Qazaqstanda shamamen 7 mynnan astam adam donorlyq aghzagha zәru. Onyng ishinde býirekke – 3,5 myn, jýrekke – 800, bauyrgha – 1,5 myng adam múqtaj Alayda, mamandar nauqastardyng 30-40 payyzy jana aghzagha qol jetkizbegen kýii qaytys bolyp ketetinin aitady.
 

Búl uaqytta internet arqyly dene mýshesin qomaqty qarjygha ótkizgisi keletin jastardyng jarnamasynan kóz sýrinedi. 

Qazaqstanda shamamen 7 mynnan astam adam donorlyq aghzagha zәru. Onyng ishinde býirekke – 3,5 myn, jýrekke – 800, bauyrgha – 1,5 myng adam múqtaj Alayda, mamandar nauqastardyng 30-40 payyzy jana aghzagha qol jetkizbegen kýii qaytys bolyp ketetinin aitady.
 

Búl uaqytta internet arqyly dene mýshesin qomaqty qarjygha ótkizgisi keletin jastardyng jarnamasynan kóz sýrinedi. 

«Býirekke» ainalghan bauyr
Anar ózining jalghyz bauyryn «býiregim» deydi. Óitkeni onyng sol jaq býiregining Aydyngha berilgenine alty ay boldy. Eki balanyng anasy búl qadamgha basqa amaldyng qalmaghanynan barghan. «Bauyrymnyng jaghdayy kýn sanap nasharlap bara jatty. Ony óltirip qoyyp, qarap otyra almadym» deydi Anar. Sebebi aghayyndylardyng aghzalary bir-birine óte sәikes keletinin estigen. Sondyqtan ol kýieuining de, qayyn júrtynyng da qarsylyghyna qaramastan, bir býiregin jaqyny ýshin tәrk etken.
Anardyng qúrbandyghynyng arqasynda Aydynnyng ómiri úzardy. Ápkesine bauyrynyng amandyghy men mahabbaty – eng ýlken syi. Alayda eshqanday ótemsiz ózining bir mýshesin tipti tuysyna bolsyn, suyryp beruge әzir adamdar az. «Jeti ómir» filimindegi Uill Smitting keyipkeri tәrizdi jankeshtilerdi tek kinodan kóruge bolady. Al shynayy ómirde adamnyng sau aghzasy qyp-qyzyl saudagha týsedi.
Internet arqyly dene mýshesin auksiongha salatyndardyng basym bóligi 30-gha deyingi jastar.Olar ózderining bir aghzasyn (býirek, bauyr) 40-150 myng dollargha baghalaydy. Mәselen, http://uralsk.vsesdelki.kz  saytynda 19 jasar Aqbayannyn: «Sau býiregimdi satamyn. Qymbat emes» degen jarnamasy nazargha ilikti. Ol býiregin 40 myng dollargha satqysy keledi.Biraq keyin rayynan qaytty ma, әlde býiregi tez «ótip» ketti me, telefonyn kótermedi. «Býiregimdi shúghyl týrde satamyn» degen kelesi jarnamany oqyp, habarlasqanymyzda Almagýl esimdi 33 jasar astanalyq kelinshek «býirekti óte qymbatqa beretindigin» birden mәlimdedi. Ángime barysynda satylatyn býirekting onyng kýieuiniki ekendigi anyqtalyp, odan týsetin 130 myng dollar ipotekalyq nesiyeni jabugha ketetindigin bildik. Almagýl ózining tauar baghasyn týsirmeytindigin, qazirding ózinde oghan súranys joghary ekendigin qadap aitty. «Bir kisi balasyna satyp alghysy keledi. Sol ýshin qazir aqsha izdep jýr» dedi shimirikpesten.
Qazirgi kezde qazaqstandyq qara naryqta bir býirekting qúny 20-30 myng dollar shamasynda ekendigin bayandady 47 jasar semeylik Shynghys. Ol ózining bir býiregin 20 myng dollargha alghan. Tipti 15 myng dollargha satatyndar da tabylatyndyghyn, biraq ondaydy әli kezdestirmegenin aitady. Oghan bir býiregin bergen 23 jasar Mihail esimdi jigitti tanystary arqyly tapqan. Kenetten qomaqty oljagha kenelgen jas jigit ýilenu toyyn jasap alypty.
Zang boyynsha Qazaqstanda adam aghzasyn satugha da, satyp alugha da tyiym salynady. «Organdar erikti týrde jәne óteusiz berilui tiyis» dep jazylghan Dýniyejýzilik densaulyq saqtau úiymynyng 2010 jylghy deklarasiyasynda. Dene mýshesin saudalaghandar, mәselen, Germaniyada donor da, aghzany alushy da, operasiya tipti shetelde jasalsa da, 5 jylgha deyin bas bostandyghynan aiyrylady.
Qazaqstanda aghza satyp alatyndargha operasiya jasalmaytyndyghyna, dәrigerlerding onday iske barmaytyndyghyna sendiredi Densaulyq saqtau ministrligining shtattan tys bas transplantology, «Bolashaq» baghdarlamasyn týlegi Ghany Qúttymúratov. «Bizge donorlar «aghzany óteusiz beremin» degen notarialdy hatpen keledi. Al zanda «tek tuysqany ghana aghzasyn berui kerek» dep jazylmaghan» deydi dәriger. Yaghny bir mýshesin aqshagha satqysy kelgen adam nauqastyng «joldasy, synyptasy» bola salsa, olardyng astyrtyn kelisimderining syryn eshkim asha almaydy. Ekinshi jaghynan, dene mýshesin saudagha salghan kisi satyp alushynyng auyzsha uәdesine ghana senip, pyshaqqa týsedi. Eger operasiyadan keyin aghzanyng jana iyesi uәdesin úmytyp, aqsha tóleuden jaltarsa, donor ózining shyghynyn esh dәleldey almaydy. Biraq múnday jaghdaydyng mýmkin emestigin aitady Shynghys. «Búl – zat emes, adamnyng bir aghzasy! Sondyqtan әr nauqas jana mýshesining sinisti boluyn tilep, donordyng rizashylyghyn qalaydy. Maghan býiregin bergen bala tughan bauyrymday», – deydi nauqas.

Aqshagha tabylatyn aghayyn
Ózining bir aghzasyn aqshagha aiyrbastasa da, ol sol arqyly ólim auzynda jatqan adamgha kómek kórsetedi dep esepteydi Shynghys. «Bәri, tuystar da, joldastar da aqshagha kelisedi. Býirekke ketken qarajat – ómirimdi saqtap qalghany ýshin jasalghan syi» dep týsindirdi Shynghys. Al syilyq jasaugha tyiym salynbaydy. Búghan deyin ol ózine layyq býirek izdep talay sandalghan, býirek jetispeushiligining qasiretin jyldap tartqan. Reseyding Omsk qalasynda mәiit aghzasyn paydalanatyn bir klinikada 40 myng dollargha jasalynatyn operasiyany bir jyl kýtkenimen, kezegi sol kýii kelmegen. Pәkstangha da barmaqshy bolghan. Biraq ol jaqta emdelgen tanystarynyng bәri keyin qaytys bolyp ketkennen keyin rayynan qaytypty. Birneshe jylda 4-5 adamdy tauyp, donor retinde olardy emhanagha da jetektegen. Árqaysysyn 60-70 myng tengege medisinalyq tekseruden ótkizgen. Biraq eshqaysysy búl operasiyagha jaramdy bolmay shyqqan. Sondyqtan ótken jyly Mihaildyng tabyla ketui – Shynghys ýshin sәttilik.  
Qazaqstanda aghzagha zәru auyr nauqastardyng tek 15 payyzy ghana ózderine sәikes keletin «tuystar» taba alady. Qalghandary donor tapshylyghynan shetelderge jiberiledi nemese elding bir týkpirinde qaytys bolatyndyghyn aitady Qúttymúratov. Densaulyq saqtau ministrligining mәlimetterine qaraghanda, byltyr transplantasiyalyq operasiyagha múqtaj adamdardyng shetelderde emdelui ýshin budjetten milliard tenge bólingen. Sheteldegi әr transplantologiyalyq operasiya shamamen 200 myng dollar túratynyn eskersek, búl aqshagha myndaghan nauqastyng 1 payyzynan azy ghana iyek arta alady.
Múnday jaghdayda auru jandardy qaytys bolghan adamdardyn  qútqara alatyndyghyn algha tartady Qúttymúratov. «Bir qaytys bolghan adamnan eki býirek, bir bauyr, bir jýrek alynady. Sonda bir adam tórt adamnyng ómirin saqtap qalady» deydi dәriger. Alayda qaytys bolghan adamnyng tughan-tuystary onyng mýshesining kesilip alynuyna kelisim bere bermeydi. Bir jaghy – zandy bilmese, ekinshi jaghy – múnyng dinge qayshy keletindigin uәj etedi. Alayda internettegi forumdarda mәiitterden aghzalar jappay alyna bastasa, búl jol apatyna úshyraghan jastardyng tiri qalu mýmkindigin kýrt kemitedi degen kýdik jii keltiriledi. Byltyr tek jol apatynan Qazaqstanda 3 myng adam qaytys bolsa, jalpy 3 mәiitten ghana aghza alynghan.
Al Qazaqstanda adam aghzasyn auystyrugha qatysty operasiya sany jyl sayyn arta týsude. Eger 2009 jyly bar joghy 4 operasiya jasalsa, 2012 jyly – 74, 2013 jyldyng alghashqy segiz aiynda – 115 operasiya ótken. Sondyqtan qazaqstandyq nauqas jandardyng әzirge jalghyz ýmiti – qanday jolmen bolsyn, aghzasymen bólisetin aghayyn tabu.

Ayjan Kóshkenova

"Ayqyn" gazeti