«Qonyr әuliye» atauymen dýnie jýzinde belgili bolghan  8 jerde ýngir bar eken. Bir qyzyghy «Qonyr әuliye» dep atalatyn ýngirlerding bәrining auzy kýnbatysqa qaraghan.

Sol segiz  ýngirding beseui Úly Túran dalasynda ýsheui Evropa taularynda desedi. «Qonyr әuliye» ýngirlerining ishindegi eng irisi Abay oblysyndaghy Úly Abay, Shәkerim qajy, Múhtar Áuezov, Múhtar Maghauinder dýniyege kelgen qasiyetti topyraqta. Ekinshi  –  Bayanauyl-Jasybaydaghy ýngir. Kelesi eki Qonyr әulie ontýstik ónirde. Biri – Qazghúrt tauynda. Oghan kóp adam bara qoymaydy, iyendeu jer. Ekinshisi – búrynghy Lengir audany, qazirgi Tóle by  audanynda. Badam sarqyramasy jaghynda, ony keybireuler «Suly ýngir» dep te ataydy. Al Qazaq dalasyndaghy besinshi «Qonyr әuliye» ýngiri elimizding batysynda, Jayyqtyng jaghasynda. Dýnie jýzindegi segiz Qonyr әuliyening qalghan ýsheui Europada, Batys Karpat taularynda. Qonyr әuliyening bir ghajaby – tauy da, ornalasuy da, ýngiri de bir-birine óte úqsas keledi. Bayanauyldaghy «Qonyr әuliye» ýngiri shyraqshysynyng aituy boyynsha qasiyetti mekenderding  anyzy terende jatyr.

Izraili men Iordaniyanyng shekarasynda túrghan Qonyr әuliyeni «Eskendir Zúlqarnaydyng tәu etetin orny» dep ataydy eken. Anyz boyynsha, Eskendir joryqqa attanarda sol ýngirge kirip eki-ýsh kýn jatyp, ýngir iyesi rúqsat berse, attanyp, jauyn jenip, jenispen oralady deydi. «Súltan Sýleymen» degen teleserialdaghy Sýleymen súltannyng bas uәziri Ibragim pasha jaralanghanda sýirep әkep, bir ýngirdegi sugha salatyn epizotty bayqasanyzdar sol ýngirding aty da «Qonyr әuliye».

Álemning segiz jerinde ornalasqan «Qonyr әuliye» kim? Búl turaly  Álkey Marghúlan, әlemge tanymal antropolog Mihail Gerasimov, jihankez polyak Adolif Yanushkevich, Petr Rychkovtar:  «Qonyr әulie – payghambar» degendi aitady. Jer betinde ghúmyr keshken 124 myng payghambardyng bireui týrki nәsilinen bolghan eken. Ony orystar «prorok Iliya» deydi, bizde – «Qyzyr Iliyas» nemese «Qydyr ata» deydi. Sol Qyzyr Iliyasqa 18 myng ghalamnyng iyesi Alla taghala qiyamet qayymgha deyin mәngilik ómir syilaghan eken. Elge batasy tiyip, tilegimizdi Allagha jetkizu ýshin ol mәngi jasaydy degen úghym bar. Ýngirge bir úzyn boyly qonyr adamnyng kirip-shyghyp jýrgenin ghúlama ghalymdar, kóripkel baqsylar, shyraqshylar, úzaq uaqyt qaryna qúryq ilip jýrgen jylqyshylar kóredi eken – deydi Bayanauyl shyraqshysy Altynbek Qúrmanov myrza.

Qonyr әulie jerine qadam basqan sayyn – әpsana, adym basqan sayyn – anyz. Bayanauyldaghy sol qonyr ýngir 4 bólikten túrady. Qysy-jazy esigi ashyq. Kirgen boyda «Kýmbez» - meshit bóligi. Qúday ýii – qúthana. Odan keyingi han da, qara da basyn iyip kiretin – bosagha. Qazaq bosaghang berik, shanyraghyng biyik bolsyn deydi. Búl jerde bәri de basyn iyip kiredi. Áygili babalarymyz da, ghúlama ghalymdarymyz da, qarapayym halyqqa da Alla taghala bәrining basyn iygizip qoyghan. Kelesi – úzyn dәliz, «qonalqy». Eshqanday kýn sәulesi týspeydi. Tek esikten týsken sәulemen ghana jaryqtanyp túr. Qonyr әulie ýngirine keletin  múqtaj jandardyng eshkimge aita bermeytin bir qúpiya tilegi bar. Jan dýniyesin, ishtegi sherin taratu ýshin osynda keledi. Ýngirding eng týkpirinde baspaldaqpen kóterilsen, tas qazan bar. Bir keremeti qazandaghy su – qasiyetti. Onyng qúramynda 9 payyzdan joghary kýmis bar. Medisinada taza kýmis densaulyqqa asa paydaly. Kýzgi salqynda, qysta ýngirge eshkim barmay qalghanda, qazannyng suy tolady. Syryldap aghyp, ózimen-ózi tazarady. Bir júmaday toqtausyz aghady. Sosyn basylady. Osy sudyng emdik qasiyeti óte joghary. Qazan aiynda adam ayaghy basylyp, búl tónirekte andar kele bastaydy. Sileusin, arqar, qúlja, búlan jýredi. Qazan  aiynda tolghan su sol qalpy kelesi jyldyng sәuirine deyin túrady. Qysta kýmbezde 2-3 gradus jyly bolsa, bosaghadan attaghan song 4-5 gradusqa deyin jylylyq bolady. Al «qonalqada» 8-12 gradus aralyghynda úyaday jylylyq saqtalady. Dalada qaqaghan ayaz bolghanda da ýngirding ishinde órmekshi órmegin órip jýredi. Qysta asa múqtaj jandar bolmasa, búl jerge jan balasy ayaq baspaydy. Qanday ayazda qazannyng suy qatqan emes. Dalada qarly boran soghyp túrghanda ýngirding ishinde jyly samal ýrlep túrady.

Qonyr Áulie ýngirine kóteriletin baspaldaqtardyng úzyndyghy 110 metrdi qúraydy. Ár 10-15 metr sayyn demalugha arnalghan alang jasaqtalghan. Eki kameradan túratyn ýngirding jalpy úzyndyghy 30 metrdi qúraydy.

Úly Túran dalasyna islam dini kelgenshe kýnge tabynyp, tәnir qúty – Úmay ana destik. Qazaqtar «Bay ana» deydi. Ózi sonday bay ana -  jomart, myrza, súrasang baylyq, aldyna mal, shanyraghyna jan salyp beredi. Sol zamanda osy ólkeni Altay týrkileri mekendep, Qaghandar kýnde tanmen talasa túryp, shyghystan shyghar Kýndi kýtip alyp, «anamyz oyandy»  dep eldi oyatady eken. Dýniyening barlyghy anadan tuady, anadan taraydy. Sol Anasyna degen mahabbaty zor Qaghan «Qonyr әuliyenin» manynda janynda aidahary bar  shyghysqa – Altaygha qarap túr. Jylandy qasyna qarauyl etken Qaghannyng beynesin әulie basyndaghy shyraqshy qalshiyp shyghysqa kóz tikken adam beyneli tasty kórsetti. Jer ana, tabighat ana degen sekildi qazaqy týsinikte de Ana alghashqy orynda túrady. Qaghan da óz qúrmetin, mahabbatyn әueli Anasyna kórsetedi. Mine, sol Qaghannyng zamanynda osy qasiyetti Qonyr әulie ýngirin «Bay ana ýngiri» dep ataghan eken. Sol Bay ana osy ýngirdi meken etedi. «Qonyr әuliye» bir jartas ýstine jýk artylyp, shógip jatqan týiege úqsaydy. Anyzgha sensek, týiege jýk artyp jetelep bara jatqan  әiel adam sekildi. «Tәnir qúty Bay ana (Úmay ana) tórt týlikting әuliyesi jelmayagha qasiyetti Qonyr әulie ýngirinen yryzdyq pen nesibeni, jaqsylyq pen berekeni artyp alyp, mynau Úly daladaghy halyqqa taratugha ketip barady» - deydi kóne anyz.

Osy ýngirdi zerttegen ghalymdar  Álkey Marghúlan men Gerasimov ýngir ishinde runa jazuymen jazylghan taqtaysha bolghanyn anyqtapty. Onda «Qaghan úly Túghyryl» degen jazu bolghan desedi. Álkey Marghúlan qaldyrghan anyz boyynsha ejelgi týrkiler ózderinen keyingi múragerlerin osy ýngirde saylaytyn bolghan. Sonda túghyrgha kóterilgen jas qaghan tómendegi halyq pen ýngir ishinde otyrghan ru basylar, taypa kósemderine ant beredi. "Men eki dýniyening bosaghasynda túrmyn. Áne – mәngilikting mekeni, mine – Jaratqannyng kýmbezi, әne – jaryq dýniye! Ant etemin! Jetim menen jesirge pana bolam, gharip penen miskinge qorghan bolam! Ash-aryqqa tamaq bolam! Halqymdy batysqa alyp jýrem!» - deydi eken.

Bayanauyl taularynyng әsem beynesi kýn úyasyna batar shaqta tas beyneler anyq aiqyndalyp, әdemi kórinedi. Jasybay kólin jastanyp  shalqadan jatqan әielbeyneli jartasty osy ónirde mәngilik tynys tapqan Bay ana anamyz eken deydi anyzshylar.

Ózim arnayy baryp kuә bolghan, arasyn myndaghan shaqyrym bólip jatqan  eki «Qonyr әuliye» ýngirining úqsastyghy meni tang qaldyrdy.

Abay oblysyndaghy  tylsym qasiyetimen, tereng tarihymen, asa kórkem kórinisterimen Abay Qúnanbayúlynyng ómirimen tikeley baylanysty birden-bir belgili  tabighy nysan da «Qonyr әuliye» dep atalady. Búl ýngir Bayanauyldaghy tas ýngirmen salystyrghanda әldeqayda ýlken. Ishine kirgen adam tik jýre alatyn, úzyndyghy 150 metr ýngirding tereninde 3 kól jasyrylghan. Songhysy әli kýnge deyin ghylymgha da, adamgha da júmbaq, jeti qat jerding bizge belgisiz qúpiyasy.

Aqtas tauy bordan týzilgendikten aty da, zaty da aq týspen baylanysty.  Múndaghy aua temperaturasy +10 gradus shamasynda, al adam ayaghy jeter kóldegi su temperaturasy +4 gradus. Ýngirdegi kól suynyng temperaturasy qysy-jazy ózgermeydi.  Ziyaratshylar týsetin jerasty aidynnyng eni 25 metrdi, terendigi 5 metrdi qúraydy. Múndaghy su móp-móldir әri sergiterliktey suyq. Ýngir әli de tolyq zerttelip bolmaghandyqtan, elimizdegi ghana emes, jer jahandaghy eng tylsym oryndardyng biri retinde tanymal.  Su kólemi әr jyly bir týsip, bir kóterilip túratyny anyqtalghan.

Qarauyl auylynan 80 shaqyrym, Toqtamys auylynan 20 shaqyrym qashyqta,  Aqtas tauynda ornalasqan ýngirding auyzghy quysy syrttan qaraghanda eleusiz kórinedi. Shynghystaudyng batys jaghyndaghy Shaghan ózenining ong jaghalauyna ornalasqan.  Tas ýngirding auyzy Shaghan ózeninen 500 metr jerden bastalady. Adam jaratylatyn ananyng qúrsaghyna úqsas tabighattyn  sheber, biregey tuyndysy. Syn-sipaty tym erekshe bolghandyqtan halyq Qonyr әulie ýngirining tegin jer emes ekendigin әu bastan bilgen. Halyq arasynda ýngirge kelgen adamnyng aiy onynan, júldyzy solynan tuyp, densaulyghy jaqsara týsedi degen senim bar. Negizsiz senim emes. Kremniy siyaqty miyneraldargha bay  ýngir suynyng emdik qasiyetin ghalymdardyng zertteuleri de talay mәrte dәleldep berdi.

Ýngirding «Qonyr әuliye» atymen atalghandyghynyng da óz tarihy bar. Ol Qonyr, Qyran, Qúlan atty ýsh aghayyndygha qatysty anyzdyng jelisimen órilip jatyr. Anyzgha sensek, jer jahandy topan su basqan kezde, ýsh aghayyndy ózderin kemege jalghanghan bórenege baylap, aman qalghan tiri jaratylystyng barlyghyn Núh payghambardyng kemesine mingizip, tieumen bolghan. Alyp tolqyn túryp, ýsh bóreneni ýsh jaqqa laqtyrghandy, Qonyrdyng bórenesi dәl osy ýngirding aldyna týsken-mys. Osylaysha ýngir ózgeni qútqarmaq bolyp, ózi qaytys bolghan Qonyrdyng esimimen atalyp ketti.

Erte zamannan kólding emdik qasiyetin bilgen babalarymyz  jongharlarmen shayqastan song jaralaryn emdeu ýshin kól suyna týsken. Shynghyshan әskeri de osy kólge toqtap, jaralaryn emdegen. Anyz-әfsanalargha qúlaq týrsek 15 metrlik su astyndaghy qúpiya esik arqyly ýlken quys – ýngir - júmbaq Shynghys hannyng songhy mekeni boluy da mýmkin.

Múhtar Áuezovtyn «Abay joly» epopeyasynyng «Ókinishte» atty tarauynda Abaydyng Peterbordan kelgen Ábishti sergip, serpilip qaytsyn dep Qonyr әuliyege jiberetini bayandalady. Sonda ýngirding manyndaghy qorymdargha tandana qaraghan Ábishke Abaydyng shәkirti, әri inisi Kókbay aqyn Qarakerey Qabanbay batyrdyng Abylay hannyng tapsyrmasyn oryndap, qalay «Daraboz» atanghany turaly әngimeni aityp beredi.

1892 jyly «Viytebskie gubernskie vedomosti» gazetining №63 sanynda Qonyr әulie ýngiri jayynda maqala jaryq kóripti. Onda búl ýngir jayynda: «Qonyr әulie – qazaqtardyn Semey manyndaghy әulie ýngiri, onda adam boyynday әielding mýsinine tәu etuge kóptegen adamdar kelip jatady. Onyng ainalasynda tastan jasalghan úsaq zattar, monshaq jәne qola mýsinsheler shashylyp jatady. Áulie manynda qúrbandyq shalynady, indet bolghan jaghdayda auyrghan mal da osy jerge әkelinedi» dep jazylghan eken. Keyinnen «Semipalatinskie vesti» basylymynda Semey ólkesin zertteushi Viktor Bruhanovtyn Qonyr әuliyege jasaghan sapary turaly jazbasy jariyalanady. V. Bruhanov - 1897 jyldan Semey qalasynda túrghan. 1900-1904 jyldary Semey oblystyq statistika komiytetinde qyzmet istegen. Sol jyldary Abaymen birneshe ret jýzdesip, aqynnyng balalary, tughan-tuystarymen, Túraghúl, Shәkerimmen aralasyp túrghan kórinedi. Qonyr әulie ýngirine qatysty derekterde, osy ýngir qabyrghalarynyng birinde Úly Abaydyng arabsha jazylghan qoltanbasy bar ekendigi de aitylady.

Kónekóz qariyalar búryn osy ýngirde shalqalay jatqan әielding tastan qashalghan mýsinderi men 15 shaqty balbal tastardyn, kireberiste «lotos» túrpatynda túghyrda otyrghan adamnyng tas mýsini bolghanyn da aitady. Biraq uaqyt óte kele ol mýsinder qoldy bolghangha úqsaydy. Nemese ol mýsinderding osy manda qyryq jyl boyy bolghan yadrolyq synaqtyng nәtiyjesinde ýngirding tóbesinen opyrylyp jerge qúlaghan alyp tastardyng astynda qalyp qongy da mýmkin.

Ýngirding ózi jәne ishindegi kólshikting suy elding tәu etip, qúrban shalatyn jerine ainalghan. Ýngirining týp jaghynda jylap aqqan búlaq kózi bar.

Qonyr әulie ýngiri jayynda el arasynda anyzgha bergisiz әngimelerding ishinde auyz әdebiyetinde saqtal­ghan derekterding deni jonghar shap­qyn­shy­lyghymen baylanysty. Qonyr әulie ýngiri atauy «Qabanbay batyr» men Shәkir Ábenovting «Toqtamys batyr» dastan^­darynda da kezdesedi. Sonau 1750 jyldardyng ortasynda bolghan Shaghan shayqasy kezindegi bir aiqasta jau jaghy qalyng shannan qazaq qolynyng azdyghyn bilmey dýrkirey qashady. Sol qashqannan Shaghan tauynyng bir tas ýngirine baryp tyghylsa kerek. Ýngirge kirip bekinip alghan qalmaqtar búlargha alghyzbay qoyghan eken. Sol kezde Abylaydyng qoyghan sharttaryna say jaudan ailasyn asyryp, jeniske jetken qolbasshy Qarakerey Qabanbay batyr dәl osy jerde «Daraboz» atanady.

Sol ýngir Qonyr әulie ýngiri eken. Al búl shayqas keyinnen «Shandy joryq» nemese «Qalmaqqyrghan» degen atpen tarihta qalypty. Ýngir manynda jongharlarmen qanshama kes­ki­les­ken qandy shayqastardyng ótkenin sol tónirektegi tas qorymdardyng ózi әigi­leydi.

Ýngirding qay zamannan beri «Qonyr әuliye» atanghanyn naqty eshkim bilmeydi. Jergilikti júrt arasynda tylsym mekenge qatysty týrli әngime aitylady. «Bala kezimde әkemmen birge Qonyr әuliyening ýstinen ótetinbiz. Sol kezde ýngir aldy qaptaghan belgiler bolatyn. Ár qoyylghan tasta әr rudyng tanbalary bilinetin. Mysaly, kóz, shoshaq nayza degen sekildi. Ákem «Búl – qazaq rularynyng tanbalary» dep aitatyn. Sol kezdegi qalyng qorymnyng qazir birde-bireui joq. Qazaqtyng ýlken aqyny Nesipbek Aytúly sonau elordadan qazaq batyrlarynyng esimderi qashalyp jazylghan tas jasatyp әkelip, Qonyr әuliyening basyna qoydy. Sonda aqyn «Búl jerdi «qazaqtyng Borodinosy» dep ataugha bolady» deydi. Óitkeni jonghar shapqynshylyghy kezinde Abylay han bastaghan, Qabanbay, Bógenbay, Toqtamys, Baymúrat sekildi qazaqtyng ataqty batyrlary osynda ataqty Shaghan shayqasyna qatysyp, qalmaqtargha alghash soqqy bergen. Anyzdarda qazaq batyrlary jongharlardy ýngir ishine tyghylghan jerinen quyp shyqqany jayynda aitylady. Berirekte estigen әngimem, Qonyr әuliyege Abay atamyzdyng ózi de qyzyghushylyq tanytyp, arnayy kelip kórip, «Búl ne degen su?» dep ýngir ishine kirip, orys dostarynyng birimen kólding biraz jerine deyin qayyqpen barghan sekildi. Biraq әrirek bara almaghan deydi. Orys dosy, mening oiymsha, Dolgopolov boluy mýmkin. Óitkeni ol osy jaqty kóp zerttegen ghoy. Bala kezimizde ýngirge arqanmen týsip jýrgenimizde ýngir ishinde әulie degen tas bolatyn. Tastan jasalghan mýsin. Qyz ba, úl ma, belgisiz. Kelgen júrt әlgi mýsindi әulie tútyp, әrtýrli zattar, aqsha, tiyn-teben qaldyryp ketetin. Sol әulie tas qazir joq. Ol tas mýsin ózenge tura ketkende sol jaq qaptaldaghy ýngirde jatatyn. Sol tas mýsin sol jerdegi tastardyng birining astynda qaldy ma, bireu alyp ketti me, týsiniksiz. Elding aituynsha, ýngir ishindegi su әri qaray Qonyrshәuli, Aqshәuli, Ayagózge qaray ketip, solardyng ýlken sularyna qosylady», deydi el-jer tarihyna qanyq, abaylyq belgili aqyn Tólegen Janghaliyev. Ýngirge qatysty el arasynda әngimede «kól suynyng dәmi Kýshikbay asuyndaghy búlaq suynyng dәmimen birdey» degen úghym bar.

Kelushiler týsip jý­retin bergi kólden ózge onyng әr jaghyndaghy kól turaly da anyzgha bergisiz әngime kóp. Keybir basylymdarda ýngir týbinde kólemi 35h5 metr bolatyn taghy bir kólding bar ekendigi de aitylyp jýr. Tipti, osydan jeti-segiz jyl búryn elimizding enbek sinirgen turizm qyzmetkeri S.Kistanov, Turizm jәne sport ghylymiy-zertteu laboratoriyasynyng mengerushisi K.Milyaev jәne «Túran» uniyversiytetining dosenti V.Voloshin bastaghan top Qonyr әulie ýngirindegi kólding týbine sýngip, zertteu júmystaryn jýrgizipti. Nәtiyjesinde, kól suynyng astynda kólemi 10h10 m bolatyn qara quystyng bar ekeni, onyng arghy jaghynyng túnghiyq teniz ekeni anyqtalypty. El arasynda osy Qonyr әulie ýngirinde әigili Shynghys han jerlengen degen de bir boljam bar. Osydan biraz jyl búryn Sergey Afanasiev degen tarihshy da osynday toqtamgha kelip, onysyn «Ekspress K» basylymy arqyly kópting talqysyna úsynghany belgili.

Ýngir keremeti sonau erte zamannan bastalghanymen, ghylymy túrghyda HH ghasyrdyng basynda zertteldi. Áyel-ana qúrsaghy tektes ýngirding auyzy tar, adam tek qyrymen kire alady. Biyiktigi – 2 metrden sәl asady. Biraq bir jarym metrden keyin kirgen adam keng alangha tap bolady. Ýngirding ong qanatynan quystar erekshelenip kórinedi. Búryn osy quystarda  shalqalay jatqan әiel zatynyng tastan qashalghan mýsini bolypty. Qariyalardan jetken anyzdarda, osy quystarda ertede 15-ke tayau balbal tastardyng bolghanyn aitady.Ýngirmen әri jýrseniz ýngirding tóbesi kóterile beredi de, dәlizden keyingi bólme tóbesi shanyraq keypin keltirip túrady. Aspan kórinerdey keng shanyraq orynyn qalyng qatpar tas jauyp túr. Ýngir ishimen boylay bergende tas joldar kýrt tómendep, kesek tastar tiktep, ýngir kóline bastaydy. Keyingi ghalymdardyng zertteu nәtiyjesi boyynsha  Qonyrәulie týbindegi kól jerasty tenizimen baylanysyp jatyr deydi.

Ýngir týbi týsui qiyn ýshkir tastarmen kómkerilgen. Ýngirge kirgende ýstindegi tastardy kórip denendi qorqynysh biyleydi. Olardyng keybireulerin qolmen ústap kóruge bolady, al qalghandary biyikte ornalasqan. Kireberisten bastap kólbeu búryshy 50 gradusqa sozylady. Ary qaray ýngirding týbinde ýlken tastar jatyr.Ýngir ishindegi tastardan әrtýrli týsiniksiz jazulardy, qashalghan әrtýrli beynelerdi da angharugha bolady. Abay atamyz qaldyrghan qoltanba sonyng arasynda san jylghy ystan kórinbey kózge týspey qaluy da mýmkin.  Alayda búghan múqiyat ýnilip, ýngir ishindegi tastardaghy tanbalardy zerttep-zerdelegender joq.

Tarihshy Ardaq Berkimbaydyng aituynsha ýngirding "Qonyr әuliye" ataluy Shynghys hannyng jerlenuimen baylanysty-mys. El ishindegi әngimelerge qaraghanda, Shynghys Horezm joryghyna attanarda ýngirding ishine ózi ghana kirip, ýsh kýn boyy shyqpaghan eken. Keyin ómirden ótkenge deyin talay mәrte ýlken joryqtar aldynda osylay jasap otyrghan. Ózi ólgennen keyin osynda jerleudi múragerlerine ósiyet etip tapsyrghan desedi.

Almahan Múhametqaliqyzy

Astana

Abai.kz