ۇلى ۇستاز جانە قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى
سۋرەتتەردە: قازاق ءتىل ءبىلىمى انتولوگياسىنا ەنگەن ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ق. جۇبانوۆ جيناقتارى.
«قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسى» دەپ اتالعان جاڭا عىلىمي جوبا اۋقىمىندا العاشقى ەكى كىتاپ جارىققا شىقتى. انتولوگيانى «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن اتپەن تۇڭعىش رەت ءبىر جيناققا توپتاستىرىلعان ايگىلى ەڭبەكتەرىمەن ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنوۆ اشقان ەكەن (بايتۇرسىنۇلى ا. «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى». قۇراست.: ع.انەس. – الماتى: «ابزال-اي» باسپاسى، 213. – 640 ب.). قازاق كاسىبي لينگۆيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالعان اسا كورنەكتى عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ءوز زامانىنداعى ءتىل قۇرىلىسىنا قاتىستى ءىزاشار زەرتتەۋلەرى مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان قۇندى ەڭبەكتەرى انتولوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىن قۇراپتى (جۇبانۇلى ق. «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى». قۇراست.: ع.انەس. – الماتى: «ابزال-اي» باسپاسى، 213. – 640 ب.). ۇلتتىق ءتىل ءبىلىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، ءبىرىنىڭ ءىسىن ءبىرى جالعاستىرا ەڭبەك ەتكەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، «ۇلكەن تەررور» قۇربانى بولعان قوس تۇلعانىڭ باعا جەتپەس مۇرالارى وسىنداي جولمەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر. قۇندى جادىگەر، مازمۇندى ەسكەرتكىش. ارقايسىسى 40 باسپا تاباقتان تۇراتىن سۇبەلى عىلىمي باسىلىمدار.
سۋرەتتەردە: قازاق ءتىل ءبىلىمى انتولوگياسىنا ەنگەن ا. بايتۇرسىنوۆ پەن ق. جۇبانوۆ جيناقتارى.
«قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسى» دەپ اتالعان جاڭا عىلىمي جوبا اۋقىمىندا العاشقى ەكى كىتاپ جارىققا شىقتى. انتولوگيانى «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن اتپەن تۇڭعىش رەت ءبىر جيناققا توپتاستىرىلعان ايگىلى ەڭبەكتەرىمەن ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنوۆ اشقان ەكەن (بايتۇرسىنۇلى ا. «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى». قۇراست.: ع.انەس. – الماتى: «ابزال-اي» باسپاسى، 213. – 640 ب.). قازاق كاسىبي لينگۆيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالعان اسا كورنەكتى عالىم قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ءوز زامانىنداعى ءتىل قۇرىلىسىنا قاتىستى ءىزاشار زەرتتەۋلەرى مەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ماڭىزىن جويماعان قۇندى ەڭبەكتەرى انتولوگيانىڭ ەكىنشى كىتابىن قۇراپتى (جۇبانۇلى ق. «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ ماسەلەلەرى». قۇراست.: ع.انەس. – الماتى: «ابزال-اي» باسپاسى، 213. – 640 ب.). ۇلتتىق ءتىل ءبىلىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعان، ءبىرىنىڭ ءىسىن ءبىرى جالعاستىرا ەڭبەك ەتكەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، «ۇلكەن تەررور» قۇربانى بولعان قوس تۇلعانىڭ باعا جەتپەس مۇرالارى وسىنداي جولمەن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر. قۇندى جادىگەر، مازمۇندى ەسكەرتكىش. ارقايسىسى 40 باسپا تاباقتان تۇراتىن سۇبەلى عىلىمي باسىلىمدار.
ءبىز ءوز كەزىندە حالقىمىزدىڭ ار-وجدانى رەتىندە باعالانعان اعارتۋشى-عالىم احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ جيناعىمەن تانىسىپ وتىرمىز. جيناقتى فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى عاريفوللا انەس قۇراستىرعان ەكەن، ول كىتاپقا العىسوز جازىپ، توپتاستىرىلعان ەڭبەكتەرگە تۇسىنىكتەر بەرىپتى. مۇندا احاڭنىڭ تاريحي مۇراسى ءتورت بولىمگە جۇيەلەنىپ ورنالاستىرىلعانىن كورەمىز.
العاشقى بولىمنەن وقۋشى ءۇش كىتاپشادان تۇراتىن ء«تىل-قۇرالمەن» تانىسادى. ء«تىل-قۇرالدىڭ» اۆتورى كىرىسپەدە – ء«سوز باسىندا» – ادام ومىرىندەگى ءتىلدىڭ ماڭىزىن ايتا كەلىپ، «...ءار جۇرت بالاسىن اۋەلى ءوز تىلىندە جازۋعا ۇيرەتىپ، ءوز ءتىلىنىڭ جۇيەسىن ءبىلدىرىپ، جولىن تانىتىپ، بالالار ابدەن داعدىلانعاننان كەيىن» عانا باسقا تىلدەرگە وقىتا باستايتىنىن، سول ءتارىزدى، «...ءتىلىمىز بۇزىلماي ساقتالۋىن تىلەسەك، وزگەلەرشە اۋەلى ءوز تىلىمىزدە وقىتىپ، سونان سوڭ باسقاشا وقىتۋ» ورىندى بولماعىن اتاپ وتەدى. سوندىقتان دا باستاۋىش مەكتەپتەردە «باسقا بىلىمدەرمەن قاتار قازاق ءتىلىنىڭ دىبىس، ءسوز، سويلەم جۇيەلەرىن دە ۇيرەتۋ» قاجەت دەپ كورسەتەدى ۇلى ۇستاز ەڭبەگىنە بەرگەن العىسوزىندە. سول قاجەتتىكتى وتەۋ ءۇشىن احاڭ ء«تىل-قۇرال» دەگەن اتپەن قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جاسادى. ء«تىل-قۇرالدىڭ» ءبىرىنشى كىتابىندا قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكاسىن، ەكىنشى كىتابىندا – مورفولوگياسىن (ەتيمولوگياسىن), ءۇشىنشى كىتابىندا – سينتاكسيسىن تۇڭعىش رەت ءتۇزىپ، تۇرلەپ، تالداپ، ۇعىندىردى.
ءبارىمىز بىلەتىندەي، احمەت بايتۇرسىنۇلى ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەننەن كەيىن، دالا ولكەسىنىڭ ءتۇرلى ەلدى مەكەندەرىندەگى اۋىلدىق، بولىستىق مەكتەپتەر مەن قالالىق ورىس-قازاق ۋچيليششەلەرىندە ۇستازدىق ەتۋمەن شۇعىلدانعان بولاتىن. سودان سوڭ، ءوز سوزىمەن ايتقاندا، «14 جىل بالا وقىتىپ اڭعارعان، سەزگەن، بىلگەن، ءىس كورگەندىگى» ناتيجەسىندە، قازاق جازۋىن رەفورمالاۋدى قولعا الدى. اراب ارىپتەرىنىڭ تازا قازاقى دىبىستاردى بەرەتىندەرىنەن ارتىعىن الىپ تاستاپ، قازاق تىلىندەگى جىڭىشكە دىبىستاردى ءسوزدىڭ الدىنا بەلگى (دايەكشى) قويۋ ارقىلى جازۋعا بولاتىن جاڭا ەملە جاساپ شىقتى. قازاق تىلىندەگى «43 دىبىستى 25 بەلگىمەن»، ياعني 24 اراب ءارپى جانە دايەكشى قولدانىپ تاڭبالاۋ جولىمەن قازاق جازۋىنا ورفوگرافيالىق رەۆوليۋتسيا جاسادى. ء سويتىپ، ۇلى اعارتۋشى جوعارىدا اتالعان ء«تىل-قۇرالعا» دەيىن، 1912 جىلى، «وقۋ قۇرالى» دەگەن اتپەن «قازاقشا اليفبا» – قازاق الىپپەسىن، ءالىپبيىن ۇيرەتەتىن كىتاپ شىعارعان ەدى. بۇل وقۋلىقتىڭ رەۆوليۋتسياعا دەيىن دە، رەۆوليۋتسيا كەيىن دە – احاڭنىڭ اۋەلى رەسپۋبليكانىڭ اعارتۋ حالىق كوميسسارى، سوسىن اكادەميالىق ورتالىق باسشىسى، قازاق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا پروفەسسورى بولىپ جۇرگەن كەزدەرىندە – الدەنەشە رەت قايتا باسىلىمى بولعانى ءمالىم. ياعني جيىرماسىنشى عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىندا قازاق بالالارى ساۋاتىن وسى «وقۋ قۇرالىمەن» اشتى.
بۇل رەتتە تاشكەنت مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ، قارناق مەكتەبىندە ۇستازدىق قىزمەتتە جۇرگەن قوڭىرقوجا قوجىقوۆتىڭ تۇركىستان ولكەسى وقۋ ءبولىمىنىڭ رۇقساتىمەن وسى 1912 جىلى شىعارعان «الىپپە» كىتابىن دا ايتا كەتۋ ورىندى. جاديدشىلەر قوزعالىسىنىڭ ورىستەۋىنە وراي، قۇراندى ۇيرەتۋگە نەگىزدەلگەن مەكتەپ-مەدرەسەلەردە، اۋىلدارداعى مەشىتتەر مەن مەكتەپتەردە قازاق بالالارىنىڭ ءىس جۇزىندە قازاقشا ساۋات اشۋىنا جاردەمدەسۋ ءۇشىن جازعان سوناۋ كىتابىندا ق. قوجىقوۆ ءبىر دىبىستى ءبىر ارىپپەن بەلگىلەۋ ادىستەرىن جۇيەلەپ كورسەتكەن جانە «قازاق الىپپەسىنەن سوڭ قۇران الىپپەسىن وقىسا»، بالالاردىڭ «وسى ەكى الىپپە ارقىلى باسىلىمدار جازۋىن تانۋ» مۇمكىندىگى ۇلعاياتىنىنا سەنىم ارتقان. «الىپپەنىڭ» حرەستوماتيالىق بولىمىنە اركىم بىلۋگە ءتيىس ءتۇرلى ماعلۇماتتاردى، اڭگىمەلەردى، ولەڭدەردى توپتاپ بەرگەن.
الايدا زەرتتەۋشىلەر بۇل وقۋلىقتىڭ سول كەزگى اعارتۋشىلىق ىستەردە العان ورنىن قاراستىرىپ كورگەن جوق. جانە ءبىر جىلدا جارىق كورگەن وسىناۋ جاڭاشىل قوس ەڭبەك – بايتۇرسىنوۆتىڭ «وقۋ قۇرالى» مەن قوجىقوۆتىڭ «الىپپەسى» ءوزارا سالىستىرىلىپ زەرتتەلگەن ەمەس. ونى ايتاسىز، «توتە جازۋىن» الەم تانىعان احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ءتىلتانۋ سالاسىندا الاتىن ورنى زور ەڭبەكتەرى تۇبەگەيلى زەرتتەلمەك تۇرماق، ءالى كۇنگە دەيىن تۇگەندەلمەگەن كورىنەدى. جينالعاندارىنىڭ ءوزىن كوپشىلىككە تانىتۋدا، انتولوگيانى قۇراستىرۋشىنىڭ پىكىرىنشە، كوپتەگەن ولقىلىقتار، ەڭ باستىسى، «مۇراعا دەگەن شىنشىل كوزقاراستىڭ بولماۋى، زەرتتەۋشىلەردىڭ اسىل تۇپنۇسقاعا سۇيەنبەۋى» ورىن الىپ تۇر. ول وسى ءوزى قۇراستىرىپ وتىرعان انتولوگيادا دا «عۇلاما عالىمنىڭ قازاق ءتىلى حاقىنداعى عىلىمي تانىمعا توڭكەرىس جاساعان ء«تىل-قۇرالىن» ەرەكشە فورماتتا – سالىستىرا، ساراپتاي وتىرىپ، عىلىمي باسىلىم رەتىندە» جاريالاي الماعانىنا وكىنىش بىلدىرەدى.
احاڭ اتالمىش ەڭبەكتەرىن رەۆوليۋتسياعا دەيىن جازعان. قازاق رەسپۋبليكاسى شاڭىراق كوتەرگەن جىلدارى تۇزەتىلىپ، تولىقتىرىلىپ، بىرنەشە مارتە باسىلىپ شىققان. انتولوگياعا ء«تىل-قۇرالدىڭ» 20-شى جىلداردىڭ ورتاسىنداعى باسىلىمدارى ەنگىزىلگەن ەكەن. بۇلار، جوعارىدا ايتقانىمىزدىي، جيناقتىڭ ءبىرىنشى بولىمىنە ەنگەن. ال «وقۋ قۇرالى» مەن ونى بالالارعا وقىتۋ ۇدەرىسىن جەڭىلدەتۋدى كوزدەيتىن، مۇعالىمدەرگە ارناپ جازىلعان مەتوديكالىق «بايانشى» كىتابى جانە ء«تىل-قۇرالدى» وقىپ-ۇيرەنۋگە كومەكشى بولماق، «سويلەۋ، وقۋ، جازۋ ءتىلىن جۇمىس تاجىريبەسى ارقىلى تانىتاتىن... ء«تىل-جۇمسار» ەڭبەگى «الىپپە. ەملە. ادىستەمە» اتتى ءۇشىنشى ءبولىمدى قۇراپ تۇر. قۇراستىرۋشى ء«ون بويىندا عۇلاما ءتىلشىنىڭ تىلدىك تۇسىنىك-پايىمى باسىم» بولعاندىقتان، ۇلى ۇستازدىڭ «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى زەرتتەۋ كىتابىن دا وسى «قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ انتولوگياسىنا» كىرگىزگەن ەكەن. ول جيناقتىڭ ەكىنشى بولىمىندە. ءتورتىنشى بولىمگە بايتۇرسىنۇلىنىڭ جازۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ماقالالارى، سوزدەرى مەن لاتىن ەملەسىنە كوشۋ ماسەلەسىن تالقىلاعان ءوز رەسپۋبليكامىزداعى جانە باكۋدەگى ء(بىرىنشى بۇكىلوداقتىق تۇركىتانۋشىلىق) قۇرىلتايلاردا اراب ءالىپبيىن جاقتاپ جاساعان باياندامالارى توپتاستىرىلعان.
سونىمەن، اتالمىش انتولوگيا ۇلتتىق ءتىلتانۋ عىلىمىنىڭ ىرگەسىن قالاعان ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ باستى ەڭبەكتەرىن العا تارتىپ وتىر. ءيا، بۇلار – قازاق بالالارىنىڭ الدەنەشە بۋىنى ساۋاتىن اشقان، انا ءتىلىنىڭ تابيعاتىن تانىپ، تۇيسىنگەن، ۇلتتىق رۋحتا تاربيەلەنگەن تاريحي وقۋلىقتار. احاڭ 1929 جىلى جاماناتتى بولعاننان كەيىن، ءتۇرى وزگەرگەن. بىراق مازمۇنى، اسىل ءتىنى ۇلى ۇستازدىڭ تۇزگەن قالپىندا قالعان. قازىرگى قازاق ءتىلى گرامماتيكاسى وقۋلىعىنىڭ تامىر تارتقان ءىزاشارى. ءتىلىمىزدىڭ عىلىمي جۇيەگە ءتۇسۋى باستاۋىنداعى ەسكەرتكىشتەر. سوندىقتان دا بۇلاردىڭ تۇپنۇسقالىعىمەن قىمبات جادىگەرلەر ەكەنى انىق.
احاڭنىڭ جاماناتتى بولۋى دەگەننەن شىعادى، رەپرەسسياعا ۇلى ۇستازدىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ حالىق بولاشاعى ءۇشىن جاساعان ەڭبەكتەرى دە، ياعني، وسىناۋ انتولوگيالىق جيناققا كىرگەن تۋىندىلاردىڭ دا ۇشىراتىلعانى ءمالىم. توتاليتاريزم جىلدارى ساۋات اشقان سان مىڭ بالا قازاق دىبىسىنىڭ، ءسوزى مەن سويلەمىنىڭ جۇيەسىن جانە تۇرلەرىن احاڭ تۇزگەن ءىلىم نەگىزىندە جازىلعان گرامماتيكا بويىنشا تانىدى. بىراق ۇلى ۇستازدىڭ ەسىمىن دە، ەڭبەگىن دە بىلگەن جوق. بۇل ءجايت شاكىرتتەر تۇگىل، جالپاق كوپشىلىككە دە بەيمالىم بولدى. ونىڭ ەسىمىن تەك زەردەلى ازشىلىق قانا بىلەتىن، الايدا ساياسي رەپرەسسيا ناۋقاندارى شەگەندەپ قويعان تىيىم سالۋشىلىققا كوندىككەندىكتەن، بىلەتىنىن اشىق ايتا المايتىن.
كورىنبەيتىن جازالاعىش سەمسەرى توبەدەن تونگەن قاساڭدىق داۋىرلەپ تۇرعان جىلدارى سول ازشىلىقتى ەلەڭ ەتكىزگەن ءبىر عالامات وقيعا بولدى: قاس-قاباعىنا ەمىنتكەن قاھارلى ورتالىقتان «وتاندىق تۇركىتانۋشىلاردىڭ بيوبيبليوگرافيالىق سوزدىگى. قازانعا دەيىنگى كەزەڭ» اتتى انىقتامالىق جارىق كوردى. سول كىتاپ رەۆوليۋتسيادان بۇرىنعى جىلداردا قازاق ءتىلىن عىلىمي جۇيەگە كەلتىرگەن، الايدا قازاق ەلىندە «حالىق جاۋى» اتاندىرىلىپ، اتى ءبىرجولاتا ۇمىتتىرىلعانداي بولعان اعارتۋشى-عالىم احمەت بايتۇرسىنوۆتى ءتىل ءبىلىمى تاريحىندا ەرەكشە ورنى بار تۇلعا رەتىندە اتاپ كورسەتتى.
بىراق ەڭبەكتەرى قاپاسقا تىعىپ تاستالعان احاڭ سىندى ۇلى ۇستاز جايىندا اۋىز اشاتىن ادام قازاق ءبىلىمپازدارى اراسىنان تابىلمادى. ءبىزدىڭ جاسقانشاق ەليتانىڭ بۇنداي قادام جاساۋىنا اتالمىش بيوبيبليوگرافيالىق انىقتامالىقتىڭ دەرەگى ازدىق ەتەتىن. ءتىپتى، ونى جاساعان، جيناستىرىپ، رەداكتسيالاپ ۇسىنىپ وتىرعان ا.ن. كونونوۆ – بەدەلدى ورىس لينگۆيسى، تۇركى گرامماتيكاسى سالاسىنان الدەنەشە ەڭبەك جاريالاعان ايگىلى زەرتتەۋشى-شىعىستانۋشى، تۇركىتانۋشىلاردىڭ كەڭەستىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولسا دا. ء الىپتىڭ ارتىن باققىش وقىمىستىلارىمىزدىڭ ادىلەت تۋى استىنا جينالۋىنا بيلەۋشى پارتيانىڭ قايتا قۇرۋ ساياساتى دا، پارتكونفەرەنتسيانىڭ ءتيىستى قارارلارى دا ازدىق ەتتى. ولارعا رەسپۋبليكادا جاڭا ساياسات ارايىندا ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، ونىڭ ءتيىستى قورىتىندى جاساۋى قاجەت-تۇعىن.
سودان كەيىن عانا ۇلى ۇستازدىڭ كەرەكسىز دەپ شاشىپ تاستالعان عىلىمي-قۇندى مۇراسىن جيناستىرۋ باستالدى دا، تاۋەلسىزدىكتىڭ ءبىرىنشى جىلى ىشىندە العاشقى جيناق شىعارىلدى. بىرەر دۇنيەسى ودان بەرگى جىلدارى باسىلىپ جاتتى. اقىرى، مىنە، قولىمىزعا ارنايى عىلىمي جوبا اۋقىمىندا جۇيەلەنىپ جارىق كورگەن سۇبەلى جيناق ءتيىپ وتىر...
جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، ءتىل ءبىلىمى انتولوگياسىنىڭ تۇڭعىش تومى ۇلى ۇستاز احمەت بايتۇرسىنۇلى بايتۇرسىنوۆقا تيسە، ودان كەيىنگى تومدى ءوزىنىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق مۇراسىمەن قۇدايبەرگەن قۋانۇلى جۇبانوۆ الىپ وتىر.
قۇدايبەرگەن قۋانۇلى احاڭ تۇزگەن «وقۋ قۇرالىمەن» اۋىل مەكتەبىندە ساۋات اشقان ۇرپاقتاردىڭ العاشقى تولقىنى قاتارىنا جاتادى. سونىمەن قاتار ول اۋىل مەشىتىندە قۇران ءتىلىن ۇيرەنگەن. ودان ەلەكتە ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن، ورىنبور قالاسىندا «حۇسايىنيا» مەدرەسەسىن تامامداعان. مەكتەپتە، پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمدا مۇعالىم بولعان. لەنينگراد (سانكت-پەتەربۋرگ) ءتىرى شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىس تىلدەرى ينستيتۋتى مەن ءتىل جانە ويلاۋ ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىندا تۇركى تىلدەرى جانە جالپى ءتىلتانۋ ماماندىقتارى بويىنشا وقىعان. ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتالىق جازبالارىنا قاراعاندا، ول اراب، پارسى، نەمىس، تۇرىك، گرۋزين، چۋۆاش، كومي، موڭعول، ورىس جانە تۇركى تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن.
پروفەسسور ق. جۇبانوۆتىڭ ءتىل عىلىمى سالاسىندا ىستەگەن ناقتى ەڭبەك جولى بەس-التى-اق جىلمەن ولشەنەدى ەكەن. ول 1928–1929 وقۋ جىلىندا الماتىداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە سالىستىرمالى تۇركىتانۋ كافەدراسىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى بولعان. ودان، ماسكەۋ اسپيرانتۋراسىنان ورالعان سوڭ، 1932 جىلدان باستاپ 1937 جىلعى قاراشادا تۇتقىندالعانعا دەيىن قازپي-ءدىڭ (قازىرگى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك پەداگوگيكا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ) پروفەسسورى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىندە ىستەدى. بۇعان قوسا عالىم بىرنەشە قوعامدىق لاۋازىم مىندەتتەرىن اتقاردى. 1933 جىلدان – اعارتۋ حالىق كوميسسارياتىنىڭ القا مۇشەسى، ادىستەمە، باعدارلامالار جانە وقۋلىقتار سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، سونداي-اق مەملەكەتتىك تەرمينولوگيالىق كوميسسيانىڭ توراعاسى ءارى «مەمتەرمينكوم بيۋللەتەنىنىڭ» باس رەداكتورى بولدى. 1936 جىلدان – كسرو عىلىم اكادەمياسى قازاق فيليالى لينگۆيستيكالىق سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، تورالقاسىنىڭ مۇشەسى جانە «قازاق ءتىلىنىڭ اكادەميالىق سوزدىگى» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى ەدى. ال 1935 جىلدان – قازاقستان ۇلتتىق مادەنيەت ينستيتۋتى عىلىمي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جانە جاڭا (لاتىن) ەملەسىنىڭ بۇكىلوداقتىق ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ جۇرگەن. وسىنداي جاۋاپتى جۇمىستاردى اتقارا ءجۇرىپ، عىلىمي ىزدەنىستەرىن ەش باسەڭدەتپەدى. ول قازاق كاسىبي لينگۆيستيكاسىنىڭ نەگىزىن سالعان اسا كورنەكتى عالىم بولدى.
قۇدايبەرگەن قۋانۇلىنىڭ عىلىمي-شىعارماشىلىق مۇراسىن انتولوگيانىڭ ارنايى تومىنا جيناقتاپ بەرىپ وتىرعان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ع.انەس «ونىڭ ءتىلىمىزدىڭ فونەتيكاسى مەن گرامماتيكاسىن جاڭاشا سيپاتتاعان، تولىق اياقتالىپ بىتپەگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءوزى بۇگىنگى ءححى عاسىر عىلىمىنىڭ بيىگىنەن قاراعاندا تىلسىم-تۇنىعى كەز كەلگەندى بويلاتپاس كلاسسيكالىق تۋىندىلار» دەپ باعالايدى. عۇلاما عالىمنىڭ عۇمىرى «ورىس جانە الەمدىك لينگۆيستيكانىڭ وزىق داستۇرلەرىن تولىق يگەرىپ، قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن تۇركولوگيادا جاڭالىعى مول كەمەل زەرتتەۋلەر جازىپ جۇرگەن شاعىندا» ءۇزىلدى. «ۇلكەن تەررور» ناۋقانى ءتىلتانۋ پروفەسسورىنىڭ ءوزىن قۇرباندىققا شالۋى ازداي، كۇللى مۇراسىن جوق ەتتى. بۇگىندە قولدانىستا جۇرگەندەرى، قۇراستىرۋشىنىڭ ويىنشا، قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتىڭ ءوزى كوزى تىرىسىندە، ەملە، تەرمينولوگيا، مەتودولوگيا سالالارىنان ءارتۇرلى باسىلىمدار بەتتەرىندە جاريالاپ ۇلگەرگەن جۇمىستار عانا. سولاردىڭ ءوزى «تەوريالىق جانە پراكتيكالىق ماڭىزى زور تىلدىك مۇرالار» رەتىندە، قازىرگى تاڭنىڭ وزەكتى ماسەلەسىن – مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن نىعايتۋ، لاتىن ەملەسىنە كوشۋ سىندى مىندەتتەردى ورىنداۋ قىزمەتىنە قويىلا الادى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن ورىس، قازاق تىلدەرىندە بىرنەشە رەت باسىلعان عىلىمي مۇرانى انتولوگيا تومىنا توپتاپ قۇراستىرۋشى بۇرىنعى باسىلىمداردا جول بەرىلگەن «ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرىپ، مۇرانى اسىل، تابيعي قالپىنا كەلتىرۋدى» الدىنا قويعان باستى ماقساتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە اتايدى. مۇرا ءتورت بولىمگە ء(ى. قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى. ءىى. الفاۆيت. ورفوگرافيا. تەرمينولوگيا. مەتوديكا. ءىىى. ادەبيەت. مادەنيەت. ونەر. ءىV. سوڭعى جىلدارى تابىلعان ەڭبەكتەر) جۇيەلەنىپ، تۇسىنىكتەرمەن جابدىقتالعان. بەسىنشى بولىمگە قوسىمشالار رەتىندە پروفەسسوردىڭ ءومىر جولى مەن ەڭبەكتەرى جايىنداعى ءتۇرلى دەرەكتەر بەرىلگەن.
قۇراستىرۋشى ع.انەس قازاق ءتىلتانۋىنىڭ دامۋىن انتولوگيانىڭ ەكى تومىنىڭ اۆتورلارى اتىمەن شارتتى تۇردە ەكى كەزەڭگە بولگەن. ونىڭ پىكىرىنشە، احمەت بايتۇرسىنۇلى بايىرعى الاشورداشى رەتىندە ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، 1929 جىلى وگپۋ تۇرمەسىنە جابىلىسىمەن، ءتىلتانۋ سالاسىندا «بايتۇرسىنوۆ كەزەڭى» اياقتالدى. سول جىلدان باستاپ «ۇلى ۇستاز، اعارتۋشى-عالىمنىڭ نۇرلى ءىلىم-بىلىمىنە زورلىق-زومبىلىقپەن تىيىم سالىندى». ودان كەيىن تاريح ساحناسىنا ۇلت كوممۋنيستەرىنىڭ جاڭا بۋىنىمەن قاناتتاسا، 1932 جىلى قۇدايبەرگەن قۋانۇلى شىققان. «جۇبانوۆ كەزەڭى» (1932–1937 جج.) دە عىلىمنىڭ وركەن جايۋىنا سەپتەسە قويمايتىن يدەيالىق ايتىس-تارتىستارعا تولى بولدى.
1934 جىلى گۋلاگ جۇيەسىنىڭ لاگەرىنەن بوسانىپ، الماتىعا احمەت بايتۇرسىنوۆ ورالدى. الايدا الاش ازاماتتارىن جاۋ كورۋدەن تانباعاندار احاڭنىڭ ءىلىم-ءبىلىم سالاسىندا قىزمەت ىستەۋىنە دە، عىلىمداعى وزىنە تيەسىلى ورنىن الۋىنا دا مۇمكىندىك بەرمەگەن. قۇراستىرۋشى سول ءداۋىردى ەسكە سالادى. سوناۋ قيىن شاقتا پروفەسسور جۇبانوۆتىڭ تاعدىر تالقىسىنا ۇشىراعان ۇلى ۇستازعا ماتەريالدىق جانە مورالدىق جاردەم كورسەتىپ تۇرعانىن ايتا كەلىپ، كەي جۇمىستارىندا ونىڭ ەڭبەكتەرىنە بەرگەن ارتىق-كەم باعاسىنا سول زامان تۇرعىسىنان تۇسىنىستىكپەن قاراۋدىڭ، بۇل ەكى تارلاننىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى ساباقتاس، تىلەكتەس تىرلىكتەرىنە كوبىرەك كوڭىل ءبولۋدىڭ ءجون بولماعىن العا تارتادى. سونداي-اق، قۇراستىرۋشى قايتا قالپىنا كەلتىرىپ انتولوگياعا ەنگىزگەن جۇبانوۆ ماتىندەرىنەن «مارر ءىلىمىنىڭ» اسەرى بايقالۋى ىقتيمالدىعىن ەسكەرتەدى. «وسى ەكى ماسەلەگە ويلى كوزبەن قاراي بىلگەن وقىرمان، اسىرەسە جاس بۋىن زەرتتەۋشىلەر عۇلاما عالىم مۇراسىنىڭ تەرەڭىنە بويلاي الماق»، – دەيدى ول.
قۇراستىرۋشى ەسكەرتىپ وتىرعان ەكى ماسەلەنىڭ العاشقىسى وتە تۇسىنىكتى، ونىڭ جولىن، ۇستەم ساياسي احۋالدى ەسكەرۋ كەرەكتىگى ورايىندا، ءوزى اتاپ كورسەتكەن. ال ەكىنشىسىن ءدال ۇعۋ ءۇشىن ءسال شەگىنىس جاساۋعا تۋرا كەلەدى.
جۇبانوۆ ستۋدەنت جانە اسپيرانت كەزدەرىندە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى – شىعىستانۋشى ۆ.ۆ. بارتولد، تۇركولوگ-شىعىستانۋشى ا.ن. سامويلوۆيچ، ءتىلتانۋشى ا.ۆ. ششەربا، شىعىستانۋشى، كاۆكازتانۋشى، فيلولوگ، تاريحشى، ەتنوگراف جانە ارحەولوگ ن.يا. مارر، لينگۆيست جانە ارحەولوگ ي.ي. مەششانينوۆ، سونداي-اق اكادەميانىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى لينگۆيست ۆ.ا. بوگوروديتسكي، لينگۆيست، تۇركولوگ-شىعىستانۋشى س. ە. مالوۆ، لينگۆيست، شىعىستانۋشى، ادەبيەتتانۋشى ە.د. پوليۆانوۆ، ت.ب. بەلگىلى عالىمداردىڭ ءبىرازىنان تىكەلەي ءدارىس الدى، ەندى بىرقاتارىنىڭ ەڭبەكتەرىن زەردەلەپ وقىدى.
اكادەميك سامويلوۆيچ رەۆوليۋتسياعا دەيىن ستۋدەنت مۇستافا شوقايدى عىلىمي جۇمىسقا تارتقان، مۇستافاعا سيرەك كەزدەسەتىن تۇركىستاندىق فولكلور ۇلگىلەرىن جيناتقىزىپ، ولاردى ءوزىنىڭ قازاقتىڭ ەرلەرى مەن ايەلدەرىنە قاتىستى جازعان عىلىمي ماقالالارىنا پايدالانعان عالىم. قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ ونىڭ تۇركولوگيالىق سەمينارىندا وقىدى. سامويلوۆيچ – «ۇلكەن تەررور» قۇربانى. ال اكادەميك بارتولد رەۆوليۋتسياعا دەيىن تۇركىستان ولكەسىنە جاساعان زەرتتەۋشىلىك ساپارىندا سامارقاندا جەرگىلىكتى چينوۆنيك ءارى وريەنتاليستيكامەن شۇعىلدانۋشى سەرالى لاپينمەن تانىسىپ، ودان بەلگىلى دارەجەدە شىعىس تىلدەرىنەن ساباق العان، ەكەۋىنىڭ اراسىندا ەداۋىر قىزۋ عىلىمي ايتىس تۋىپ، اقىرى، كەيبىر ارتىق كەتكەن تۇسى ءۇشىن سەرالىدەن كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر بولعان ادام ەدى. رەۆوليۋتسيادان كەيىن قازاقستان ۇكىمەتىنە الماتىنىڭ (ۆەرنىيدىڭ) كونەتۇركىلىك اتى الماتۋ ەكەنىندىگىن جازىپ بەرگەن عالىم. 1934 جىلى قايتىس بولدى. وسى جىلى اكادەميك مارر دا دۇنيەدەن ءوتتى. كۇللى كەڭەستىك ءتىل عىلىمىنا، تيىسىنشە، بەلگىلى دارەجەدە جۇبانوۆ كوزقاراسىنا دا ىقپالىن تيگىزگەن عالىم.
1923 جىلى ن.يا. مارر عىلىمي جۇرتشىلىققا ءوزى جاساعان ء«تىل تۋرالى جاڭا ءىلىم» جايىن جاريا ەتتى. وندا تىلدەردىڭ شىعۋ تاريحىن قوزعايتىن، ءتىل تامىرىن گەنەتيكالىق ەمەس، الەۋمەتتىك-تاپتىق قۇبىلىستاردان ىزدەيتىن، سول كەزدەگى عىلىم قاراستىرماعان، دالەلى جوق قيسىندار كوپ بولاتىن. «جاڭا ءىلىمدى» كەڭەستىك اعارتۋ سالاسىنىڭ ا. ۆ. لۋناچارسكي، م. ن. پوكروۆسكي سەكىلدى بەدەلدى قايراتكەرلەرى قولدادى. ءتىپتى اقىن ۆالەري بريۋسوۆ ونى ءوزىنىڭ سوڭعى ولەڭدەرىنىڭ بىرىنە قوستى. ال ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى، كەيىن باس پروكۋرور بولىپ، «قىلمىسكەردىڭ جاسالعان قىلمىستى ءوز موينىنا الۋى – دالەل بىتكەننىڭ تورەسى» دەگەن قۇقىقتىق قيسىنىمەن كەڭەستىك تۇرمەلەردەگى قيناۋلار مەن ازاپتاۋلارعا شامشىراق بولعان ا. يا. ۆىشينسكي 1927 جىلى ء«تىل تۋرالى جاڭا ءىلىمدى» وقۋ ۇدەرىسىنە ەنگىزۋدى تالاپ ەتتى. اكادەميككە باس حاتشى ي.ۆ. ءستاليننىڭ ءوزى قولداۋ كورسەتىپ، پارتيانىڭ حVI سەزىندە عالىمدار اتىنان سويلەۋشىلەر قاتارىنا قوستى.
مارر تەورياسى «شىنايى ماركسيستىك» دەپ تابىلدى. جەكەلەگەن قارسىلىقتارعا قاراماستان، «مارريزم» ءتىل ءبىلىمىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا كەڭ قانات جايدى. ءتىپتى وسىناۋ ءىلىمنىڭ اۆتورى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىن دە، تىلتانۋداعى بىردەن ءبىر دۇرىس باعىت رەتىندە، ون بەس جىل بويى، ءمارريزمنىڭ ايدارىنان جەل ەسىپ تۇردى. سوندىقتان دا قازاق تىلشىلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە وسى اكادەميكتەن دە ءدارىس العان جۇبانوۆتىڭ 30-شى جىلدارى كەي جۇمىستارىندا «مارر ءىلىمى» اۋقىمىندا پايىمداۋعا بارۋى مۇلدەم تابيعي ءجايت بولاتىن. اكادەميك مارر ءستاليننىڭ 1950 جىلى شىققان «ماركسيزم جانە ءتىلتانۋ ماسەلەلەرى» اتتى ەڭبەگىندە تۇڭعىش رەت رەسمي تۇردە قاتاڭ سىنعا ۇشىرادى. ءسويتىپ، ءبىر كەزدە ءوزى باس بوپ مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتكەن ء«تىل تۋرالى جاڭا ءىلىمنىڭ» كونتسەپتسياسىن كوسەمنىڭ ءوزى جوققا شىعاردى. ول مارر «جان-جۇرەگىمەن ماركسيست» بولعىسى كەلدى، بىراق بولا المادى دەپ مالىمدەدى. ستالين بۇل اكادەميكتىڭ ويلاۋدى تىلدەن ءبولىپ قارايتىنىن، ادامدار قارىم-قاتىناستى ءتىلسىز-اق، ويلاۋدىڭ كومەگىمەن جاساۋعا بولادى دەپ ەسەپتەيتىنىن سىنادى. الايدا، ويلاۋدى تىلدەن ءبولىپ تاستايمىن دەپ، مارر «يدەاليزم باتپاعىنا» بەلشەسىنەن باتقان دەپ قورىتتى. «مارريزم» ءتىل ءبىلىمى تورىندەگى ورنىنان وسىلاي، ونىڭ اۆتورى ومىردەن وتكەننەن سوڭ اراعا ون بەس جىل سالىپ بارىپ ىسىرىپ تاستالدى.
ال سودان جيىرما شاقتى جىل بۇرىن، عىلىمداعى وزگە باعىتتاردىڭ ءبارى كۇشتەپ جويىلىپ، لينگۆيستەردەن ء«تىل تۋرالى جاڭا ءىلىمدى» تولىعىمەن مويىنداۋ تالاپ ەتىلىپ جاتقان شاقتا، بۇل جالعان ىلىمگە قارسى شىعۋعا باتىلدىق ەتكەندەر ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. سول ساناۋلىلاردىڭ ءبىرى كەڭەستىك الەۋمەتتىك-لينگۆيستيكانىڭ جانە تاريحي فونولوگيانىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، شىعىستانۋشى جانە لينگۆيست ن.يا. پوليۆانوۆ بولاتىن. ول 1929 جىلى كوممۋنيستىك اكادەميادا بايانداما جاساپ، اكادەميك مارر ءىلىمىنىڭ دالەل-دايەگى جوقتىعىن جانە مۇلدەم قاتە ۇعىمدى دارىپتەيتىنىن سەنىمدى تۇردە اشىپ كورسەتتى. ارتىنشا جاڭا ءىلىمنىڭ باستى ناسيحاتشىلارىنىڭ ءبىرى لينگۆيست ۆ. ب. اپتەكار مەن اكادەميانىڭ جاڭا عانا سايلانعان تولىق مۇشەسى، ادەبيەتتانۋشى ءارى ونەرتانۋشى ۆ. م. فريچە باستاعان ماررشىلاردىڭ اشكەرەلەگىش جاۋاپ-سىنىنا ۇشىرادى. تىڭداۋشىلار اراسىندا تىلشىلەر از، ساياساتشىلدار كوپ بولعاندىقتان، پوليۆانوۆ جەڭىلىسكە ۇشىرادى.
سودان باستاپ ونى ماقساتتى تۇردە قۋدالاۋ ورىستەدى. اقىرى، سول 1929 جىلى، پوليۆانوۆ ورتا ازياعا كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سامارقاندا، تاشكەنتتە، بىشكەكتە جۇمىس ىستەدى. مارريزم ساربازدارى وعان ەش جەردە تىنىشتىق بەرگەن جوق. ءسويتىپ، 1937 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراتىپ تىندى.
پوليۆانوۆ 18 ءتىل بىلگەن، سولاردىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىن دە مەڭگەرگەنىن ءوزى راستاعان. ول تۇركى جازۋلارىنداعى ەملەلىك رەۆوليۋتسيانىڭ نەگىزگى تۇرلەرىن قاراستىرعان عىلىمي جۇمىسىندا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «توتە جازۋىن» وتە جوعارى باعالاپ، ونى دانىشپاندىق جوبا دەپ اتاعان ەدى. الايدا، بارشامىزعا ءمالىم، بۇل دانىشپاندىق جوبانىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى. ساياسي قۇبىلمالى ويىندار جۇرگىزىلىپ، از جىلدا تۇركى تىلدەرىنىڭ جازۋلارى لاتىنداندىرىلدى. ودان، تىلتانۋشىلىق ءىرى كەزەڭدەردىڭ باستى تۇلعالارى بولىپ تابىلاتىن بايتۇرسىنوۆ، جۇبانوۆ سىندى ءتىلشى-عالىمدارعا «حالىق جاۋى» قارا تاڭباسى باسىلعاننان كەيىن، كيريلدەندىرىلدى...
...قازاق ءتىل ءبىلىمى انتولوگياسىنىڭ قولعا تيگەن العاشقى ەكى كىتابى وقىرماندى ارتتا قالعان وسىنداي كۇردەلى بەلەستەرگە ويلانا قاراۋعا جەتەلەيدى. وتكەنىمىزدى بايىپپەن سارالاي وتىرىپ، قازىرگى تاڭ مەن كەلەشەكتەگى مىندەتتەرىمىزدى ايقىنداۋعا سەپتەسەدى. جاقىن بولاشاقتا تاعى دا ەملە اۋىستىرۋ ناۋقانى قارساڭىندا تۇرعان قازاق حالقىنا حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى ۇسىنىپ وتىرعان بۇل قوس تومنىڭ بەرەرى كوپ. ولاردى وسىنداي قالىپتا، تانىمدى ەتىپ شىعارۋعا كۇش سالعان فيلولوگيا دوكتورى عاريفوللا انەستىڭ ەڭبەگى ۇلكەن قۇرمەتكە ابدەن لايىق.
بەيبىت قويشىباەۆ،
«ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
Abai.kz
