyna toptap qúrastyrushy búrynghy basylymdarda jol berilgen «olqylyqtardyng ornyn toltyryp, múrany asyl, tabighy qalpyna keltirudi» aldyna qoyghan basty maqsattarynyng biri retinde ataydy. Múra tórt bólimge (I. Qazaq tilining grammatikasy. II. Alfaviyt. Orfografiya. Terminologiya. Metodika. III. Ádebiyet. Mәdeniyet. Óner. IV. Songhy jyldary tabylghan enbekter) jýielenip, týsiniktermen jabdyqtalghan. Besinshi bólimge qosymshalar retinde professordyng ómir joly men enbekteri  jayyndaghy   týrli derekter berilgen.

Qúrastyrushy Gh.Ánes qazaq tiltanuynyng damuyn antologiyanyng eki tomynyng avtorlary atymen shartty týrde eki kezenge bólgen.  Onyng pikirinshe, Ahmet Baytúrsynúly bayyrghy alashordashy retinde sayasy qughyn-sýrginge úshyrap, 1929 jyly OGPU týrmesine jabylysymen, tiltanu salasynda «baytúrsynov kezeni» ayaqtaldy. Sol jyldan bastap «úly ústaz, aghartushy-ghalymnyng núrly ilim-bilimine zorlyq-zombylyqpen tyiym salyndy». Odan keyin tarih sahnasyna últ kommunisterining jana buynymen qanattasa, 1932 jyly Qúdaybergen Quanúly shyqqan.  «Júbanov kezeni» (1932–1937 jj.) de ghylymnyng órken jangyna septese qoymaytyn iydeyalyq aitys-tartystargha toly boldy.

1934 jyly GULAG jýiesining lagerinen bosanyp, Almatygha Ahmet Baytúrsynov oraldy. Alayda Alash azamattaryn jau kóruden tanbaghandar Ahannyng ilim-bilim salasynda qyzmet isteuine de, ghylymdaghy ózine tiyesili ornyn aluyna da mýmkindik bermegen. Qúrastyrushy sol dәuirdi eske salady. Sonau qiyn shaqta professor Júbanovtyng taghdyr talqysyna úshyraghan úly ústazgha materialdyq jәne moralidyq jәrdem kórsetip túrghanyn aita kelip, key júmystarynda onyng enbekterine bergen artyq-kem baghasyna sol zaman túrghysynan týsinistikpen qaraudyn,  búl eki tarlannyng últtyq mýdde jolyndaghy sabaqtas, tilektes tirlikterine kóbirek kónil bóluding jón bolmaghyn algha tartady. Sonday-aq, qúrastyrushy qayta qalpyna keltirip antologiyagha engizgen Júbanov mәtinderinen «marr iliminin» әseri bayqaluy yqtimaldyghyn eskertedi.  «Osy eki mәselege oily kózben qaray bilgen oqyrman, әsirese jas buyn zertteushiler ghúlama ghalym múrasynyng terenine boylay almaq», – deydi ol.

Qúrastyrushy eskertip otyrghan eki mәselening alghashqysy óte týsinikti, onyng jolyn, ýstem sayasy ahualdy eskeru kerektigi orayynda, ózi atap kórsetken. Al ekinshisin dәl úghu ýshin sәl sheginis jasaugha tura keledi.

Júbanov student jәne aspirant kezderinde KSRO Ghylym akademiyasynyng akademikteri – shyghystanushy V.V. Bartolid, týrkolog-shyghystanushy A.N. Samoylovich, tiltanushy A.V. Sherba, shyghystanushy, kavkaztanushy, filolog, tarihshy, etnograf jәne arheolog N.Ya. Marr, lingvist jәne arheolog I.I. Meshaninov, sonday-aq akademiyanyng korrespondent-mýshesi lingvist V.A. Bogorodiskiy, lingvist, týrkolog-shyghystanushy S. E. Malov, lingvist,  shyghystanushy, әdebiyettanushy  E.D. Polivanov, t.b. belgili ghalymdardyng birazynan tikeley dәris aldy, endi birqatarynyng enbekterin zerdelep oqydy.

Akademik Samoylovich revolusiyagha deyin student Mústafa Shoqaydy ghylymy júmysqa tartqan, Mústafagha siyrek kezdesetin týrkistandyq foliklor ýlgilerin jinatqyzyp, olardy ózining qazaqtyng erleri men әielderine qatysty jazghan ghylymy maqalalaryna paydalanghan ghalym. Qúdaybergen Júbanov onyng týrkologiyalyq seminarynda oqydy. Samoylovich – «ýlken terror» qúrbany. Al  akademik Bartolid revolusiyagha deyin Týrkistan ólkesine jasaghan zertteushilik saparynda Samarqanda jergilikti chinovnik әri oriyentalistikamen shúghyldanushy Serәli Lapinmen tanysyp, odan belgili dәrejede shyghys tilderinen sabaq alghan, ekeuining arasynda edәuir qyzu ghylymy aitys tuyp, aqyry, keybir artyq ketken túsy ýshin Serәliden keshirim súraugha mәjbýr bolghan adam edi. Revolusiyadan keyin Qazaqstan ýkimetine Almatynyng (Vernyidyn) kónetýrkilik  aty Almatu ekenindigin jazyp bergen ghalym. 1934 jyly qaytys boldy. Osy jyly akademik Marr da dýniyeden ótti. Kýlli kenestik til ghylymyna, tiyisinshe, belgili dәrejede Júbanov kózqarasyna da yqpalyn tiygizgen ghalym.

1923 jyly N.Ya. Marr ghylymy júrtshylyqqa ózi jasaghan «Til turaly jana ilim» jayyn jariya etti. Onda tilderding shyghu tarihyn qozghaytyn, til tamyryn genetikalyq emes, әleumettik-taptyq qúbylystardan izdeytin, sol kezdegi ghylym qarastyrmaghan, dәleli joq qisyndar kóp bolatyn. «Jana ilimdi» kenestik aghartu salasynyng A. V. Lunacharskiy, M. N. Pokrovskiy sekildi bedeldi qayratkerleri qoldady. Tipti aqyn Valeriy Brusov ony ózining songhy ólenderining birine qosty. Al Mәskeu uniyversiytetining rektory, keyin bas prokuror bolyp, «qylmyskerding jasalghan qylmysty óz moynyna aluy – dәlel bitkenning tóresi» degen qúqyqtyq qisynymen kenestik týrmelerdegi qinaular men azaptaulargha shamshyraq bolghan A. Ya. Vyshinskiy 1927 jyly «Til turaly jana ilimdi» oqu ýderisine engizudi talap etti. Akademikke Bas hatshy IY.V. Stalinning ózi qoldau kórsetip, partiyanyng HVI sezinde ghalymdar atynan sóileushiler qataryna qosty. 

Marr teoriyasy «shynayy marksistik» dep tabyldy. Jekelegen qarsylyqtargha qaramastan, «marrizm» til bilimining zertteushileri arasynda keng qanat jaydy. Tipti osynau ilimning avtory dýniyeden ótkennen keyin de, tiltanudaghy birden bir dúrys baghyt retinde, on bes jyl boyy, marrizmning aidarynan jel esip túrdy. Sondyqtan da qazaq tilshilerinin, onyng ishinde osy akademikten de dәris alghan Júbanovtyng 30-shy jyldary  key júmystarynda «Marr ilimi» auqymynda payymdaugha baruy mýldem tabighy jәit bolatyn. Akademik Marr Stalinning 1950 jyly shyqqan «Marksizm jәne tiltanu mәseleleri» atty enbeginde túnghysh ret resmy týrde qatang syngha úshyrady. Sóitip, bir kezde ózi bas bop memlekettik qoldau kórsetken «Til turaly jana ilimnin» konsepsiyasyn kósemning ózi joqqa shyghardy. Ol Marr «jan-jýregimen marksist» bolghysy keldi, biraq bola almady dep mәlimdedi. Stalin búl akademikting oilaudy tilden bólip qaraytynyn, adamdar qarym-qatynasty tilsiz-aq, oilaudyng kómegimen jasaugha bolady dep esepteytinin synady. Alayda, oilaudy tilden bólip tastaymyn dep, Marr «iydealizm batpaghyna» belshesinen batqan dep qorytty. «Marrizm» til bilimi tórindegi ornynan osylay, onyng avtory ómirden ótkennen song aragha on bes jyl salyp baryp ysyryp tastaldy.

Al sodan jiyrma shaqty jyl búryn, ghylymdaghy ózge baghyttardyng bәri kýshtep joyylyp, lingvisterden «Til turaly jana ilimdi» tolyghymen moyyndau talap etilip jatqan shaqta, búl jalghan ilimge qarsy shyghugha batyldyq etkender sausaqpen sanarlyq edi.  Sol sanaulylardyng biri kenestik әleumettik-lingvistikanyng jәne tarihy fonologiyanyng negizin salushylardyng biri, shyghystanushy jәne  lingvist N.Ya. Polivanov bolatyn. Ol 1929 jyly Kommunistik akademiyada bayandama jasap, akademik Marr ilimining dәlel-dәiegi joqtyghyn jәne mýldem qate úghymdy dәripteytinin senimdi týrde ashyp kórsetti. Artynsha jana ilimnyng basty  nasihatshylarynyng biri lingvist V. B. Aptekari men akademiyanyng jana ghana saylanghan tolyq mýshesi, әdebiyettanushy әri ónertanushy V. M. Friche bastaghan marrshylardyng әshkerelegish jauap-synyna úshyrady. Tyndaushylar arasynda tilshiler az, sayasatshyldar kóp bolghandyqtan,  Polivanov jeniliske úshyrady.

Sodan bastap ony maqsatty týrde qudalau óristedi. Aqyry, sol 1929 jyly, Polivanov Orta Aziyagha ketuge mәjbýr boldy. Samarqanda, Tashkentte, Bishkekte júmys istedi. Marrizm sarbazdary oghan esh jerde tynyshtyq bergen joq. Sóitip, 1937 jyly repressiyagha úshyratyp tyndy.

Polivanov 18 til bilgen, solardyng ishinde qazaq tilin de mengergenin ózi rastaghan. Ol týrki jazularyndaghy emlelik revolusiyanyng negizgi týrlerin qarastyrghan ghylymy júmysynda Ahmet Baytúrsynovtyng «tóte jazuyn» óte joghary baghalap, ony danyshpandyq joba dep ataghan edi. Alayda, barshamyzgha mәlim, búl danyshpandyq jobanyng ghúmyry qysqa boldy. Sayasy qúbylmaly oiyndar jýrgizilip, az jylda týrki tilderining jazulary latyndandyryldy. Odan, tiltanushylyq iri kezenderding basty túlghalary bolyp tabylatyn Baytúrsynov, Júbanov syndy tilshi-ghalymdargha «halyq jauy» qara tanbasy basylghannan keyin, kirildendirildi...

...Qazaq til bilimi antologiyasynyng qolgha tiygen alghashqy eki kitaby oqyrmandy artta qalghan osynday kýrdeli belesterge oilana qaraugha jeteleydi. Ótkenimizdi bayyppen saralay otyryp, qazirgi tang men keleshektegi mindetterimizdi aiqyndaugha septesedi. Jaqyn bolashaqta taghy da emle auystyru nauqany qarsanynda túrghan qazaq halqyna  Halyqaralyq «Qazaq tili» qoghamy úsynyp otyrghan búl qos tomnyng bereri kóp. Olardy osynday qalypta, tanymdy etip shygharugha kýsh salghan filologiya doktory Gharifolla Ánesting enbegi ýlken qúrmetke әbden  layyq.   

Beybit QOYShYBAEV,

«Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy tóraghasynyng orynbasary, jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

Abai.kz