Jylqy jyly tabaldyryq attady. Jylan jylyn nauryzda shygharyp salamyz desek te, 2013 jyl tarih qoynauyna sinip barady. Ótken jyl qymbat, keler jyldyng júmbaq bolary sózsiz. Júmbaq jylda qazaq elin ne kýtedi? Ótkenge ókpemiz bar ma? Jylan jylynda Alashtyng aibyny asqaqtap, aidarynan jel esti dep aita alamyz ba? Sansyz saualdargha jauapty kórnekti jazushy Dulat Isabekovten súraghan edik. 

– Dulat agha, grigoriandyq kýntizbe boyynsha, Jylan jylyn shygharyp, Jylqy jylyn kýtip alyp otyrmyz. Ótken jyl qazaqqa ne berdi? Neden úttyq, neden útyldyq?

– Úttyq deytindey ne bar?! Arly-berli tarihty tizip shyghar bolsaq, bizding býgingi jetken jetistigimizding kóbi bir jyldyng ghana jemisi emes, birneshe jyldyng jemisi. Tәuelsizdik alghan jyldan beri tyrmysyp kele jatyrmyz. Bylay qarasan, sóz jýzinde bәri jaqsy bizde. Oidaghylardyng oryndaluy qalay bolady? Osynyng bәri maghan uayym. Ózi jetpiske jetkennen keyin adam uayymshyl bolady eken. Keyde pessimizmge salynyp ketesin. Onyng bәri pessimist bolayynshy degen niyetten emes, osy elding erteni qalay bolar eken degen sansyz saualdardan. Elimizde týrli kezdesuler ótedi. Ózge eldermen tikeley baylanysymyz da jaman emes. Qazaqstannyng bedeli kýsheygeni ras. Qazaqstan ýshin talas bastalyp keledi dep bayaghyda aityp edim. Sol talas bastalyp ketti. Qazaqstandy kim ózine qaratyp alady? Preziydentting qazirgi sayasy baghdarlamasynyng ózi keyde solarmen eseptesuge tura kelip túrghanyn bayqatady. Olar: bir jaghy Qytay, bir jaghy Resey, bir jaghy Amerika. Qalghandaryn bylay qoyghanda. Búlardyng bәri Qazaqstangha dos pa, dúshpan ba? Diplomatiyalyq túrghydan aitqanda, mәngi dostyq boluy mýmkin emes. Jekemenshik qorlar, úiymdar deysing be, tipti, eng arysy qayyrymdylyq qorynyng ózining ar jaghynda adamnyng jeke mýddesi túrady degenge men qosylam. Óitkeni ol úiymdardyng ar jaghyna ýnilip qarasan, sonday jeke mýddelerdi bayqaysyn. Al memlekettik túrghydan alghanda, ol ýlken masshtabtyq dengeyge ie bolyp ketedi. Osynyng bәrin baqylay otyryp, qanday sayasat ústanuymyz kerek. Mәsele osynda. Ótken joly Preziydentimizding sammitte aitqan sózi kónilimnen shyqty. Elbasynyng búl sózin kópten beri kýtken edim. «Tәuelsizdigimizge qol súqqandyq bolady» dep Elbasy ashyq aitty. Múny men jyldyng bir jetistigi dep oilaymyn. Ekinshi bir ýlken jetistik, Elbasy Assambleyanyng jiynynda «Qazaqstan – qazaq eli bolyp jariyalandy» dep aitty. Múnday sózderdi estigende elimizding bolashaghyna ýlken senimmen qaraymyz. Artynsha, solardyng bәri úmytylyp ketip jatady. Jylan jyly auyz toltyryp aitatynday ne boldy? Búryn bizding elimiz syrttan ýirenuge baratyn bolsa, qazir kópshiligi bizding sayasattan ýirene bastady. Meninshe, búl da jaman jetistik emes. Jalpy, el preziydentining ústanyp otyrghan sayasatyn synaugha qúqyghyng bar. Oghan kelispeuge qaqyng bar. Al jalpy, memleketting strategiyasyna baylanysty baghdarlamalaryna sóz joq baghynugha tiyissin. «Zavtra» degen gazetti alyp otyram. Prohanovtyng gazeti. Sonda «Reseyding bolashaghy bar ma, joq pa?» degen maqala jariyalanypty. «Reseyding bolashaghy bar ma, joq pa?» dep orystyng ýlken jazushysy Prohanov uayymdap otyrghanda, biz qanday súraq qoyymyz kerek. Bizding bolashaghymyz qalay bolady? Tek qana ekonomikalyq baylanys emes, onyng ar jaghynda sayasat jatyr. Bizding múnay qúbyrlarymyzdyng ózi Reseydi ainalyp ótse, Reseyding mýddesin attap ótui degen siyaqty sayasy kýdik tudyrady. Qytay bolatyn bolsa, oghan quana qol soghady. Búlardyng bәrining oilap otyrghan maqsaty – ekonomikalyq mýdde. Árkim ózine payda tapqysy keledi. Angliya, Germaniya, Amerikanyz da sol. 

– Biz qay joldy tandauymyz kerek sonda? El bolu ýshin, bolasha­ghy­myz zor boluy ýshin.. 

– Biz qay joldy tandauymyz kerek degende, geosayasy baghdarlama jasap qoyyp, sol baghdarlamamen jýru de qiyn. Óitkeni әr elding sayasaty ózgerip otyrady. Ár elding ekonomikalyq mýddesi de ózgeredi. Ár el óz mýddesin tyqpalap jatady. Biz olardyng bәrinen bas tarta almaymyz. Ekonomikalyq baylanysta bolamyz. Áriyne, múnyng bәri dúrys. Meni bir quantatyn nәrse, ol elderdegi beybitshilik. Biz beybitshilikting qadirin onsha bile bermeytin siyaqtymyz. Esiginning aldyna bir bomba týsse, qalay bolar edi. Álemdegi keybir elderding basynda bolyp jatqan dýrbelenderge qarap, tynyshtyghymyzgha shýkirlik etemiz. Soghan qarap, qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaghan zaman ghoy dep momyn bola beruge de taghy bolmaydy. Tayaqtyng eki úshy bar. Toleranttylyq degen sayasat ústanyp otyrmyz. Sol toleranttylyqtyng ekinshi bir úshy bolady eken. Ol kónbistik, momyndyq, ynjyqtyqqa tirep tastaytyn siyaqty. Osydan kelip, bizge «Euromaydannan» ýirenu kerek pe, joq, ýirengimiz kelmey me degen súraqtar tuady. Olarda nege osynday bolyp otyr? Yanukovichting ózi orystildi. Bir ret oryssha sóilep qalyp edi, halyq shuyldap ketti. Sol sәtte ol ukrain tilinde sóiledi. Ukrain halqy slavyan túqymdas, tili de, dili de úqsaydy. Sonyng ózinde óz tilderin qúrmet tútady. Biz til jóninde aitamyz da qoyamyz, onyng ózinde oryndalmay keledi. 2025 jyl deymiz, 2030 jyl deymiz. Oghan deyin kim bar, kim joq?! Ýshinshiden, bizding 2030, 2050 degen strategiyamyz bar. Aldaghy jyldargha jospar qúryp qoyghanymyz jaqsy. Biraq ol jýzege asa ma? 2050-ge deyin qazir tughan bala 37-de bolady. Ol jyldary ekonomikalyq talas-tartys kóbeymey me, sol kezde bizding strategiyalyq josparymyzdyng jayy ne bolady? Kenes kezindegidey bes jyldyq josparlarymyzdy anyq nege jasap otyrmaymyz? Sol әldeqayda tiyimdi edi ghoy. Áriyne, ýlken maqsat qoyghan jaqsy. Elu elding qataryna qosylamyz deymiz. Elu elding qataryna qosylyp jatsaq, tipti, jaqsy. Jiyrma, tipti, on elding qataryna qosylyp jatsaq, qanday jaqsy. Elu elding qataryndasyng ba, otyz elding qataryndasyng ba, qazaq elining jay-kýii, dastarqany tolyq bolsa bolghany. Qazir jaghdayymyz qalay? Elding jaghdayy qalay? Júmyssyzdyq mәselesi she? Elde júmyssyzdyq qaptap ketti. Sonyng saldarynan jastardyng arasynda qylmys ta kóbeyip barady. «Diplommen auylgha» baghdarlamasy jaqsy shyghar. Biraq diplommen auylgha kim barady, qalay barady? Mәselen, mening auylyma kim barady? Egin egetinder eginin egip jatyr. Diqandar diqanshylyqpen ainalysuda. Sol auylgha joghary bilikti maman bara ma? Mәselen, auylsharuashylyghy salasyn bitirgen maman auylgha baru ýshin oghan pәter kerek emes pe, júmys kerek emes pe? Aylyq kerek emes pe, jaghdayyn jasau kerek emes pe? Onyng jaghdayyn kim jasaydy?! Diplommen auylgha baratyndar múghalimder, dәrigerler ghana. Auyldaghy mektepterding ózinde bir oryngha talas kóp. Olar syrttan maman shaqyryp qaytedi. Ózin-ózi basqaru degen bizding sayasatymyz bar edi ghoy. Ózin-ózi basqarudy qaghaz jýzinde emes, is jýzinde jýzege asyruymyz kerek. Ol degen ne? Bir auylda qansha adam túrady? Mәselen, mening auylymda segiz myng adam túrady. Soltýstiktegi bir audannyng halqymen birdey. Auyldyng jaghdayyn kóteru ýshin kishigirim kombinattar, tigin sheberhanalaryn salu qajet. Úsaq kәsiporyndar ashu arqyly auyldyng jaghdayyn jaqsartugha bolar edi. Qúrghaq sózbenen eshtene jaqsara qoymaydy. Búryn adamdardyng bәrining júmysy bar edi ghoy. Bir adam júmyssyz auylda bir jeti jýrip qalsa, milisiya kelip, tekseretin edi. Qazir onday joq. Úrlyq-qarlyq kóbeyedi. Úrlyqtyng arty týrmege týsumen ayaqtalady. Keybir jastarymyz ózining ómirin osynday taghdyrmen ayaqtap jatyr. Bizding elde joghary bilim alu degen jaqsy. Joghary bilim alyp, ary qaray júmysqa qol jetkize almasa, olardy qaytemiz? Studentterding kóbining aitatyndary da osy: «Júmyssyz jýrgenshe, student bola bergen dúrys-au» deydi. Bizding jastarymyzgha kәsiby bilimdi mengeretin kez jetti. Mashina jasau, elektr stanogyn jasau siyaqty kәsiby dengeydegi mamandyqtardy ýiretu kerek. Sol kezde ghana memleketting ishinde tepe-tendik bolady. Týitkilderdi joidyng joly bar ma? Bar. Ol ózin-ózi basqarudy tolyq jýzege asyru. Júmyssyzdyqpen kýresu degenimiz de osy. Kәsipti mengeru. Auyldy kóteru ýshin milliardtaghan qarjy júmsalady eken. Solardyng bәri de qayda ketip jatqanyn týsinbeymin. Bir Mehikoda 23 mililon halyq bar. Bizde bar-joghy 17 million halyq. Sonda bir qalanyng adamyn asyrauymyz nege qiyn bop ketti? Sebebi ne? Memleketshil sheneunikterimiz azayyp barady. Nege? Óitkeni kóptegen sheneunikting ar jaghynda jeke kәsipteri bar. Sondyqtan, últtyn, memleketting qamyn oilaghannan góri, ózining jeke kәsibin oilaghandy jaqsy kóredi. 

«Qazaqtardyng kóbeygenin qalamaytyn toptar bar siyaqty»

– Byltyr Assambleyanyng jiynynda 800 qazaqtyng qaytadan Mongholiyanyng azamattyghyn súrap otyrghanyn aityp ediniz. Jyl sonynda Kóshi-qon turaly Zang bekitildi. Zang bekitilgeli beri «Qazaqtyng kóshi-qony toqtady» dep qauiptenetinder kóp. Shynymen toqtady ma?

– Kóshi-qondy toqtatyp tastady. Senat pen mәjilis bekitti. Jәne bir auyzdan bekitip tastaghanyna tang qalam. 

– Syrttaghy qazaqtardyng keluinen nege qoryqtyq?

– Syrttan alyp keluden qorqudyng bas sebebi nede degende, júmyspen qamtu dep oilaymyn. Yaghni, әleumettik jaghdaydy jaqsartu. Búryn Kenester ýkimetinde kolhoz-sovhozgha taratyp jiberetin. Júmys bar. Qora tazalasa da, eki qolgha bir kýrek tabylatyn. Qazir ol joq. Ekinshiden, bizding shet elden keletin adamdardyng mamandyghy qanday? Bizde múnay, kómir, shahta bar. Olarda júmys isteytinder shetelden kelgender. Al syrttan keletin kóptegen qazaqtardyng mamandyqtary joq. Kóbisi sodan ayaq tartady. Ári olardyng әleumettik jaghdayyn dúrystauymyz qajet. Baspana, su, jaryq, mektep, balabaqsha... Múnyng ekinshi jaghy taghy bar. Yaghni, kóshi-qondy toqtatudyng basty sebebi, ekonomikalyq-әleumettik jaghdaygha ghana tirelip otyrmaghan siyaqty. Jergilikti halyqtyng kóbengine kedergi keltirip otyratyn toptar bar siyaqty. Ótkende qúryltayda aitqan edim. Qatelessem, keshirinder. Biraq bizding elde qazaqtyng sanyn kóbeytpeudi josparlaytyn jasyryn instituttar bar siyaqty. Olay dep oilauyma sebep bolghan nәrse, kóshi-qonnyng toqtauy bolsa, ekinshiden, bizding elimizde balalardyng densaulyghyn oilaghan bolyp, deni sau bala tusyn dep, qauiptengen bolyp, on jasar qyzgha ukol saludy bastadyq. Ótkende Amerikada Qytaydyng oiynshyqtaryn jinap әkelip, órtep jiberdi. Bәrinde uly zattar bar dep sheshipti. Kishkentay bala oiynshyqty auzyna salmay otyra almaydy. Al biz shekaradan búlardy op-onay ótkizip jiberedi ekenbiz. Qazaq halqynyng kem bolghanyn qalaytyn siyaqtymyz. Tipti, statistika agenttigining ózi halyqtyng sanyn azaytyp berudi qalaytyn siyaqty. Jergilikti últ kóbeyse, monomemleketke ainalady. Monomemleket bolghan son, zan, әleumettik jaghdaylar ózgeredi emes pe, sony boldyrtpau ýshin júmys isteytin siyaqty. Osynyng ar jaghynda ne túr? Sondyqtan da, bizding ýnimiz estilmeydi. Basymyz qosylmaydy. Sodan keyin bizde bagha da túraqtanbaydy. Halyq qalay kýn kórip jatyr? Onyng ailyghy qansha? Orta eseppen dep bir jalaqyny kórsetedi. Ony qaydan alyp otyr? Mening tuystarymnyng kóbisi medisina salasynda isteydi. Múghalim bolyp qyzmet atqarady. Ótkende bir mektepte oqushylarmen kezdesuge bardym. Sol mektepte senseniz, on bes myng tenge alyp júmys isteytin múghalimder bar eken. On bes myng tenge ailyq beru degen – búdan artyq qorlyq bola ma? Ýide júmyssyz otyrmas ýshin barady. Adamdardy әbden tyghyryqqa tirep, isteseng iste, istemeseng qoy degen sayasatqa әkelip qoydyq. Qay el osynday ailyqpen júmys istetedi? Onyng búl ailyghy avtobustyng jolaqysyn tóleuge de jetpeydi eken. Elimizde osynday bir keregharlyqtar, týsinbeushilikter bar. Osymen qalay kýresuge bolady dep oilaymyn keyde. Biraq jauabyn taba alar emespin. Bir jemqor ústalsa, onyng ornyna ekinshi bir jemqor keledi. Jemqorlyqpen kýresu komissiyasynyng bәri de jemqorlyqtan qúralaqan emes siyaqty kórinedi maghan. Osylardyng bәrin jóndeuge bola ma? Bolady. Ol ýshin memlekettik mýddede qyzmet etetin jana úrpaqty dayyndauymyz qajet. Ótken jolda jastarmen kezdesuinde Elbasy ózining rizashylyghyn bildirdi. Býgingi jastardyng eshqanday audarmashysyz tildi týsinetinine riza boldy. Mine, sol «Bolashaqtyn» týlekterining kóbisi júmyssyz jýr. Jylyna biz eki myng balany shet elde oqytatyn bolsaq, solardyng әrbirine júmys ornyn dayyndap otyruymyz kerek. Olardyng bilimine layyqty júmys oryndary kerek. Bilimdi jigitterimiz bilimsiz adamnyng qaramaghynda júmys isteydi. Eger onyng kónilinen shyqpasa, júmystan shyghyp ketuing mýmkin. Kerisinshe, boluy kerek edi. Sonda ghana memleket memleket bolyp qalyptasady.

– Ótkende Memlekettik tildi qoldau jiynynda halyqty qazaq últshyldarynyng Qúryltayyna shaqyrghan ediniz. Óziniz sol Qúryltaygha nege barmadynyz? 

– Qazaq últshyldarynyng qúryltayyna ma? Onda boldym ghoy. Bir kabiynette jiylghan joqpyz ba? Ekinshiden, taghy bir qúryltay qúryldy. Maghan jigitter habarlasty. «Osynday qúryltay ótkizgeli jatyrmyz?» deydi. «Keshe ghana ótti ghoy qúryltay. Búl ne qylghan qúryltay?» deymin an-tang bolyp. «Basqa qúryltay» deydi. «Basqa qúryltay degen bola ma, bir qúryltaydy ayaghyna deyin jetkizip alayyq ta», – dedim. «Búl jana qúryltaygha barmay-aq qoyayyn. Últtyq mәsele bolsa, familiyamdy qosa berinder» dedim. Biraq ózim sol qúryltaygha qatysqan joqpyn. 

«Últshyl bolu – orys qúrysyn degen sóz emes»

– Últtyng mәselesi qozghalatyn jiyndarda ziyalylarymyzdyng ortaq bir sheshimge kele almaytynynyng syry nede? Árqaysysy nege jeke-jeke otau qúrghysy keledi?

– Ortaq sheshim bolghan siyaqty edi. 17 baptan túratyn talap qoyyldy ghoy. Sony qoldadyq. Últtyq mýddeni qorghaytyn osynday úiymdardyng jinalysyna mindetti týrde basqa pighyldaghy adamdar aralasyp ketedi. Ádeyi aralasatyn siyaqty. Bayaghy «jeltoqsanshylar». Búlar jeltoqsangha qatyspaghan, tyrnaqshanyng ishindegi adamdar. Aramyzda sondaylar bolady. Ótkende bireu kelip maghan: «Shahanovty ornynan alyp, ornyna sizdi qoysaq qaytedi» deydi. Shahanovtyng elding aldynda bedeli kýshti adam. «Qanshama jyldan beri qazaqtyng tilin qorghap kele jatqan, sol ýshin basyn qaterge tigip kele jatqan Múhtardy ornynan alyp tastaudy qay oimen aityp otyrsyndar?», – dedim. Birde-bireumiz Múhtar siyaqty júmys istey almaymyz. Adal niyetpen be, haram niyetpen be, osynday bireuler bar. Olar bireuden tapsyrma ala ma, bilmeymin. Biraq, men Múhtardyng erligine erekshe qúrmetpen qaraymyn! Bayaghyda «Aq jol» dedik, sosyn «Naghyz Aq jol» dedik. Halyq qaysysyna barady? «Azat» dedik, odan keyin ekinshi «Azatty» ashtyq. Osylardyng bәri bir qúryltaydyng tóniregine toptasugha bolatyn edi ghoy. Búl lauazym emes, ol joghary memlekettik qyzmet emes. Ol qoghamdyq úiym. Qoghamdyq úiymgha ne ýshin talasyp otyrghanyna men de týsinbeymin. Bedel jinaydy deyin desem, odan qanday bedel alugha bolady? Halyq onyng birin bilse, birin bilip otyrghan joq.

– Sóitip, kimge senerin, kimge sýienerin bilmey dal bolyp jýredi deysiz ghoy.

– Eldi shatastyrady. Kimdi qoldap, kimge dauys bererin bilmey qalady. Búghan qaraghanda, bizde osylay syna qaghu sayasaty bar siyaqty. Osylaysha, ekige bólip jiberedi de, jaqsy bastalghan is óz-ózinen qúmgha sinip ketedi. Álgindey úiymdar tarap ketedi. 

– Jalpy, últtyq úiymdardy biriktirmeuding sayasaty ejelden qalyptasqan ghoy. Tarihta onyng ýlgisi kóp ekenin bilemiz. 

– Últshyldar degende, ózining últynyng qamyn oilamasa, ol qanday halyq?! Últshyl bolu degen qazaq jasasyn, orystar qúrysyn degen maqsat emes qoy. Biz onday lozung kótergen emespiz. Oryssha әn aitamyz, oryssha sóileymiz. Býkil telearnalardyng kóbi oryssha. Bir ghana «Qazaqstan» telearnasy qazaqsha sóileydi. Alty kýn demalys boldy. Alty kýnde sol telearnalar mezi qyldy. Bir aita ketetin nәrse, osy qazaqqa televiydenie kerek pe? Bir jeti boldy, osy saual meni mazalap jýr. Qazaqtyng televiydeniyesi kerek emes siyaqty. Odan orystyng telearnasyn kóre bergenim jaqsy.

– Ne sebepti?

– Sebebi, eshqanday problemalar kóterilmeydi. Anda-sanda cúhbattardy, «Aytugha onay», «Ózekjardy» degen siyaqty baghdarlamalardy berip qoyady. 29-ynan bastap, maghan telearnalar sonshalyqty jerkenishti bolyp ketti. Qay arnany ashsang da – konsert. Sol әrtister, sol әn. Myna ekrannan ana ekrangha kóship jýrgen әrtister. Alghashqy kýni kórdik. «Jaraydy» dedik. Olar birneshe kýn qatarynan kórsetildi. Tipti әnshilerding birazy sonshalyqty maghan jeksúryn bolyp ketti. Kórgim kelmeydi. Sol bayaghy әnder. Bir janalyq qosqan joq. Bәriniki bayaghy aitqan әn. On-on bes retten tyndaghan shygharmyz. Orystyng әnshilerine qaranyzshy. Bes jyl sayyn baghdarlamalaryn ózgertip otyrady. Olar dramalyq obrazdar jasaydy. Janyn salyp aitady. Olarda keremet ýlken shygharmashylyq ósu bar. Qansha patriot bolsam da, men qazir «Evroniusti» kórem. Orystyng arnalaryn qaranyzshy. «365 kýn» degen baghdarlama bar. Adamnyng jan dýniyesin bayytatyn keremet faktilerdi kórsetedi. Tipti, Leninnen bastap, olardyng bizge belgisiz qúpiyalaryn aityp otyrady. Álemdik dengeydegi imperatorlardyng ómirin kórsetedi. Úly Otan soghysy ne sebepti shyqty. Birinshi dýniyejýzilik soghys she? Biz bilmeytin týrli faktiler bar. Tarihy arnalary bar. Tәuelsiz arnalary da bar. Olar sayasatqa aralaspaydy. Sonyng ózinde adamdargha qajetti dýniyelerdi úsynady. Kýni keshe ghana úly adamdardyng mahabbaty turaly arnayy baghdarlama kórdim. Ózimizge belgili Roza Luksemburg, Kollontay, Klara Setkin siyaqty adamdardyng ómirin kórsetti. Tarihshylar qanday jaqsy sóileydi. Olardyng ómirinde qanday adamdar boldy? Biz ony bilmeymiz ghoy. Klara Setkin men Roza Luksemburg bizge 8 nauryzdy alyp keldi. Sonyng arqasynda әielderding kýnin әli kýnge toylap kelemiz. Al olar 1924 jylgha deyin «svobodnyy seksti» nasihattap kelipti. Osynyng bәrin egjey-tegjeyli aityp bergen jurnalisterding bilimi qanday keremet? Bizde she? Bizding jurnalisterding dengeyi qanday? Menen súhbat alady, Qalihannan alady. Tarihty biletin jurnalister joqtyng qasy. Ekonomikany janghaqsha shaghatyn jurnalister kórinbeydi. Sayasy jurnalister joq. Sport jurnalisterining ózi sporttan habary joq. Futbol kórgende, qazaqshasyna kelgende dauysyn óshirip tastaymyn. Yzamnyng kelgeninen. Orystildilerdi tyndasan, naqty aqparatty alyp otyrasyn. Mәselen, boksty jýrgizedi. Ózi toghyz aq minut bolady. Jinalyp alyp, eki adam әngime aitady. Jynyng kelgeni sol, televizordy laqtyryp tastaghyng keledi. Artaev chempion bolatyn boldy. Songhy ýmit. Eki jurnalist otyryp alyp, әngimeni soghyp otyr. Qaydaghy әngimeni aitady. Artaev úta bastady. Sony aitudyng ornyna qysyr әngimeni sóz qylady. Reportaj degendi bilmeydi. Kommentariyden habary joq. Onda maqala jaz. Boks turaly. Biz әli kәsiby jurnalisterdi dayynday almay otyrmyz. Barlyq salany qamtidy deymiz. Ol dúrys emes. Bir jurnalist bir ghana salany alyp jýru kerek. Mәdeniyet jurnaliysi mәdeniyetti ghana mengerui kerek. Sport jurnaliysi sportty ghana únghyl-shúnghylymen mengerui qajet. Sportpen ómiri ainalyspaghan adam sportty jaza salady. Sportty bilmesen, qalay jýrgizesin? Reseyding arnalaryn ashynyzshy. Biliyardtan reportajdy qalay jýrgizedi. Hokkeydi she? Ár sport týrine baylanysty dauys yrghaghy da bar, bilimi de jetkilikti. Sonyng mәselesin biletin adamdar jýrgizedi. Bizde barlyq salada osynday. Medisina qyzmetkeri temirjoldy jýrgizedi. Temirjolshy dәriger bolady. Matematik medisina salasyna ministr bolady. Lenindi joqqa shygharugha bolmaydy. Ol bayghús bәrin kadr sheshedi dep aitty. Kadrlardyng arqasynda on jyldyng ishinde memleketti memleket etip ketti. Bәrin Stalin kelip býldirdi. Kadrge mәn bermeuimizding saldary osyghan әkelip soghady. Ádebiyetti biletin jurnalist bar ma? Moskvanyng jazushysymen sóilesetin jurnalisterining pikirleri qanday? Ádebiyetti biletin, sol jazushynyng shygharmalarynan tolyq habardar adam. Orys әdebiyeti nege tómendep qaldy degen siyaqty saualdargha jauap izdey alatyn maman.

– Jyl sonynda Bas prokuratura eleng etkizerlik janalyqty jariyalady. Altynbek Sәrsenbaevtyng ólimine tapsyrys bergen adamnyng aty belgili boldy dep marqúmnyng dostary, tuystary, pikirlesteri baspasóz mәslihatyn ótkizdi. AQSh ókili de ózining oiyn jetkizdi. BAQ-tar ilip әketti. Siz ne oilaysyz?

– Sayasat degen o bastan oiyn. Spektakli. Múnyng rejisseri kim, soghan baylanysty. Ol keyde piesanyng tekstine de baylanysty. Keremet lirikalyq piesany tragediyagha da ainaldyryp jiberuge bolady. Rejisser solay qoyamyn dese. Sol siyaqty, búl da spektakli emes pe dep oilap qaldym. Birneshe jyl boldy, sayasy ómirimizding bәri bes-alty adamgha baryp tireledi. Biri – Rahat Áliyev, ekinshi – Múhtar Áblyazov, odan keyin, Múhtar Jәkishev, Altynbek Sәrsenbaev pen Zamanbek Núrqadilov. Odan keyin Qajygeldin qaytyp kelui mýmkin degen әngime tarap ketti. Mening inim byltyr Arysta polisiyagha ornalasu ýshin qansha tekserulerden ótti. Alty ay tekseruden ótti. Osy jaqta kýieubalalaryma deyin tekserdi. Bar bolghany Arystyng polisiyasyna ornalasu ýshin ghana. Keyde oilaymyn, búlardyng birin qoldap, birin qoldamaghannan góri, ýndemey qalghan dúrys pa dep. Sen erteng dalada qalasyn. Shang qauyp qalasyn. Óitkeni, sol kezdegi sayasatpen Rahatty jamandasan, erteng olar aqtap aluy mýmkin. Eger de Rahatty maqtayyn desen, isining bәri anau. Sondyqtan da, búl kezekti bir oiyn ba dep oilaymyn. Áli de sayasy ózgeristerding aldyndaghy dýnie me? Kýni keshe Hodorkovskiydi bosatty ghoy. Nemister «Putin bizden qoryqqandyqtan bosatty» dep jazypty. Putin turaly aqparattyng bәri Germaniyada eken. Sol siyaqty búl da oiynnyng bir týri ghoy. Áytpese, Hodorkovskiy siyaqty qanshama sayasy tútqyndar jatyr. Sayasy oiyn degende pyshaqtyng jýzi siyaqty. Búghan pikirindi ashyq aityp ta bereke tappaytyn oiyndardyng biri dep oilaymyn.

– Jylqy jyly tabaldyryq attady. Jylqynyng tabighaty qanday? Qazaqqa jylqynyng berer paydasy bar ma?

– Jylqy jyly әiteuir, yrym ýshin jylqy ghoy. Shoshqa nemese sýikimsiz jylan emes. Jylqy jyly qazaqtyng aidarynan jel esetindey jýirik jyl bolsa eken dep oilaymyn. Ýide jatyp, bir әiel ýsh bala tusa quanam. Qazaqtyng bir әieli. Kóshede ketip bara jatqanda, jas kelinshekter men jigitterdi kórsem, quanam. Qazaqtyng sany ósip jatyr ghoy dep quanam. Tatu otbasylar ósse eken deymin. Baqytty bir úrpaq bolsa eken deymin. Ol jaman bolsa, men jamanmyn deytindey úrpaq ósse eken deymin. Memleketting sayasaty әdil bolsa eken deymin. Bilimine sәikes júmys istese eken, bilimsiz adam ózine layyqty sybaghasyn alsa eken deymin. Bibliyadaghyday: «Kesaru kesarevo, a Bogu Bogovo» degendey, әrkim ózine layyqty ornyn alsa eken deymin. Árkim ózining qabiletine baylanysty ornyn tapsa eken. Qabiletti adamdar kósh bastasa eken deymin. Qabiletsizder algha shyghyp, qabilettiler shang qauyp jatsa, búl da memleket ýshin qayghy ghoy. Jýirikterding jarysynda syrtqy kýshterding әserinen jay bir әsheyin jabylar ozyp jatsa, búl da qayghy. Sondyqtan da, әrkim ózine layyqty ómirden sybaghasyn alyp jatsa, jaqsy. Búl bizge nauryzdyng ghana emes, bir jyldyng quanyshy bolar edi. Osy jyldan bastap, jaqsylyqtar bastalar degen oidamyn. Elimizde tynyshtyq bolsyn! Bereke-birligimiz artsyn!

Ángimelesken Gýlzina BEKTAS

"Týrkistan" gazeti