جىلقى جىلى تابالدىرىق اتتادى. جىلان جىلىن ناۋرىزدا شىعارىپ سالامىز دەسەك تە، 2013 جىل تاريح قويناۋىنا ءسىڭىپ بارادى. وتكەن جىل قىمبات، كەلەر جىلدىڭ جۇمباق بولارى ءسوزسىز. جۇمباق جىلدا قازاق ەلىن نە كۇتەدى؟ وتكەنگە وكپەمىز بار ما؟ جىلان جىلىندا الاشتىڭ ايبىنى اسقاقتاپ، ايدارىنان جەل ەستى دەپ ايتا الامىز با؟ سانسىز ساۋالدارعا جاۋاپتى كورنەكتى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆتەن سۇراعان ەدىك. 

– دۋلات اعا، گريگورياندىق كۇنتىزبە بويىنشا، جىلان جىلىن شىعارىپ، جىلقى جىلىن كۇتىپ الىپ وتىرمىز. وتكەن جىل قازاققا نە بەردى؟ نەدەن ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق؟

– ۇتتىق دەيتىندەي نە بار؟! ارلى-بەرلى تاريحتى ءتىزىپ شىعار بولساق، ءبىزدىڭ بۇگىنگى جەتكەن جەتىستىگىمىزدىڭ كوبى ءبىر جىلدىڭ عانا جەمىسى ەمەس، بىرنەشە جىلدىڭ جەمىسى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدان بەرى تىرمىسىپ كەلە جاتىرمىز. بىلاي قاراساڭ، ءسوز جۇزىندە ءبارى جاقسى بىزدە. ويداعىلاردىڭ ورىندالۋى قالاي بولادى؟ وسىنىڭ ءبارى ماعان ۋايىم. ءوزى جەتپىسكە جەتكەننەن كەيىن ادام ۋايىمشىل بولادى ەكەن. كەيدە پەسسيميزمگە سالىنىپ كەتەسىڭ. ونىڭ ءبارى پەسسيميست بولايىنشى دەگەن نيەتتەن ەمەس، وسى ەلدىڭ ەرتەڭى قالاي بولار ەكەن دەگەن سانسىز ساۋالداردان. ەلىمىزدە ءتۇرلى كەزدەسۋلەر وتەدى. وزگە ەلدەرمەن تىكەلەي بايلانىسىمىز دا جامان ەمەس. قازاقستاننىڭ بەدەلى كۇشەيگەنى راس. قازاقستان ءۇشىن تالاس باستالىپ كەلەدى دەپ باياعىدا ايتىپ ەدىم. سول تالاس باستالىپ كەتتى. قازاقستاندى كىم وزىنە قاراتىپ الادى؟ پرەزيدەنتتىڭ قازىرگى ساياسي باعدارلاماسىنىڭ ءوزى كەيدە سولارمەن ەسەپتەسۋگە تۋرا كەلىپ تۇرعانىن بايقاتادى. ولار: ءبىر جاعى قىتاي، ءبىر جاعى رەسەي، ءبىر جاعى امەريكا. قالعاندارىن بىلاي قويعاندا. بۇلاردىڭ ءبارى قازاقستانعا دوس پا، دۇشپان با؟ ديپلوماتيالىق تۇرعىدان ايتقاندا، ماڭگى دوستىق بولۋى مۇمكىن ەمەس. جەكەمەنشىك قورلار، ۇيىمدار دەيسىڭ بە، ءتىپتى، ەڭ ارىسى قايىرىمدىلىق قورىنىڭ ءوزىنىڭ ار جاعىندا ادامنىڭ جەكە مۇددەسى تۇرادى دەگەنگە مەن قوسىلام. ويتكەنى ول ۇيىمداردىڭ ار جاعىنا ءۇڭىلىپ قاراساڭ، سونداي جەكە مۇددەلەردى بايقايسىڭ. ال مەملەكەتتىك تۇرعىدان العاندا، ول ۇلكەن ماسشتابتىق دەڭگەيگە يە بولىپ كەتەدى. وسىنىڭ ءبارىن باقىلاي وتىرىپ، قانداي ساياسات ۇستانۋىمىز كەرەك. ماسەلە وسىندا. وتكەن جولى پرەزيدەنتىمىزدىڭ سامميتتە ايتقان ءسوزى كوڭىلىمنەن شىقتى. ەلباسىنىڭ بۇل ءسوزىن كوپتەن بەرى كۇتكەن ەدىم. «تاۋەلسىزدىگىمىزگە قول سۇققاندىق بولادى» دەپ ەلباسى اشىق ايتتى. مۇنى مەن جىلدىڭ ءبىر جەتىستىگى دەپ ويلايمىن. ەكىنشى ءبىر ۇلكەن جەتىستىك، ەلباسى اسسامبلەيانىڭ جيىنىندا «قازاقستان – قازاق ەلى بولىپ جاريالاندى» دەپ ايتتى. مۇنداي سوزدەردى ەستىگەندە ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن قارايمىز. ارتىنشا، سولاردىڭ ءبارى ۇمىتىلىپ كەتىپ جاتادى. جىلان جىلى اۋىز تولتىرىپ ايتاتىنداي نە بولدى؟ بۇرىن ءبىزدىڭ ەلىمىز سىرتتان ۇيرەنۋگە باراتىن بولسا، قازىر كوپشىلىگى ءبىزدىڭ ساياساتتان ۇيرەنە باستادى. مەنىڭشە، بۇل دا جامان جەتىستىك ەمەس. جالپى، ەل پرەزيدەنتىنىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىن سىناۋعا قۇقىعىڭ بار. وعان كەلىسپەۋگە قاقىڭ بار. ال جالپى، مەملەكەتتىڭ ستراتەگياسىنا بايلانىستى باعدارلامالارىنا ءسوز جوق باعىنۋعا ءتيىسسىڭ. «زاۆترا» دەگەن گازەتتى الىپ وتىرام. پروحانوۆتىڭ گازەتى. سوندا «رەسەيدىڭ بولاشاعى بار ما، جوق پا؟» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. «رەسەيدىڭ بولاشاعى بار ما، جوق پا؟» دەپ ورىستىڭ ۇلكەن جازۋشىسى پروحانوۆ ۋايىمداپ وتىرعاندا، ءبىز قانداي سۇراق قويۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز قالاي بولادى؟ تەك قانا ەكونوميكالىق بايلانىس ەمەس، ونىڭ ار جاعىندا ساياسات جاتىر. ءبىزدىڭ مۇناي قۇبىرلارىمىزدىڭ ءوزى رەسەيدى اينالىپ وتسە، رەسەيدىڭ مۇددەسىن اتتاپ ءوتۋى دەگەن سياقتى ساياسي كۇدىك تۋدىرادى. قىتاي بولاتىن بولسا، وعان قۋانا قول سوعادى. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ويلاپ وتىرعان ماقساتى – ەكونوميكالىق مۇددە. اركىم وزىنە پايدا تاپقىسى كەلەدى. انگليا، گەرمانيا، امەريكاڭىز دا سول. 

– ءبىز قاي جولدى تاڭداۋىمىز كەرەك سوندا؟ ەل بولۋ ءۇشىن، بولاشا­عى­مىز زور بولۋى ءۇشىن.. 

– ءبىز قاي جولدى تاڭداۋىمىز كەرەك دەگەندە، گەوساياسي باعدارلاما جاساپ قويىپ، سول باعدارلامامەن ءجۇرۋ دە قيىن. ويتكەنى ءار ەلدىڭ ساياساتى وزگەرىپ وتىرادى. ءار ەلدىڭ ەكونوميكالىق مۇددەسى دە وزگەرەدى. ءار ەل ءوز مۇددەسىن تىقپالاپ جاتادى. ءبىز ولاردىڭ بارىنەن باس تارتا المايمىز. ەكونوميكالىق بايلانىستا بولامىز. ارينە، مۇنىڭ ءبارى دۇرىس. مەنى ءبىر قۋانتاتىن نارسە، ول ەلدەردەگى بەيبىتشىلىك. ءبىز بەيبىتشىلىكتىڭ قادىرىن ونشا بىلە بەرمەيتىن سياقتىمىز. ەسىگىڭنىڭ الدىنا ءبىر بومبا تۇسسە، قالاي بولار ەدى. الەمدەگى كەيبىر ەلدەردىڭ باسىندا بولىپ جاتقان دۇربەلەڭدەرگە قاراپ، تىنىشتىعىمىزعا شۇكىرلىك ەتەمىز. سوعان قاراپ، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان زامان عوي دەپ مومىن بولا بەرۋگە دە تاعى بولمايدى. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بار. تولەرانتتىلىق دەگەن ساياسات ۇستانىپ وتىرمىز. سول تولەرانتتىلىقتىڭ ەكىنشى ءبىر ۇشى بولادى ەكەن. ول كونبىستىك، مومىندىق، ىنجىقتىققا تىرەپ تاستايتىن سياقتى. وسىدان كەلىپ، بىزگە «ەۋرومايداننان» ۇيرەنۋ كەرەك پە، جوق، ۇيرەنگىمىز كەلمەي مە دەگەن سۇراقتار تۋادى. ولاردا نەگە وسىنداي بولىپ وتىر؟ يانۋكوۆيچتىڭ ءوزى ءورىستىلدى. ءبىر رەت ورىسشا سويلەپ قالىپ ەدى، حالىق شۋىلداپ كەتتى. سول ساتتە ول ۋكراين تىلىندە سويلەدى. ۋكراين حالقى سلاۆيان تۇقىمداس، ءتىلى دە، ءدىلى دە ۇقسايدى. سونىڭ وزىندە ءوز تىلدەرىن قۇرمەت تۇتادى. ءبىز ءتىل جونىندە ايتامىز دا قويامىز، ونىڭ وزىندە ورىندالماي كەلەدى. 2025 جىل دەيمىز، 2030 جىل دەيمىز. وعان دەيىن كىم بار، كىم جوق؟! ۇشىنشىدەن، ءبىزدىڭ 2030, 2050 دەگەن ستراتەگيامىز بار. الداعى جىلدارعا جوسپار قۇرىپ قويعانىمىز جاقسى. بىراق ول جۇزەگە اسا ما؟ 2050-گە دەيىن قازىر تۋعان بالا 37-دە بولادى. ول جىلدارى ەكونوميكالىق تالاس-تارتىس كوبەيمەي مە، سول كەزدە ءبىزدىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىمىزدىڭ جايى نە بولادى؟ كەڭەس كەزىندەگىدەي بەس جىلدىق جوسپارلارىمىزدى انىق نەگە جاساپ وتىرمايمىز؟ سول الدەقايدا ءتيىمدى ەدى عوي. ارينە، ۇلكەن ماقسات قويعان جاقسى. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەيمىز. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتساق، ءتىپتى، جاقسى. جيىرما، ءتىپتى، ون ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلىپ جاتساق، قانداي جاقسى. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنداسىڭ با، وتىز ەلدىڭ قاتارىنداسىڭ با، قازاق ەلىنىڭ جاي-كۇيى، داستارقانى تولىق بولسا بولعانى. قازىر جاعدايىمىز قالاي؟ ەلدىڭ جاعدايى قالاي؟ جۇمىسسىزدىق ماسەلەسى شە؟ ەلدە جۇمىسسىزدىق قاپتاپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان جاستاردىڭ اراسىندا قىلمىس تا كوبەيىپ بارادى. «ديپلوممەن اۋىلعا» باعدارلاماسى جاقسى شىعار. بىراق ديپلوممەن اۋىلعا كىم بارادى، قالاي بارادى؟ ماسەلەن، مەنىڭ اۋىلىما كىم بارادى؟ ەگىن ەگەتىندەر ەگىنىن ەگىپ جاتىر. ديقاندار ديقانشىلىقپەن اينالىسۋدا. سول اۋىلعا جوعارى بىلىكتى مامان بارا ما؟ ماسەلەن، اۋىلشارۋاشىلىعى سالاسىن بىتىرگەن مامان اۋىلعا بارۋ ءۇشىن وعان پاتەر كەرەك ەمەس پە، جۇمىس كەرەك ەمەس پە؟ ايلىق كەرەك ەمەس پە، جاعدايىن جاساۋ كەرەك ەمەس پە؟ ونىڭ جاعدايىن كىم جاسايدى؟! ديپلوممەن اۋىلعا باراتىندار مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر عانا. اۋىلداعى مەكتەپتەردىڭ وزىندە ءبىر ورىنعا تالاس كوپ. ولار سىرتتان مامان شاقىرىپ قايتەدى. ءوزىن-ءوزى باسقارۋ دەگەن ءبىزدىڭ ساياساتىمىز بار ەدى عوي. ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى قاعاز جۇزىندە ەمەس، ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋىمىز كەرەك. ول دەگەن نە؟ ءبىر اۋىلدا قانشا ادام تۇرادى؟ ماسەلەن، مەنىڭ اۋىلىمدا سەگىز مىڭ ادام تۇرادى. سولتۇستىكتەگى ءبىر اۋداننىڭ حالقىمەن بىردەي. اۋىلدىڭ جاعدايىن كوتەرۋ ءۇشىن كىشىگىرىم كومبيناتتار، تىگىن شەبەرحانالارىن سالۋ قاجەت. ۇساق كاسىپورىندار اشۋ ارقىلى اۋىلدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا بولار ەدى. قۇرعاق سوزبەنەن ەشتەڭە جاقسارا قويمايدى. بۇرىن ادامداردىڭ ءبارىنىڭ جۇمىسى بار ەدى عوي. ءبىر ادام جۇمىسسىز اۋىلدا ءبىر جەتى ءجۇرىپ قالسا، ميليتسيا كەلىپ، تەكسەرەتىن ەدى. قازىر ونداي جوق. ۇرلىق-قارلىق كوبەيەدى. ۇرلىقتىڭ ارتى تۇرمەگە تۇسۋمەن اياقتالادى. كەيبىر جاستارىمىز ءوزىنىڭ ءومىرىن وسىنداي تاعدىرمەن اياقتاپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلدە جوعارى ءبىلىم الۋ دەگەن جاقسى. جوعارى ءبىلىم الىپ، ارى قاراي جۇمىسقا قول جەتكىزە الماسا، ولاردى قايتەمىز؟ ستۋدەنتتەردىڭ كوبىنىڭ ايتاتىندارى دا وسى: «جۇمىسسىز جۇرگەنشە، ستۋدەنت بولا بەرگەن دۇرىس-اۋ» دەيدى. ءبىزدىڭ جاستارىمىزعا كاسىبي ءبىلىمدى مەڭگەرەتىن كەز جەتتى. ماشينا جاساۋ، ەلەكتر ستانوگىن جاساۋ سياقتى كاسىبي دەڭگەيدەگى ماماندىقتاردى ۇيرەتۋ كەرەك. سول كەزدە عانا مەملەكەتتىڭ ىشىندە تەپە-تەڭدىك بولادى. تۇيتكىلدەردى جويۋدىڭ جولى بار ما؟ بار. ول ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى تولىق جۇزەگە اسىرۋ. جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسۋ دەگەنىمىز دە وسى. كاسىپتى مەڭگەرۋ. اۋىلدى كوتەرۋ ءۇشىن ميللياردتاعان قارجى جۇمسالادى ەكەن. سولاردىڭ ءبارى دە قايدا كەتىپ جاتقانىن تۇسىنبەيمىن. ءبىر مەحيكودا 23 ميليلون حالىق بار. بىزدە بار-جوعى 17 ميلليون حالىق. سوندا ءبىر قالانىڭ ادامىن اسىراۋىمىز نەگە قيىن بوپ كەتتى؟ سەبەبى نە؟ مەملەكەتشىل شەنەۋنىكتەرىمىز ازايىپ بارادى. نەگە؟ ويتكەنى كوپتەگەن شەنەۋنىكتىڭ ار جاعىندا جەكە كاسىپتەرى بار. سوندىقتان، ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ قامىن ويلاعاننان گورى، ءوزىنىڭ جەكە كاسىبىن ويلاعاندى جاقسى كورەدى. 

«قازاقتاردىڭ كوبەيگەنىن قالامايتىن توپتار بار سياقتى»

– بىلتىر اسسامبلەيانىڭ جيىنىندا 800 قازاقتىڭ قايتادان موڭعوليانىڭ ازاماتتىعىن سۇراپ وتىرعانىن ايتىپ ەدىڭىز. جىل سوڭىندا كوشى-قون تۋرالى زاڭ بەكىتىلدى. زاڭ بەكىتىلگەلى بەرى «قازاقتىڭ كوشى-قونى توقتادى» دەپ قاۋىپتەنەتىندەر كوپ. شىنىمەن توقتادى ما؟

– كوشى-قوندى توقتاتىپ تاستادى. سەنات پەن ءماجىلىس بەكىتتى. جانە ءبىر اۋىزدان بەكىتىپ تاستاعانىنا تاڭ قالام. 

– سىرتتاعى قازاقتاردىڭ كەلۋىنەن نەگە قورىقتىق؟

– سىرتتان الىپ كەلۋدەن قورقۋدىڭ باس سەبەبى نەدە دەگەندە، جۇمىسپەن قامتۋ دەپ ويلايمىن. ياعني، الەۋمەتتىك جاعدايدى جاقسارتۋ. بۇرىن كەڭەستەر ۇكىمەتىندە كولحوز-سوۆحوزعا تاراتىپ جىبەرەتىن. جۇمىس بار. قورا تازالاسا دا، ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلاتىن. قازىر ول جوق. ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ شەت ەلدەن كەلەتىن ادامداردىڭ ماماندىعى قانداي؟ بىزدە مۇناي، كومىر، شاحتا بار. ولاردا جۇمىس ىستەيتىندەر شەتەلدەن كەلگەندەر. ال سىرتتان كەلەتىن كوپتەگەن قازاقتاردىڭ ماماندىقتارى جوق. كوبىسى سودان اياق تارتادى. ءارى ولاردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن دۇرىستاۋىمىز قاجەت. باسپانا، سۋ، جارىق، مەكتەپ، بالاباقشا... مۇنىڭ ەكىنشى جاعى تاعى بار. ياعني، كوشى-قوندى توقتاتۋدىڭ باستى سەبەبى، ەكونوميكالىق-الەۋمەتتىك جاعدايعا عانا تىرەلىپ وتىرماعان سياقتى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوبەيۋىنە كەدەرگى كەلتىرىپ وتىراتىن توپتار بار سياقتى. وتكەندە قۇرىلتايدا ايتقان ەدىم. قاتەلەسسەم، كەشىرىڭدەر. بىراق ءبىزدىڭ ەلدە قازاقتىڭ سانىن كوبەيتپەۋدى جوسپارلايتىن جاسىرىن ينستيتۋتتار بار سياقتى. ولاي دەپ ويلاۋىما سەبەپ بولعان نارسە، كوشى-قوننىڭ توقتاۋى بولسا، ەكىنشىدەن، ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بالالاردىڭ دەنساۋلىعىن ويلاعان بولىپ، دەنى ساۋ بالا تۋسىن دەپ، قاۋىپتەنگەن بولىپ، ون جاسار قىزعا ۋكول سالۋدى باستادىق. وتكەندە امەريكادا قىتايدىڭ ويىنشىقتارىن جيناپ اكەلىپ، ورتەپ جىبەردى. بارىندە ۋلى زاتتار بار دەپ شەشىپتى. كىشكەنتاي بالا ويىنشىقتى اۋزىنا سالماي وتىرا المايدى. ال ءبىز شەكارادان بۇلاردى وپ-وڭاي وتكىزىپ جىبەرەدى ەكەنبىز. قازاق حالقىنىڭ كەم بولعانىن قالايتىن سياقتىمىز. ءتىپتى، ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ ءوزى حالىقتىڭ سانىن ازايتىپ بەرۋدى قالايتىن سياقتى. جەرگىلىكتى ۇلت كوبەيسە، مونومەملەكەتكە اينالادى. مونومەملەكەت بولعان سوڭ، زاڭ، الەۋمەتتىك جاعدايلار وزگەرەدى ەمەس پە، سونى بولدىرتپاۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن سياقتى. وسىنىڭ ار جاعىندا نە تۇر؟ سوندىقتان دا، ءبىزدىڭ ءۇنىمىز ەستىلمەيدى. باسىمىز قوسىلمايدى. سودان كەيىن بىزدە باعا دا تۇراقتانبايدى. حالىق قالاي كۇن كورىپ جاتىر؟ ونىڭ ايلىعى قانشا؟ ورتا ەسەپپەن دەپ ءبىر جالاقىنى كورسەتەدى. ونى قايدان الىپ وتىر؟ مەنىڭ تۋىستارىمنىڭ كوبىسى مەديتسينا سالاسىندا ىستەيدى. مۇعالىم بولىپ قىزمەت اتقارادى. وتكەندە ءبىر مەكتەپتە وقۋشىلارمەن كەزدەسۋگە باردىم. سول مەكتەپتە سەنسەڭىز، ون بەس مىڭ تەڭگە الىپ جۇمىس ىستەيتىن مۇعالىمدەر بار ەكەن. ون بەس مىڭ تەڭگە ايلىق بەرۋ دەگەن – بۇدان ارتىق قورلىق بولا ما؟ ۇيدە جۇمىسسىز وتىرماس ءۇشىن بارادى. ادامداردى ابدەن تىعىرىققا تىرەپ، ىستەسەڭ ىستە، ىستەمەسەڭ قوي دەگەن ساياساتقا اكەلىپ قويدىق. قاي ەل وسىنداي ايلىقپەن جۇمىس ىستەتەدى؟ ونىڭ بۇل ايلىعى اۆتوبۋستىڭ جولاقىسىن تولەۋگە دە جەتپەيدى ەكەن. ەلىمىزدە وسىنداي ءبىر كەرەعارلىقتار، تۇسىنبەۋشىلىكتەر بار. وسىمەن قالاي كۇرەسۋگە بولادى دەپ ويلايمىن كەيدە. بىراق جاۋابىن تابا الار ەمەسپىن. ءبىر جەمقور ۇستالسا، ونىڭ ورنىنا ەكىنشى ءبىر جەمقور كەلەدى. جەمقورلىقپەن كۇرەسۋ كوميسسياسىنىڭ ءبارى دە جەمقورلىقتان قۇرالاقان ەمەس سياقتى كورىنەدى ماعان. وسىلاردىڭ ءبارىن جوندەۋگە بولا ما؟ بولادى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك مۇددەدە قىزمەت ەتەتىن جاڭا ۇرپاقتى دايىنداۋىمىز قاجەت. وتكەن جولدا جاستارمەن كەزدەسۋىندە ەلباسى ءوزىنىڭ ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. بۇگىنگى جاستاردىڭ ەشقانداي اۋدارماشىسىز ءتىلدى تۇسىنەتىنىنە ريزا بولدى. مىنە، سول «بولاشاقتىڭ» تۇلەكتەرىنىڭ كوبىسى جۇمىسسىز ءجۇر. جىلىنا ءبىز ەكى مىڭ بالانى شەت ەلدە وقىتاتىن بولساق، سولاردىڭ اربىرىنە جۇمىس ورنىن دايىنداپ وتىرۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ بىلىمىنە لايىقتى جۇمىس ورىندارى كەرەك. ءبىلىمدى جىگىتتەرىمىز ءبىلىمسىز ادامنىڭ قاراماعىندا جۇمىس ىستەيدى. ەگەر ونىڭ كوڭىلىنەن شىقپاسا، جۇمىستان شىعىپ كەتۋىڭ مۇمكىن. كەرىسىنشە، بولۋى كەرەك ەدى. سوندا عانا مەملەكەت مەملەكەت بولىپ قالىپتاسادى.

– وتكەندە مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ جيىنىندا حالىقتى قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قۇرىلتايىنا شاقىرعان ەدىڭىز. ءوزىڭىز سول قۇرىلتايعا نەگە بارمادىڭىز؟ 

– قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ قۇرىلتايىنا ما؟ وندا بولدىم عوي. ءبىر كابينەتتە جيىلعان جوقپىز با؟ ەكىنشىدەن، تاعى ءبىر قۇرىلتاي قۇرىلدى. ماعان جىگىتتەر حابارلاستى. «وسىنداي قۇرىلتاي وتكىزگەلى جاتىرمىز؟» دەيدى. «كەشە عانا ءوتتى عوي قۇرىلتاي. بۇل نە قىلعان قۇرىلتاي؟» دەيمىن اڭ-تاڭ بولىپ. «باسقا قۇرىلتاي» دەيدى. «باسقا قۇرىلتاي دەگەن بولا ما، ءبىر قۇرىلتايدى اياعىنا دەيىن جەتكىزىپ الايىق تا»، – دەدىم. «بۇل جاڭا قۇرىلتايعا بارماي-اق قويايىن. ۇلتتىق ماسەلە بولسا، فاميليامدى قوسا بەرىڭدەر» دەدىم. بىراق ءوزىم سول قۇرىلتايعا قاتىسقان جوقپىن. 

«ۇلتشىل بولۋ – ورىس قۇرىسىن دەگەن ءسوز ەمەس»

– ۇلتتىڭ ماسەلەسى قوزعالاتىن جيىنداردا زيالىلارىمىزدىڭ ورتاق ءبىر شەشىمگە كەلە المايتىنىنىڭ سىرى نەدە؟ ارقايسىسى نەگە جەكە-جەكە وتاۋ قۇرعىسى كەلەدى؟

– ورتاق شەشىم بولعان سياقتى ەدى. 17 باپتان تۇراتىن تالاپ قويىلدى عوي. سونى قولدادىق. ۇلتتىق مۇددەنى قورعايتىن وسىنداي ۇيىمداردىڭ جينالىسىنا مىندەتتى تۇردە باسقا پيعىلداعى ادامدار ارالاسىپ كەتەدى. ادەيى ارالاساتىن سياقتى. باياعى «جەلتوقسانشىلار». بۇلار جەلتوقسانعا قاتىسپاعان، تىرناقشانىڭ ىشىندەگى ادامدار. ارامىزدا سوندايلار بولادى. وتكەندە بىرەۋ كەلىپ ماعان: «شاحانوۆتى ورنىنان الىپ، ورنىنا ءسىزدى قويساق قايتەدى» دەيدى. شاحانوۆتىڭ ەلدىڭ الدىندا بەدەلى كۇشتى ادام. «قانشاما جىلدان بەرى قازاقتىڭ ءتىلىن قورعاپ كەلە جاتقان، سول ءۇشىن باسىن قاتەرگە تىگىپ كەلە جاتقان مۇحتاردى ورنىنان الىپ تاستاۋدى قاي ويمەن ايتىپ وتىرسىڭدار؟»، – دەدىم. بىردە-بىرەۋمىز مۇحتار سياقتى جۇمىس ىستەي المايمىز. ادال نيەتپەن بە، حارام نيەتپەن بە، وسىنداي بىرەۋلەر بار. ولار بىرەۋدەن تاپسىرما الا ما، بىلمەيمىن. بىراق، مەن مۇحتاردىڭ ەرلىگىنە ەرەكشە قۇرمەتپەن قارايمىن! باياعىدا «اق جول» دەدىك، سوسىن «ناعىز اق جول» دەدىك. حالىق قايسىسىنا بارادى؟ «ازات» دەدىك، ودان كەيىن ەكىنشى «ازاتتى» اشتىق. وسىلاردىڭ ءبارى ءبىر قۇرىلتايدىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا بولاتىن ەدى عوي. بۇل لاۋازىم ەمەس، ول جوعارى مەملەكەتتىك قىزمەت ەمەس. ول قوعامدىق ۇيىم. قوعامدىق ۇيىمعا نە ءۇشىن تالاسىپ وتىرعانىنا مەن دە تۇسىنبەيمىن. بەدەل جينايدى دەيىن دەسەم، ودان قانداي بەدەل الۋعا بولادى؟ حالىق ونىڭ ءبىرىن بىلسە، ءبىرىن ءبىلىپ وتىرعان جوق.

– ءسويتىپ، كىمگە سەنەرىن، كىمگە سۇيەنەرىن بىلمەي دال بولىپ جۇرەدى دەيسىز عوي.

– ەلدى شاتاستىرادى. كىمدى قولداپ، كىمگە داۋىس بەرەرىن بىلمەي قالادى. بۇعان قاراعاندا، بىزدە وسىلاي سىنا قاعۋ ساياساتى بار سياقتى. وسىلايشا، ەكىگە ءبولىپ جىبەرەدى دە، جاقسى باستالعان ءىس ءوز-وزىنەن قۇمعا ءسىڭىپ كەتەدى. الگىندەي ۇيىمدار تاراپ كەتەدى. 

– جالپى، ۇلتتىق ۇيىمداردى بىرىكتىرمەۋدىڭ ساياساتى ەجەلدەن قالىپتاسقان عوي. تاريحتا ونىڭ ۇلگىسى كوپ ەكەنىن بىلەمىز. 

– ۇلتشىلدار دەگەندە، ءوزىنىڭ ۇلتىنىڭ قامىن ويلاماسا، ول قانداي حالىق؟! ۇلتشىل بولۋ دەگەن قازاق جاساسىن، ورىستار قۇرىسىن دەگەن ماقسات ەمەس قوي. ءبىز ونداي لوزۋنگ كوتەرگەن ەمەسپىز. ورىسشا ءان ايتامىز، ورىسشا سويلەيمىز. بۇكىل تەلەارنالاردىڭ كوبى ورىسشا. ءبىر عانا «قازاقستان» تەلەارناسى قازاقشا سويلەيدى. التى كۇن دەمالىس بولدى. التى كۇندە سول تەلەارنالار مەزى قىلدى. ءبىر ايتا كەتەتىن نارسە، وسى قازاققا تەلەۆيدەنيە كەرەك پە؟ ءبىر جەتى بولدى، وسى ساۋال مەنى مازالاپ ءجۇر. قازاقتىڭ تەلەۆيدەنيەسى كەرەك ەمەس سياقتى. ودان ورىستىڭ تەلەارناسىن كورە بەرگەنىم جاقسى.

– نە سەبەپتى؟

– سەبەبى، ەشقانداي پروبلەمالار كوتەرىلمەيدى. اندا-ساندا cۇحباتتاردى، «ايتۋعا وڭاي»، «وزەكجاردى» دەگەن سياقتى باعدارلامالاردى بەرىپ قويادى. 29-ىنان باستاپ، ماعان تەلەارنالار سونشالىقتى جەركەنىشتى بولىپ كەتتى. قاي ارنانى اشساڭ دا – كونتسەرت. سول ارتىستەر، سول ءان. مىنا ەكراننان انا ەكرانعا كوشىپ جۇرگەن ارتىستەر. العاشقى كۇنى كوردىك. «جارايدى» دەدىك. ولار بىرنەشە كۇن قاتارىنان كورسەتىلدى. ءتىپتى انشىلەردىڭ ءبىرازى سونشالىقتى ماعان جەكسۇرىن بولىپ كەتتى. كورگىم كەلمەيدى. سول باياعى اندەر. ءبىر جاڭالىق قوسقان جوق. بارىنىكى باياعى ايتقان ءان. ون-ون بەس رەتتەن تىڭداعان شىعارمىز. ورىستىڭ انشىلەرىنە قاراڭىزشى. بەس جىل سايىن باعدارلامالارىن وزگەرتىپ وتىرادى. ولار درامالىق وبرازدار جاسايدى. جانىن سالىپ ايتادى. ولاردا كەرەمەت ۇلكەن شىعارماشىلىق ءوسۋ بار. قانشا پاتريوت بولسام دا، مەن قازىر «ەۆرونيۋستى» كورەم. ورىستىڭ ارنالارىن قاراڭىزشى. «365 كۇن» دەگەن باعدارلاما بار. ادامنىڭ جان دۇنيەسىن بايىتاتىن كەرەمەت فاكتىلەردى كورسەتەدى. ءتىپتى، لەنيننەن باستاپ، ولاردىڭ بىزگە بەلگىسىز قۇپيالارىن ايتىپ وتىرادى. الەمدىك دەڭگەيدەگى يمپەراتورلاردىڭ ءومىرىن كورسەتەدى. ۇلى وتان سوعىسى نە سەبەپتى شىقتى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس شە؟ ءبىز بىلمەيتىن ءتۇرلى فاكتىلەر بار. تاريحي ارنالارى بار. تاۋەلسىز ارنالارى دا بار. ولار ساياساتقا ارالاسپايدى. سونىڭ وزىندە ادامدارعا قاجەتتى دۇنيەلەردى ۇسىنادى. كۇنى كەشە عانا ۇلى ادامداردىڭ ماحابباتى تۋرالى ارنايى باعدارلاما كوردىم. وزىمىزگە بەلگىلى روزا ليۋكسەمبۋرگ، كوللونتاي، كلارا تسەتكين سياقتى ادامداردىڭ ءومىرىن كورسەتتى. تاريحشىلار قانداي جاقسى سويلەيدى. ولاردىڭ ومىرىندە قانداي ادامدار بولدى؟ ءبىز ونى بىلمەيمىز عوي. كلارا تسەتكين مەن روزا ليۋكسەمبۋرگ بىزگە 8 ناۋرىزدى الىپ كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا ايەلدەردىڭ كۇنىن ءالى كۇنگە تويلاپ كەلەمىز. ال ولار 1924 جىلعا دەيىن «سۆوبودنىي سەكستى» ناسيحاتتاپ كەلىپتى. وسىنىڭ ءبارىن ەگجەي-تەگجەيلى ايتىپ بەرگەن جۋرناليستەردىڭ ءبىلىمى قانداي كەرەمەت؟ بىزدە شە؟ ءبىزدىڭ جۋرناليستەردىڭ دەڭگەيى قانداي؟ مەنەن سۇحبات الادى، قاليحاننان الادى. تاريحتى بىلەتىن جۋرناليستەر جوقتىڭ قاسى. ەكونوميكانى جاڭعاقشا شاعاتىن جۋرناليستەر كورىنبەيدى. ساياسي جۋرناليستەر جوق. سپورت جۋرناليستەرىنىڭ ءوزى سپورتتان حابارى جوق. فۋتبول كورگەندە، قازاقشاسىنا كەلگەندە داۋىسىن ءوشىرىپ تاستايمىن. ىزامنىڭ كەلگەنىنەن. ورىستىلدىلەردى تىڭداساڭ، ناقتى اقپاراتتى الىپ وتىراسىڭ. ماسەلەن، بوكستى جۇرگىزەدى. ءوزى توعىز اق مينۋت بولادى. جينالىپ الىپ، ەكى ادام اڭگىمە ايتادى. جىنىڭ كەلگەنى سول، تەلەۆيزوردى لاقتىرىپ تاستاعىڭ كەلەدى. ارتاەۆ چەمپيون بولاتىن بولدى. سوڭعى ءۇمىت. ەكى جۋرناليست وتىرىپ الىپ، اڭگىمەنى سوعىپ وتىر. قايداعى اڭگىمەنى ايتادى. ارتاەۆ ۇتا باستادى. سونى ايتۋدىڭ ورنىنا قىسىر اڭگىمەنى ءسوز قىلادى. رەپورتاج دەگەندى بىلمەيدى. كوممەنتاريدەن حابارى جوق. وندا ماقالا جاز. بوكس تۋرالى. ءبىز ءالى كاسىبي جۋرناليستەردى دايىنداي الماي وتىرمىز. بارلىق سالانى قامتيدى دەيمىز. ول دۇرىس ەمەس. ءبىر جۋرناليست ءبىر عانا سالانى الىپ ءجۇرۋ كەرەك. مادەنيەت ءجۋرناليسى مادەنيەتتى عانا مەڭگەرۋى كەرەك. سپورت ءجۋرناليسى سپورتتى عانا ۇڭعىل-شۇڭعىلىمەن مەڭگەرۋى قاجەت. سپورتپەن ءومىرى اينالىسپاعان ادام سپورتتى جازا سالادى. سپورتتى بىلمەسەڭ، قالاي جۇرگىزەسىڭ؟ رەسەيدىڭ ارنالارىن اشىڭىزشى. بيلياردتان رەپورتاجدى قالاي جۇرگىزەدى. حوككەيدى شە؟ ءار سپورت تۇرىنە بايلانىستى داۋىس ىرعاعى دا بار، ءبىلىمى دە جەتكىلىكتى. سونىڭ ماسەلەسىن بىلەتىن ادامدار جۇرگىزەدى. بىزدە بارلىق سالادا وسىنداي. مەديتسينا قىزمەتكەرى تەمىرجولدى جۇرگىزەدى. تەمىرجولشى دارىگەر بولادى. ماتەماتيك مەديتسينا سالاسىنا مينيستر بولادى. لەنيندى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ول بايعۇس ءبارىن كادر شەشەدى دەپ ايتتى. كادرلاردىڭ ارقاسىندا ون جىلدىڭ ىشىندە مەملەكەتتى مەملەكەت ەتىپ كەتتى. ءبارىن ستالين كەلىپ ءبۇلدىردى. كادرگە ءمان بەرمەۋىمىزدىڭ سالدارى وسىعان اكەلىپ سوعادى. ادەبيەتتى بىلەتىن جۋرناليست بار ما؟ موسكۆانىڭ جازۋشىسىمەن سويلەسەتىن جۋرناليستەرىنىڭ پىكىرلەرى قانداي؟ ادەبيەتتى بىلەتىن، سول جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنان تولىق حاباردار ادام. ورىس ادەبيەتى نەگە تومەندەپ قالدى دەگەن سياقتى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەي الاتىن مامان.

– جىل سوڭىندا باس پروكۋراتۋرا ەلەڭ ەتكىزەرلىك جاڭالىقتى جاريالادى. التىنبەك سارسەنباەۆتىڭ ولىمىنە تاپسىرىس بەرگەن ادامنىڭ اتى بەلگىلى بولدى دەپ مارقۇمنىڭ دوستارى، تۋىستارى، پىكىرلەستەرى ءباسپاسوز ءماسليحاتىن وتكىزدى. اقش وكىلى دە ءوزىنىڭ ويىن جەتكىزدى. باق-تار ءىلىپ اكەتتى. ءسىز نە ويلايسىز؟

– ساياسات دەگەن و باستان ويىن. سپەكتاكل. مۇنىڭ رەجيسسەرى كىم، سوعان بايلانىستى. ول كەيدە پەسانىڭ تەكستىنە دە بايلانىستى. كەرەمەت ليريكالىق پەسانى تراگەدياعا دا اينالدىرىپ جىبەرۋگە بولادى. رەجيسسەر سولاي قويامىن دەسە. سول سياقتى، بۇل دا سپەكتاكل ەمەس پە دەپ ويلاپ قالدىم. بىرنەشە جىل بولدى، ساياسي ءومىرىمىزدىڭ ءبارى بەس-التى ادامعا بارىپ تىرەلەدى. ءبىرى – راحات اليەۆ، ەكىنشى – مۇحتار ءابليازوۆ، ودان كەيىن، مۇحتار جاكىشەۆ، التىنبەك سارسەنباەۆ پەن زامانبەك نۇرقادىلوۆ. ودان كەيىن قاجىگەلدين قايتىپ كەلۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمە تاراپ كەتتى. مەنىڭ ءىنىم بىلتىر ارىستا پوليتسياعا ورنالاسۋ ءۇشىن قانشا تەكسەرۋلەردەن ءوتتى. التى اي تەكسەرۋدەن ءوتتى. وسى جاقتا كۇيەۋبالالارىما دەيىن تەكسەردى. بار بولعانى ارىستىڭ پوليتسياسىنا ورنالاسۋ ءۇشىن عانا. كەيدە ويلايمىن، بۇلاردىڭ ءبىرىن قولداپ، ءبىرىن قولداماعاننان گورى، ۇندەمەي قالعان دۇرىس پا دەپ. سەن ەرتەڭ دالادا قالاسىڭ. شاڭ قاۋىپ قالاسىڭ. ويتكەنى، سول كەزدەگى ساياساتپەن راحاتتى جامانداساڭ، ەرتەڭ ولار اقتاپ الۋى مۇمكىن. ەگەر دە راحاتتى ماقتايىن دەسەڭ، ءىسىنىڭ ءبارى اناۋ. سوندىقتان دا، بۇل كەزەكتى ءبىر ويىن با دەپ ويلايمىن. ءالى دە ساياسي وزگەرىستەردىڭ الدىنداعى دۇنيە مە؟ كۇنى كەشە حودوركوۆسكيدى بوساتتى عوي. نەمىستەر «پۋتين بىزدەن قورىققاندىقتان بوساتتى» دەپ جازىپتى. پۋتين تۋرالى اقپاراتتىڭ ءبارى گەرمانيادا ەكەن. سول سياقتى بۇل دا ويىننىڭ ءبىر ءتۇرى عوي. ايتپەسە، حودوركوۆسكي سياقتى قانشاما ساياسي تۇتقىندار جاتىر. ساياسي ويىن دەگەندە پىشاقتىڭ ءجۇزى سياقتى. بۇعان پىكىرىڭدى اشىق ايتىپ تا بەرەكە تاپپايتىن ويىنداردىڭ ءبىرى دەپ ويلايمىن.

– جىلقى جىلى تابالدىرىق اتتادى. جىلقىنىڭ تابيعاتى قانداي؟ قازاققا جىلقىنىڭ بەرەر پايداسى بار ما؟

– جىلقى جىلى ايتەۋىر، ىرىم ءۇشىن جىلقى عوي. شوشقا نەمەسە سۇيكىمسىز جىلان ەمەس. جىلقى جىلى قازاقتىڭ ايدارىنان جەل ەسەتىندەي جۇيرىك جىل بولسا ەكەن دەپ ويلايمىن. ۇيدە جاتىپ، ءبىر ايەل ءۇش بالا تۋسا قۋانام. قازاقتىڭ ءبىر ايەلى. كوشەدە كەتىپ بارا جاتقاندا، جاس كەلىنشەكتەر مەن جىگىتتەردى كورسەم، قۋانام. قازاقتىڭ سانى ءوسىپ جاتىر عوي دەپ قۋانام. تاتۋ وتباسىلار وسسە ەكەن دەيمىن. باقىتتى ءبىر ۇرپاق بولسا ەكەن دەيمىن. ول جامان بولسا، مەن جامانمىن دەيتىندەي ۇرپاق وسسە ەكەن دەيمىن. مەملەكەتتىڭ ساياساتى ءادىل بولسا ەكەن دەيمىن. بىلىمىنە سايكەس جۇمىس ىستەسە ەكەن، ءبىلىمسىز ادام وزىنە لايىقتى سىباعاسىن السا ەكەن دەيمىن. بيبلياداعىداي: «كەساريۋ كەسارەۆو، ا بوگۋ بوگوۆو» دەگەندەي، اركىم وزىنە لايىقتى ورنىن السا ەكەن دەيمىن. اركىم ءوزىنىڭ قابىلەتىنە بايلانىستى ورنىن تاپسا ەكەن. قابىلەتتى ادامدار كوش باستاسا ەكەن دەيمىن. قابىلەتسىزدەر العا شىعىپ، قابىلەتتىلەر شاڭ قاۋىپ جاتسا، بۇل دا مەملەكەت ءۇشىن قايعى عوي. جۇيرىكتەردىڭ جارىسىندا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرىنەن جاي ءبىر اشەيىن جابىلار وزىپ جاتسا، بۇل دا قايعى. سوندىقتان دا، اركىم وزىنە لايىقتى ومىردەن سىباعاسىن الىپ جاتسا، جاقسى. بۇل بىزگە ناۋرىزدىڭ عانا ەمەس، ءبىر جىلدىڭ قۋانىشى بولار ەدى. وسى جىلدان باستاپ، جاقسىلىقتار باستالار دەگەن ويدامىن. ەلىمىزدە تىنىشتىق بولسىن! بەرەكە-بىرلىگىمىز ارتسىن!

اڭگىمەلەسكەن گۇلزينا بەكتاس

"تۇركىستان" گازەتى