Men Oralhan Bókeydi oida-joqta kórdim. Onda da Almatyda emes,  Taldyqorghanda. Ol qyrkýiek aiynyng jazgha bergisiz jarqyraghan shuaqty  kýnderining biri bolatyn. 
Ol kezde janadan ashylghan Taldyqorghan oblystyq drama teatrynda әrtispin. Týs bolyp qalghan kez. Teatrdyng sol jaq qaptalyndaghy «Taldyqorghan»  qonaqýiining aldynda kele jatqanmyn. Qarsy aldymnan súnghaq boyly, qop-qoy  qara shashy iyghyna tógilip týsken bir jigit kórindi. Ýstinde qara kostum, aq  kóilek, qara galstuk. Ol moynyn soza ensesin tiktep keledi eken. Anyryp túryp  qaldym. Mynau Oreken, Oragha, әigili Oralhan Bókeevting ózi ghoy. Apyr-ay, búl kisi múnda qaydan jýr!? Álde soghan úqsas basqa bireu me? Mýmkin emes. Joq, әlde, sol kisining ózi me? Sanamdy qamshylaghan sansyz oidan bir sәtke ózimning de jýrisim bayaulap, ornymda túryp qaldym. Ol kisi de mening oghan tesile qaraghanymdy bayqady. 

Men Oralhan Bókeydi oida-joqta kórdim. Onda da Almatyda emes,  Taldyqorghanda. Ol qyrkýiek aiynyng jazgha bergisiz jarqyraghan shuaqty  kýnderining biri bolatyn. 
Ol kezde janadan ashylghan Taldyqorghan oblystyq drama teatrynda әrtispin. Týs bolyp qalghan kez. Teatrdyng sol jaq qaptalyndaghy «Taldyqorghan»  qonaqýiining aldynda kele jatqanmyn. Qarsy aldymnan súnghaq boyly, qop-qoy  qara shashy iyghyna tógilip týsken bir jigit kórindi. Ýstinde qara kostum, aq  kóilek, qara galstuk. Ol moynyn soza ensesin tiktep keledi eken. Anyryp túryp  qaldym. Mynau Oreken, Oragha, әigili Oralhan Bókeevting ózi ghoy. Apyr-ay, búl kisi múnda qaydan jýr!? Álde soghan úqsas basqa bireu me? Mýmkin emes. Joq, әlde, sol kisining ózi me? Sanamdy qamshylaghan sansyz oidan bir sәtke ózimning de jýrisim bayaulap, ornymda túryp qaldym. Ol kisi de mening oghan tesile qaraghanymdy bayqady. 

Biz Oralhan aghany teatrdan talay kórgenbiz. Ásirese, Áuezov atyndaghy Qazaq memlekettik akademiyalyq drama teatrynyng sahnasynda «Qúlynym menin» qoyylymy qoyylghan kezderde әr premierany jibermeytinbiz. Ádette qoyylymnyng sonynda әrtistermen birge Orekeng sahnagha shyghatyn. Kórermenning ystyq yqylasy men qoshemetine yrza bolyp, kýrektey tisteri aqsiyp, qoi qara shashyn artyna siltep tastap jymiyp túratyn. Sonda, ishimizden: «Apyr-ay, ә! Osynday talantty kisini tanyghandar qanday baqytty jandar?!» – dep, ishtey sahnadaghy әrtisterge qyzygha da qyzghana qaraytynbyz.
Men ornymnan túra úmtyldym da:
– Assalaumaghaleykým, Oralhan agha! – dedim.
Orekeng betime bajyraya qarady da:
– Uaghaleykýmassalam! – dedi. – IYә, sen kimsin?
– Men... men osyndaghy teatrdyng әrtisimin.
– Á-ә, jón eken... – dedi Oreken.
– Oragha, men keshe ghana «Mynau appaq dýniyeni» oqyp shyghyp em... Endi, mine... óz kózime ózim senbey túrmyn, – dedim.
Shynynda da, dәl sonyng aldynda «Júldyz» jurnalyna shyqqan povesti oqygham. Keshte bastap týnge deyin oqyp bitirgem. Sodan úiyqtay almay, men de týnimen dónbekshigem. Bozbala Núrlan men nemis qyzy Luizanyng mahabbatyna týnimen kuә bolgham. Ózim de dәl sol Núrlanday kýy keshkem.  
– Atyng kim? – degen dauystan esimdi jinadym da, nyspymdy aittym. – Agha, bizge teatrgha keldiniz be?
– Joq. Obkomgha kelgem...
– Bizge kelseniz jaqsy bolar edi, sizben kezdesu ótkizer edik.
– Rahmet! – dedi Oreken. – Keyin bir reti kelgende bolmasa...
Ary qaray ne keterimdi, ne ornymda qalarymdy bilmey, qipalaqtap túrdym da:
– Oragha, eger uaqytynyz bolsa, keshke jolyqsaq. Men ony-múny degendey, alyp keleyin... – dedim.
Biraq qaltamda bir rubliden basqa aqsham joq edi. Sonda da solay dep aittym. Orekeng maghan synay, kýlimsirey qarady da:
– Sen keshki 6-gha taman osynda kel, – dedi. – Ekeumiz shay isheyik.
– Qay nómirge? – dedim qarap túrmay.
– Nómirdi qaytemiz? Odan da astyndaghy restorangha barayyq.
– Jaqsy, agha! – dedim.
– Jaraydy, jaqsy, – dedi de Orekeng sol qolyn qaltasyna salyp, tip-tik qalpy ary qaray kete bardy. Men ornymda sileyip әli túrmyn. Bir kezde esimdi jiyp kóshening arghy betine jóney berdim.
Quanyshymda shek joq. «Apyrym-ay-ә! Sonda, keshke Oralhan Bókeev menimen birge shay ishem dedi me?» – deymin ishimnen. Biraq jazushylardyng bәri ishedi deushi edi. Oghan aqshany qaydan alam? Ne de bolsa, buhgalteriyagha baryp, qaryz alayyn dep teatrgha qaray tarttym. Barsam, bas buhgalter ornynda joq, týski astan әli kelmegen eken. Árkimnen bir 10 som aqsha súraymyn. Qaydan, ol kezde teatrdyng әrtisterining bәri jas. Tapqandary tamaqtaryna birde jetse, birde jetpeytin kez. Onyng ýstine, kóbi pәter alghan. Jas otbasylar. Ony-múny alu kerek degendey. Kimde aqsha bolsyn? Sóitip jýrgende, uaqyt ta zyr ete qaldy. Saghat tórt bop qalypty. Ayaldamagha tarttym da «5-shi shaghynaudan qaydasyn?» – dep avtobusqa mindim. Ýige baryp bir kiyer kók shalbar, jasandy teriden jasalghan kurtkam men janalau kóilegimdi kiyip, qonaqýige keldim. Áli de 15 minuttey uaqyt bar.
Esik aldynda әri-beri jýrgem. Bir sәt  ishten Orekeng kórindi. Ýstinde qyzghylt djinsy shalbar, qyzghylt djinsy kurtka. «Jýr, bala!» – dedi Oreken. Ekeumiz meyramhanagha kirdik. Ishte adam kóp eken. Ol kezde meyramhanada temeki tarta beretin zaman. Kók týtin. Ekeumiz bos túrghan búryshqa baryp otyrdyq. Dayashy kelgen song Orekeng ony-múny tapsyrys bergen. Eng sonynda ghana koniyakqa tapsyrys berdi. 
– Talghatjan, men Almatyda ishpeymin, – dedi. – Aqyn-jazushylarmen de, әrtistermen de. Biraq býgin senimen kishkene isheyin, – degen.
Sol keshte әngime kóp aityldy. Orekeng sol kýni menimen sheshilip sóilesken. Men ony-múny shúqylap, asqa auzymyz tiygende, qaltamdaghy bir somym tynyshtyq bermedi. Bir sәt Orekeng syrtqa shyqqanda men aldymyzdaghy qaghaz maylyqqa: «Qazaqstan Lenin Komsomoly syilyghynyng laureaty – Oralhan Bókeyge!» – dep jazdym da, muzykanttargha keldim. Ishinde gitarada oinaytyn Nurik deytin jigit bar. Ony tanimyn. Keyde bizding teatrgha, keyde bizdegi griymer Olyagha kelip túratyn. 
– Nuriyk, mә, mynadan basqa mende aqsha joq. Biraq, myna kisige bir әn arnandarshy, – dep, qaghazdy qosa qystyrdym. Ol kezde әnge tapsyrys beru qúny eki ne ýsh som bolatyn. Nuriyk, әiteuir, aldy.
Orekeng qayta ornyna otyrghan, әngime qayta jalghasqan kez. Bir kezde muzykant jigitting bireui men jazyp bergen qaghazdaghy qúttyqtaudy Orekene arnaghan. Júrt bitken elegizip, jan-jaqtaryna moyyndaryn sozyp qarap qaldy. Orekeng múny, әriyne, kýtken joq. Osy kezde meyramhana zalynyng arghy jaq betinde otyrghan bir-eki jigit eleng etip, biz jaqqa qarady. Bir sәt dayashydan «Sizderge» dep dastarqangha bir bótelke shampan men bir bótelke koniyak jibertipti. Orekeng riza bolyp, dayashygha: «Rahmet!» dedi. Sóitsek, Orekendi syrtynan estigen, biletin әlgi jigitterding sәlemdemesi eken.
...Biz sol keshte Orekenmen úzaq әngimelestik. Býginde, oilap qarasam, búl – Oralhannyng kisi tany biluinde shyghar deymin. Áytpese, búryn tanymaghan, bilmegen jas balamen bir keshte kim solay otyrar deysin?..
Aytpaqshy, sol keshte men Orekene: «Bolashaqta Moskvagha oqugha ketsem, kinorejisser bolsam» degen oiymdy aitqanda:   
– Múnyng óte dúrys. Bizde qazir kinorejisserler joqtyng qasy.
Qarashy, qyrghyzdardyng kinosy qanday keremet?! Ózbekter bolsa, ghajap! Tipti týrkimender men әzirbayjandardyng kinolary da bizden әldeqayda myqty. Sondyqtan, búl oiynnan qaytpa! – dedi.
Jas kezde, balang kezde oiynnyng týkpirinde keybir oilardyng jatatyny bolady. Biraq sol oidy qauzap, qanattandyratyn, jyly sózimen seni aspangha kóteretin adamdar bolady. Orekeng dәl sol kezde mening oi-armanyma qanat bitirgendey edi. Sóitti de mening oiymdy iske asyrmayynsha tynyshtyq tapqyzbaugha týrtki bolghan edi...
 «Búl shaqta qyz appaq denesi kýn kózine qaqtaghan kýmistey bolyp shaghylysyp, tek sugha týsetin ish kiyimimen túrghan. Núrlannyng ón boyyn tokpen úrghanday boldy. Kózi qarauytyp, basy ainaldy. Denesi әp-sәtte qyzyp sala berdi, jútynyp edi, ystyghy birden kóterilgende baryp, esin әreng jighan. Luiza basy ghana qyltyndap, jýzip barady. Qúlashtay kóterilgen bileginen myn-san móldir tamshy sorghalaydy. Núrlan dymy qúryp, jaghagha otyra ketti.» Múnday suretti tek Bókeev qana jazar...
Keler jyly bizding teatr gastrolige shyqty. Semey, Óskemen oblystary. Ýsh aigha sozylghan úzaq sapar. Qaltay Múhamedjanov­tyng «Ózime de sol kerek» piesasyn bizding rejisser Sәulebek Asylhanov «Qaydasyn, Haydarbek?!» dep qoyghan. Men Haydarbekti oinaymyn. Sonymen, eki aidan song biz Qatonqaraghaygha jettik. Bir kýni spektaklidi Shynghystauda qoyatyn boldyq. Keshke deyin dekorasiyany qúryp, griymimizdi salyp, kiyinip alghanbyz. Basqa әrtisterdi bilmeymin. Biraq Oralhan aghanyng osy auyldan ekenin bilem... Biraq ol kisining ýii qayda? Kimder túratynyn bilmeymin. Súraugha da ynghaysyz. Men griymimdi salyp otyrghan kezimde shaldyng rólin oinaytyn Ómirserik Qaliyev kirgen. 
– Jýgir syrtqa! Seni Oralhan Bókeev shaqyryp jatyr, – degen.
Buynym dirildep, quanyshtan aiqaylap jiberuge shaq qaldym. Syrtqa atyp shyqsam, qasynda eki-ýsh jigitpen Oralhan Bókeev túr. Moynynda oramal, ýstinde qyzyl kóilek, kók djinsy. Jýgirgen boyda moynyna asyla ketkim kelse de, jaqyndaghanda sabyr saqtap, qos qoldap amandastym. Orekeng de mening quanyshymdy sezdi. Amandyq-saulyqtan son:
– Bylay bolsyn, – dedi. – Anau әrtisterding bәrin alyp, spektakliden song bizding ýige jýrinder. Apam dastarqan jayyp kýtip otyr.
Mine, qyzyq... Almatydan izdese taba almaytyn, shaqyryp keltire almaytyn Orekenning tura aldymyzdan shyqqany. Jylyna bir ret bolatyn demalysyna Oralhan agha auylyna bir soghyp ketetin әdeti eken. Qarashy, «qúlannyng qasuyna, myltyqtyng basuy» demekshi, tura bizding keluimizge oray, Orekenning auylynda boluy qanday jaqsy bolghan?! Men oblystyq teatrdaghy spektakliding býgingi keshtegi bas keyipkerimin. Balang kezim. Esil-dertim «Orekeng zalgha kirip oiynymyzdy kórse» deymin.
Qoyylym bastalyp ketti. Býgin janymyzdy, barymyzdy salyp oinadyq. Biraq Orekeng oiynymyzgha syrtynan qarap, kirmey esik aldynda әri-beri jýrgen. Spektakliden song býkil әrtister eskileu «Kubani» avtobusyna otyryp, Orekenning ýiine tarttyq. Orekeng qasyndaghy bir-eki jigitpen esik aldynda jýr eken. Biz syghanday shulap ýige kirdik. Orekenning anasy Kýliya apa, әpke-qaryndastary Ayman, Lәzzat, Ghaliyalar bar eken. Meni Orekeng anasymen erekshe tanystyrdy.
– Tәte, myna qara bala Talghat maghan ini bop jýrgen jigit. Kózinde oty bar, bir jerden shyghady, – dedi.
– Aynalayyn, qayda jýrseng de, aman jýr! – dep anasy batasyn berip jatyr.
Biz týn ortasy aughansha úzaq otyrdyq. Búl aghash ýi, búl shanyraq Orekenning Otany, ósken úyasy. Búl ýidi Orekeng óz shygharmalarynda talay jazghan. Sondyqtan da  búl ýidi men sonau bayaghydan biletindeymin. Sonday kýide boldym. As ishilip bolghan song júrt shaygha deyin demalugha syrtqa shyqty. Orekene men de ilestim. Ol qaltasynan «Qazaqstan» sigaretin shyghardy da, maghan úsyndy. Sosyn, bayaghyda ekeumiz otyrghandaghy sәt esine týsti me: 
– IYә, aitpaqshy, sen tartpaushy eding ghoy... – dep, ol qara filitri bar sigaretti tútatty da, qúshyrlana tartty.
– Qalay, әrtistering riza ma? – dedi Oreken.
– Rahmet, agha! Auyldarynyz qanday keremet! Búqtyrma, myna tau, bәri ghajap eken!
– IYә, – dep jymidy Oreken. Ol kýlgende kózderi júmylyp ketkendey kórindi maghan.
– Múhan, Áuezov kishkene Shynghystauyn sonshama jazdy. Ol osy jerde tusa, ne bolar edi? – dep kýldi. Kýlkisi shynayy, balanyng kýlkisindey. IYә, Shynghystay. Oralhan Bókey tanytqan Shynghystay. Shynghystay auyly...
«Auyl. Al auyl sol bayaghy qalpy, jym-jyrt úiqyda; qaymaqshyl jatqan tynyshtyqtardy Búqtyrmanyng saryny ghana búzady. Joq, Búqtyrmanyng saryny búzbaydy, qayta sol auyl ýstinde úiyghan tynyshtyqtyng kýzetshisindey mәngi tolastamas quatpen sarqyrap aghyp jatqany. Eger Búqtyrmanyng saryny bir sәtke toqtap qalsa, mynau jylqyday jusaghan dýniyening óli tynyshtyghy sonda ghana beymazalanatynday edi: Osynshalyq juas mamyrajay tynyshtyqty qalayda bir nәrse búzushy edi ghoy. Ol ne?»
IYә, ol – Orekenning kýlkisi eken-au...
Keyin men oqugha Mәskeuge kettim. Ol jaqta biraz kidirdim, oqydym. «Bóltirikti» «Mosfilimde» týsirdim.
Kelgennen song da Orekene habarlasyp, aralasyp túrdym. Kezdesken sayyn ózgeler sekildi ynyranyp, kekiyip emes, bayaghydan biletin aqkónil aghalyq bauyrmaldyqpen bauyryna basatyn. Jambyl kóshesindegi aqyn-jazushylardyng eki ýii bolatyn. Sondaghy aq ýide Ayman jengeyding shayyn da ishkem.
1992 jyldyng jazynda Orekeng bizding ýide boldy. Germaniyadan kelgen (aty esimde joq) bir kisimen birge keldi. «Bizding jaqta qys úzaq» kitabyn da ala kelipti. Alghashqy betine: «Talantty inim Talghatqa» dep jazghan.
Eng songhy kezdesuimiz. Sәuir aiy edi. Men Jazushylar odaghynyng shygharmashylyq ýiine barsam, Orekeng de sonda eken. Biraq ketuge bir-aq kýn qalypty. Ashanada otyr eken. Meni kórip tang qaldy.
– IYә, sen qaydan jýrsin? – dedi.
– Ssenariy jazayyn dep osynda kelgem.
– Kel, múnda otyr! – dep qasynan oryn úsynghan.
Keshki astan song ekeumiz dalada úzaq qydyrdyq. Onda aqyn-jazushylar kóp. Biraq Orekeng olargha kóp kónil bólmedi. 
– Jana kinondy kórdim, jaqsy eken. Mordukovany jaqsy tandapsyn. Endi, ózimizge, bizding prozagha kónil audar, – dedi.
– Týsindim, Oragha! «Qasqyr úlyghan týnde» men «Qar qyzyn» montajdap, kino jasasa kýshti bolar edi...
– Endi, ony kórersin... Men aldaghy jetide Ýndistangha baramyn.
– Jolynyz bolsyn, agha! Tәj-Mahaldy kóriniz, ghajap jer!
– Búiyrsa, kórermiz... – dedi Oreken.
Orekeng ertesine júmysyna ketti. Ýndistangha baram dep ketken...
Biraq Oralhan sol sapardan oralmady.
Taghy da Orekenning ózi aitqanday...
«Qalaysha, dýniyedegi eng zәulim, eng myqty aghashtyng bir-aq týnde ghayyp bolghanyna qayran qaldy. Tamyryna tyrmysyp nege túra bermedi? Álde asau ózenge qarsy kýreser dәrmen bolmady ma; әlde, aghashtyng kiyesi bolady deushi edi, solar úrlap әketti me; әlde... aghashtar da adam sekildi tuar, sonan song azdy-kópti jasar, sonsong óler. Tәnirim-au, aghashtar da óler me, iyә, óledi, janasy ónedi ómirge».
     
P.S. Aytpaqshy, «Gýlnaz» povesindegi bas keyipkerimdi men Oral dep ataghan edim...

Talghat TEMENOV, halyq әrtisi

"Jas Qazaq" gazeti