HIH ghasyr sony men HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq ghúlamalarynyng diny mәdeny kózqarastary jayly ghylymy zertteuler qazirgi tanda elimizde jan-jaqty qolgha alyna bastady. Jalpy adam balasy jaralghaly beri ómirge, qorshaghan ortagha degen kózqarastary bir bolmaghan. Adamdardyng ómirge degen kózqarastarynyng san aluandyghy qogham damuynyng alghysharty desek, oy sanasy biyik, parasaty mol, aqyly kóp ghalymdar men ghúlamalar, birinen keyin biri shyghyp qoghamdy algha sýirep otyrghany barshamyzgha belgili dýniye. Tarih syilaghan sonday perzentter arqasynda adam men qoghamnyng damuy әrbir halyqta bolghan. Solardyng bastauyn Sokrat, Platon, Aristoteli, Pifagor t.b. ghúlamalar bastap otyr desek, osy ghúlama oishyldar enbeginen, qazir biz barlyq ghylymdar salasynyng bastauyn kóre alamyz. Atap aitsaq filosofiya, din, etika jәne estetika, matematika, fizika, sayasat, geometriya, mәdeniyet, tarih t.b. kóptegen ghylym salalaryn ataugha bolady. Qogham damuyna әser etken taghy bir negizgi faktor ol Qúday tarapynan jiberilgen payghambarlar jәne sol payghambarlargha týsirilgen kiyeli kitaptar. Uaqyt-uaqytymen halyqty jaqsylyqqa, Qúdaygha qúlshylyq etuge shaqyryp payghambarlar kelip, tura joldy kórsetip qúlshylyq etu formalaryn týsindirip ketti. Aldynghylaryn aitpaghanda songhy payghambarymyz Múhammed s.gh.u. ning kózin kórip dausyn estigen sahabalardyng din men Qúdaygha degen kózqarastary uaqyt ótip týrli bola bastady.

HIH ghasyr sony men HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq ghúlamalarynyng diny mәdeny kózqarastary jayly ghylymy zertteuler qazirgi tanda elimizde jan-jaqty qolgha alyna bastady. Jalpy adam balasy jaralghaly beri ómirge, qorshaghan ortagha degen kózqarastary bir bolmaghan. Adamdardyng ómirge degen kózqarastarynyng san aluandyghy qogham damuynyng alghysharty desek, oy sanasy biyik, parasaty mol, aqyly kóp ghalymdar men ghúlamalar, birinen keyin biri shyghyp qoghamdy algha sýirep otyrghany barshamyzgha belgili dýniye. Tarih syilaghan sonday perzentter arqasynda adam men qoghamnyng damuy әrbir halyqta bolghan. Solardyng bastauyn Sokrat, Platon, Aristoteli, Pifagor t.b. ghúlamalar bastap otyr desek, osy ghúlama oishyldar enbeginen, qazir biz barlyq ghylymdar salasynyng bastauyn kóre alamyz. Atap aitsaq filosofiya, din, etika jәne estetika, matematika, fizika, sayasat, geometriya, mәdeniyet, tarih t.b. kóptegen ghylym salalaryn ataugha bolady. Qogham damuyna әser etken taghy bir negizgi faktor ol Qúday tarapynan jiberilgen payghambarlar jәne sol payghambarlargha týsirilgen kiyeli kitaptar. Uaqyt-uaqytymen halyqty jaqsylyqqa, Qúdaygha qúlshylyq etuge shaqyryp payghambarlar kelip, tura joldy kórsetip qúlshylyq etu formalaryn týsindirip ketti. Aldynghylaryn aitpaghanda songhy payghambarymyz Múhammed s.gh.u. ning kózin kórip dausyn estigen sahabalardyng din men Qúdaygha degen kózqarastary uaqyt ótip týrli bola bastady. Sol senim men diny kózqaras negizi, kerek deseniz memleket qúraushy faktorgha ainaldy.

Bizding zertteuimizge negiz bolghanda osy ishki senim mәselesi. HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynda qazaq ghúlamalarynyng kózqarastary birneshe topqa bólinse de, qazir biz eki baghytyn qarastyratyn bolamyz. Óitkeni zertteuge negiz bolghanda osy eki baghyt. Birinshisi «qadiym», búl termindi zertteushi ghalym L.Júmaliyevanyng maqalasynan keltirsek. Qadim – diny baghyttaghy molda jaldap, sauat ashtyrghan mektepti aitady. Sabaq arab tilinde, feodaldyq-sosloviyalyq mazmúnda jýrgiziledi. Ásirese, Áptiyek, Qúran, Sofy Allayar, Sharqitab, Múhtasar, Qyryq paryz negizderi oqytylady. Olardyng eng bastylary Búhara, Samarqan qalalarynda oranalasqan. Bir anyghy, iri meshit jandarynda qadim mektepteri negizdegi dәrishana boldy. Múny kóbinshe moldadan sabaq aldyq degen eskining әngimesi anyqtaydy. Mektepter keyde baylardyng demeuimen júmys jasady. Qatang tәrtip boldy, sonday-aq sabaq naqty uaqytpen jýrgen joq. El arasynda mynaday mazmúndaghy óleng bar:

Saldyr-saldyr sәrsenbi,

Kýtkenimiz beysenbi.

Júma bizding dosymyz,

Senbi bizding qasymyz, - deytin. Múndaghy saldyr sәrsenbi – sәtti kýn sanaumen sabaqtyng tez ótui sabaqtalady. Beysenbi – molda beysenbilikke ketedi de, sabaq toqtaydy («Beysenbilik» qazaq auyldarynda beysenbi kýni ólgen adamdargha yaghny әruaqtargha baghyshtap qúran oqytylady, molda beysenbi kýni qúran oqugha ketedi), Júma – qasiyetti kýn demalys. Al, senbi dәris tolyq jýredi. Sondyqtan ol qas sanalady [1, 73 b].

Ekinshisi «jәdidizm «usul-ý jәdiyd» (jәdit tәsili) alghashqy týrik ziyalylyq qozghalysy bolyp tabylatyn jәditshilik qozghalysy on toghyzynshy ghasyrdyng ekinshi jartysynyng basynda til, oqu-aghartu jәne dinmen baylanysty salalardaghy janaru qozghalysy retinde bastalghan bolatyn. Búl qozghalystyng liyderleri Abdýlnasyr Kursavy (1770-1814), MuHabeddin Marjany (1815-1889), Abdulkaym Nasyr (1824-1907), jәne Huseyn Feiyzhany (1826-1866) boldy. Jәditshilik – Reseydegi týrik halyqtarynda bolghan ekonomikalyq ózgeristerding nәtiyjesinde jәne osy ózgeristerding yqpalymen jandanghan oyanu, janalyq qozghalysy. Keyinirek «Usul-ý jәdiyd» qozghalysy býkil týrik әlemine tarau jolyn izdedi.

Búl qozghalys eng aldymen aghartu salasynda janalyqtar engizudi maqsat etken. Tatar mektepterinde jana oqu әdisining qoldanyluynyng talqylanuy kezinde eski әdisti qoldaytyn «qadimshiler» jana әdisti qoldaytyn «jәditshilder» arasynda bir tartys bastalghan bolatyn» [2, 116 b], - dep Yashar Shahinoghly «Jәditshilik jәne Ismail Gasparaly» degen maqalasynda óz oiyn ary qaray órbitedi. Búl pikirmen bizde tolyq kelisemiz. Jәditshilder men qadimshilder arasynda tartys úzaqqa sozylghan. Bir-birin ýnemi synap otyrghan. Búl talas-tartysta derlik jәdit baghytyn ústanghan ghalymdar jeniske jetip otyrghan. Óitkeni jәditshilder din ilimderimen qatar zamanauy pәnderdi de medreselerde oqytudy qoldaghan. Qadim mektepteri 1905 jyldan keyin kýrt kemip ketti. Onyng sebebi jәdit mektepteri manyzy jaghynan odan joghary túrdy. Sabaq tóte oqu boyynsha jýrip, әdebiyet, til, esep, tariyh, tabighattanu pәnderi qamtyldy. Mamandar Ufadaghy Ghaliya, Husayniya, Orynbordaghy Muhamediya men Qazan medreselerinen keldi. Jәdit mektebin bitirgenderding bolashaghy da boldy. Óitkeni odan keyin Ufa, Qazan medreselerinde oqyp, tilmash, hatshy qyzmetterin atqarugha mýmkindik tudy [1, 73 b]. L.Júmaliyevanyng jogharydaghy pikirin әriptesi ghalym D.Qydyrәlide qoldaydy. Ol óz ghylymy zertteuinde bylay jazady: Jәditshilerding pikirinshe, músylmandardyng artta qalularynyng negizgi sebebi músylmandardyng dindi, sonyng ishinde dinning qaynar kózi Qúran Kәrim men hadisti dúrys týsinbeuining jәne aghartu isining zaman talabyna say jolgha qoyylmay otyruynan tuyndaghan edi. Al, eskilikti jaqtaushy qadymshyl moldalar bolsa, jәditshilderding búl pikirimen kelispeytin edi. Mine, sondyqtan, janashyldar men qadymshyldar arasyndaghy alghashqy kelispeushilikter de din negizderi men mektep medreseler tónireginde bas kótergen bolatyn.

Tarihtan belgili, Resey qol astyndaghy músylman júrtshylyghynyng tegis moyyndap, bet týzeytin diny ortalyghy Búhara bolatyn. Óitkeni, kóptegen ghasyrlar boyy tek Týrkistannyng ghana emes, kýlli músylman әlemining iri ghylymy jәne mәdeny ortalyqtarynyng biri bolghan Búhara qalasy din ghylymy men dýniәuy ghylymdardyng jәne sopylyq ómirding bite qaynasqan ortasy edi. Medreselerde medisina, matematika, himiya, astronomiya siyaqty ghylym salalarymen birge diny ilimderdi tereng oqytatyn Búharagha islam dýniyesining týpkir-týpkirinen shәkәrtter aghylyp jatatyn. Alayda, uaqyt óte kele Búharadaghy oqu oryndary da toqyraugha úshyrap, keri kete bastady. Jәditshildik qozghalysynyng kórnekti ókili Sadriddin Ayniyding pikirinshe, Búhara medreselerining qúldyrau HVI ghasyrdyng sonyna qaray, Búhara hany Abdolla hannyng 1587 jyly Shirazdan kelgen qonaq professor Mirzajan Shiraziydi Sheyh ul-ulema etip taghayyndaumen birge bastaldy. Derekke sýiensek, osy uaqyttan bastap, M.Shirazi, medreselerdegi oqu baghdarlamalaryna dýniyelik pәnderding oqytyluyna tiym salghan kórinedi. S.Ayniyding aituyna qaraghanda, eski Búhara medreselerinde 10-12 jyl boyy bilim alatyn shәkirtter múnda tek diny ilimderdi ghana ýirenetin, al, matematika, geometriya, tariyh, medisina siyaqty dýniәuy ilimder tipten oqytylmaytyn edi. Sonday-aq, medreselerge basshylyq etetin keybir ataqqúmar moldalar da óz attaryn shygharu maqsatynda medresedegi oqu baghdarlamasyna ózderi jazghan sherh jәne hashiyelerin, yaghny týsiniktemeler men qosymshalaryn qosyp, uaqyt óte kele negizgi kitaptardyng oqylmay qaluyna negiz boldy [3, 12-13 b]. 

D.Qydyrәlining pikirimen ýndes keletin pikirler kóp, solardyng biri zertteushi ghalym Q.Jamalov. Q.Jamalov 2003 jyl  «Últ taghlymy jurnalynda» bergen ghylymy zertteuinde mynaday qyzyqty derek keltiredi «Qazaq dalasynda HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyrdyng basynda keng taray bastaghan taghy bir әleumettik qozghalys tatar halqynyng aldynghy qatarly ziyaly qauymynyng arasynda payda bolghan jәdidshildik «janashyldyqtyng sinoniymi... onyng jaqtastarynyng kertertpalyqqa qarsy kýresi» boldy. Jәdid – qoghamdyq ómir janaruy, ol arab sózinen audarghanda «jana» degendi bildiredi.

Jәdidshildik patsha ýkimetining otarlyq sayasaty negizinde payda bolyp, onyng negizin qalaushylardyng qoyghan talaptarynyng Resey ortalyghyndaghy músylman halyqtarynyng naqty súranystaryna sәikes qalyptasty. Onyng qataryna ótken ómir salt-sanalarynyng qarsylastary, algha órbuding ghylymy negizin qalaugha talpynushylar, aghartushylyqtyng jana jolyn ústaudy dәripteushiler birikti. Tarihy zaman qoghamdyq sanasy turaly derekti «Ayqapta» janasha oqu turaly jazylghan «Kókshetauda kórgenderim» degen maqaladan keltiretin bolsaq, onda «Endi múnan bylay balalarynyzdy oryssha, músylmansha birdey oqytyp, dini men kýnderine birdey ie bolatynday qylyp tәrbiyeley kórinizder...» degen jәdidshildik oimen qatar Nauan qaziret aitty degen qarsy qoghamdyq pikirding bolghanyn kóremiz.

- Qúday saqtasyn, gazet jurnal hәm jana shyqqan kitaptar bolsa, alyp oqymaq týgil qoldarynyzgha da ústamanyzdar... jәne Qúday saqtasyn, tóte oqumen oqytatyn múghalimder ústap balalarynyzdy búzyp alyp jýrmenizder, odan qayta nadan bolyp qalghany artyq...

Jastardyng tәrbiyesi men sauat ashu mәseleleri jәdidshilerding nazarynda boldy. Eski qadimdik oqu arqyly uaqyt talabyna jauap beretin mamandar dayarlaudyng mýmkin emestigin kóre bilgen olar oqu oryndarynda reformalar jýrgiziluin, ana tili men orys tilderin kirgizudi qoldady» [4, 126-127 b], – dey kele olardyng jana bir belesine Shoqan, Ybyray, Abay bastaghan halyq aghartushylaryn qosady.

HIH ghasyrdyng sony men HH ghasyr bas kezeninde qazaq dalasynda ghana emes Orta Aziya men Týrkiyada da jәdit pen qadim ókilderining talas tartysy qyzyghan kez ekenin biz jogharyda kóptegen mysaldarmen keltirip óttik. Al sol zamanda ómir sýrgen Abay Qúnanbayúlynyng dýniyetanymy men diny kózqarasy da jәdit baghytynda bolghanyn tómende naqty derektermen keltiremiz. Qazaqtyng bas aqyn Abay esmi Múhtar Áuezovtyng zertteulerinen keyin halyqqa keninen tanyla bastady. Kóptegen enbekter jazyp qaldyrsada, Abaydyng dýniyetanymy men dinine baylanysty tústaryn astarlap nemese mýldem aita almay ketti. Sol zertteulerding ishinde Abay jolynyng orny erekshe ekeni barshamyzgha mәlim. Endi sol «Abay jolynyn» myna bir jerine nazar audarsaq: Abay jolynyng ekinshi kitabynyng «Eniste» bólimindegi sujette Abay Áygerimge ýilengennen song jaz ben qys boyy ýide otyryp orys kitaptaryn oqyp shyghyp, erte kóktemde elding barlyghy qystauda otyrghanda Áygerimning otauyn alyp Jiydebaydan Aqshoqygha kóshedi. Ózimen birge әke-sheshe auylynan jas balalardy jәne Kishkene molda degen tәrbiyeshi moldasymen ala keledi. Qora salatyn ústalardyng qasynda Áygerim, Erbol jýredi, al Abay bolsa byltyr jazda bastaghan orys kitaptarynyng birin oqyp ýide otyrady. Sol kezde Áygerim, Erbol jәne Kishkene molda ýige kiredi. Ýide otyrghan Abaydy kóre salyp Kishkene molda ózining tandanysyn jasyra almaydy.

- Húdauәndә! Býgin jana qoranyng irgesi kóterilip jatqanda, Abay nege barmady? Men soghan hayranmyn. Ózi sau ma eken? Álde syrhatpa? [5, 118 b], – dep daurygha súraydy, conda Áygerim aitady:

- Syrhattan sau, biraq bizding qora salghanymyzdan góri búl kisining búndaghy mashaqaty qiynba deymin. Sodan qoly tiymey jatsa kerek! [5, 118 b], – dep. Sosyn әngimege Abaydyng ózi kirisedi.

- Mening mashaqatym kirpish qalaushy, ýi-dýken salushy tórening mashaqatynan auyr desem, Erbol ekeuing kýlesinghoy. Biraq tórening enbegining arty – ýy bolsa, meni de solay, dәl býgin tanda quantyp otyrghan bir kýy bar! [5, 118 b], – dep jauap beredi. Sosyn Abaydyng dosy Erbol qaljyndap bylay aitady.

- Onasha, salqyn ýide, tórt qabat kórpening ýstinde qybyr etpey otyrghan kisining mashaqatynan zor mashaqat bar deysing be! [5, 118 b], – dep. Sosyn Kishkene molda ózining tanghalysyn taghy bir ret bildiredi.

- Ýi-jay sizding túrashaq mekeniniz. Býgin sәt kýni dostarynyz, halal jar jýftiniz jaqsy bir tilekpen kóterdi. Sizding sol saghatta ýy ishinizding jaqsy tilegine qatynaspaghanynyz meni shyn hayran etedi! [5, 118 b], – dep. Sosyn Áygerim, Erbol birinen keyin biri sóz alyp qaljyndap otyrghanda, Abay jýrek jardy sózin aitady. Sondaghysy byltyr jazda oqyp bastaghan orys kitaptarynyng mәn-maghynasyna endi, dәl qazir qora salynyp bitkende tolyq týsine bastaghanyn, soghan shyn quanyp otyrghanyn aitady. Sol týsingen kitaby Pushkinning úzaq әngimesi «Dubrovskiy» edi. Ony Kishkene moldagha moldalar tilimen jetkizedi, yaghny medrese shәkirti erinbey jyldar boyy oqysa, bir sәtte sol talapty shәkirtke, dýnie esigi keng ashylyp ketkendey kórinedi, sol kez medrese shәkirti ýshin eng bir baqytty shaq. Ony moldalar «mútalaghasy ashylghany» deydi, dep bayyppen týsindiredi. Al qazir bolsa men ústassyz shәkirt kýiimde «mútalagham ashylghan» sәti dep sózin ayaqtaydy.

Abaydyng búl sózin Áygerim qoldap shúbat qúisa, Erbol ishtey maqúldap otyrghanda, Kishkene moldanyng kónli basyna shyghyp Abaydy maqúldamaghanyn M.Áuezov jaqsy keltiredi. Osy jerden bastap taza jәditshildik pen qadimshildik arasyndaghy diskusiyany jaqsy bayandap beredi. Kim bilsin M.Áuezov osy talas-tartysty keninen bayandar ma edi? Eger sol kezeng ateisttik zaman bolmaghanda? Sonymen Kishkene moldanyng qarsylyghy.

- «Mútalagha ashyldy» demek, Mantiyh, Ghaqayydty oqyp jýrip, «Qafiya», «Sharh Ghabdollany» óz talabymen halfesiz, haziretsiz, dәrissiz fәhimleytin bolsa, soghan aitsa lәzim. Bolmasa, orystyng әllә nindy «shytriy-mytriyn» fahimledim dep «mútalaghany» búl jerde sóz qylu mýmkin emes. Onynyz hәm hata, Abay! [5, 118 b], – dedi. Sosyn M.Áuezov Abaydyng Kishkene moldany toqta dep zilmen tyiyp tastaghanyn, odan keyin shúbatyn bir simirip alyp sóz bastaghanyn jazady. Abay.

- Bizding býgingi hәlfә, hәzrәt, kóp ishan, ghúlamalarymyzdyng osynday bir sory bar edi, Kishkene molda, siz de sodan arylmaghan jansyz ghoy! [5, 118 b], – deydi. Osy aitylghan oi-pikirlerden biz qadim men jadit ókilining ashyq aitysyn kóre alamyz. Abay sózin tyndap otyrghan Kishkene moldanyng jauaby.

- Abay, siz islamiyat, gharabiyat jolynda sóileseniz, men esh nәrse aitpas edim. Siz kimning kitabyn, neni aityp otyrsyz? Dýniyauy ghylym mәjusi, nasraniylerde qadimnen bar bolatyn, bәlki, eshbir músylman ghaliymi ony ózine qanaghat qylarlyq, shýkirana eterlik bilim sanamaghany qayda? [5, 118 b], – deydi. Osy jerde M.Áuezov ózi aitystyryp otyrghan avtorlargha naqty pikir bildirmese de, ózining jeke kózqarasyn bildiredi. M.Áuezov.

- Abay jana bir bahas, úzaq bahas bolaryn angharsa da, Kishkene moldamen sózdi úzartqysy kelmedi. Oiynda kóp dәlelder bola túryp, moldany toqtatatyn birer-aq sózdi aitudy qajet dep bildi [5, 118 b]. Abay.

 - «Eshbir ghúlama» deysiz, «aytpaghan» dediniz. Ózgeni qoyghanda payghambardyng hadiysinde «ghúlamanyng jazu jazghan qara siyasy – shahidting qanynan qymbat» degen sózdi qaytesiz? Ekinshi ghalemnin, insi jynnyng jaralmysh tarihyn, tek «Qyssasýl Ánbiyeden» bilgen bilimning aty da bilim be? Adam qauymynyn, bar nәsilining minez-qúlqyn tek qana «Qyryq hadiys», «Lauhy-nama», «Fiyhqkәidәniy» túrghysynan tanyp-bilgen de júbanysh pa? [5, 118 b], – degen Abaygha Kishkene molda bylay jauap qatady.

- Ol az bolsa, oqynyz! Bar ghúmyrynyzdy sarf etip oqyp kóriniz. Bәlki, músylman ghúlamalaryn oqynyz. Sizding bir ghúmaranyzgha jeterlik bilim sodan da tabylar! [5, 118 b]. Osy jerden M.Áuezov búl aitysty Abay sózimen ayaqtaghandy jón sanap, ózining sýiikti keyipkerin jeniske jaqyndatyp qoyady. Shyndyq, ómirde de solay bolatyn. Óitkeni qadim jolyn ústaushylardyng sany kemip, últ ziyalylyrynyng kóbisi jәdit baghytyn qoldaytyn. Zaman talabyna jauap beretinde jәditshilder edi. Abay.

- Men sizge hayranmyn da, molda! Músylmanshylyq qaghidasy «ghylym qayda bolsa, kimde bolsa, sonan al» dese bolar edi. Siz aitqan óris mening de biraz sharlaghan jerlerim. Men ghylymnyn, yaghny fәnning kóp ghasyrlar boyy adam balasy jighan qazynasyna qol artamyn dep sapar shektim. Siz oqymaghan adam bolsanyz bir sәri. Óziniz ústaz sanalasyz. Biraq ghylymdy bir-aq joldan, bir-aq tar asudan izde deysiz. Ghylym demek, sheksiz keng dýnie demek emes pe edi. Músylman ghúlamalarynyng danalary Sokrat hakimnen, Aflatonnan, Aristotoliden oqymap pa? Solar músylman ba edi! Aylar, jyldar boyy izdep otyrghan bir taliybúl ghylymdy kóresiz de, «izdenbe, alysqa úmtylma» dep etekten tartasyz! [5, 118 b], – dep toqtap, songhy sózinde әrbir talaptyng songhy jetetin bir bәige tóbesi bolady sol jerde jolygharmyz dep M.Áuezov Abay sózin óte kórkem týrde ayaqtaydy. Sonynan «Dýmshe molda din búzar» degizip moldany Erbolgha bir mazaqtatyp alady. Sol sәtte Kishkene moldanyng jyndanyp ýiden shyghyp ketkenine deyin jaqsy jazyp qaldyrghan.

Abaydyng diny teologiyalyq kózqarasy men dýniyetanymyna baylanysty jerleri әlide bolsa kóp zertteudi qajet etedi. Jogharyda keltirilgen dilog  Abaydyng diny tanymynyng kishkene ghana kórinisi desekte bolady. Óitkeni M.Áuezov óz zamanyna baylanysty zerttemegen Abaydyng ólenderi men qara sózderi kóp. Sol ólenderi men qara sózderi arqyly Abay dýmshe moldalardy qatty synaghan. Olardyng dogmalyq kózqarastaryn, nadandyghyn, eldi búzatyndyghyn aiyptap kóptegen ólenderi men qara sózderinde ótkir syngha alghan. Solardyng biri:

Nadannyng kónlin basyp túr,

Qaranghylyq perdesi.

Aqyldan boyy qashyq túr,

Oyynda bira-aq sharuasy.

Kitapty molda teris oqyr,

Dagharaday bop sәldesi.

Mal qúmar kónli – bek soqyr,

Býrkitten kembe jem jesi? [6, 129 b]. Osy siyaqty óleng joldary men qara sózderin zertteuding býgingi kýnde manyzy zor ekendigin taghy bir aitqymyz keledi. Óitkeni jastardyng jappay dinge bet búruy, teologiyalyq bilimderdi arap memleketterinde oqyp kelip, elimizde jogharyda keltirgen Kishkene molda men Abay aitysynyng qaytalanuy bizdi qynjyltady. Sondyqtan Abay shygharmalarynyng diny tústaryn týbegeyli zertteu býgingi kýnning kezek kýttirmes talaby. Zertteudi qorytyndylay kele taghy bir mysaldy keltire ketkendi jón sanap otyrmyn. Ábish Jiyrenshinning 1959 jylghy shyqqan «Abay jәne orystyng úly revolusiyashyl demokrattary» atty enbeginde avtor Abaydyng dinge kózqarasy bóliminde bylay deydi.

Ómirining songhy jyldarynda Abaydyng dinge kózqarasy búrynghydan da bosansy týsedi. Búl jóninde sol uaqyttardaghy Abaymen kezdesken adamdardyng estegileri dәlel bola alady

«1897» jyly men qystygýni men Kәmaly haziretting medresesinde oqyp jýrgenimde Músabay noghaydyng ýiinde túratyn Abaygha baryp sәlem berdim, - Niyazbek Keldibekúly. Abay kitap oqyp jatyr eken, basyn kóterip alyp menen, ne kәsip isteysing dep súrady. Men túryp, medresede «Bidan» deytin kitap oqyp jatqanymdy aittym.

Abay mening betime nazaryn sala qarap, Bidan bastaghanda arabsha «Qúday» ol dýniyede de, búl dýniyede de sen izgi baqytty bolasyn» degen sózben bastalady. Sen osy eki dýniyede baqytty bolamyn dep jýrsin  be? – dedi, jauap qaytara almay, ýndemey qalghanymda, Abay: bilim izdeseng oryssha oqy, mal izdesen, qyrgha baryp egin sal, al Bidannan eshbir payda joq» [7, 119-120 bb]. – dedi, deydi. Qorytyndylay kele aitatynymyz jogharydaghy Abay aitqan orys tilin qazir aghylshyn tili alghanday. Qanday dindar adam bolsanda ghylym men tehnikanyng tilinen kesh qalmaudy, úrpaghyna ósiyet etip qaldyryp otyr.

Janbolat Sambetov

Dintanu magistri

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Qazaqstan tarihy әdistemelik jurnal. Qantar 1 (18) 2005 j. 80 bet.
2. Týrkologiya jurnaly №3 (23), 2006 j. 128 bet.
3. Abay jurnaly №4. 2006 j. 112 bet.
4. Últ taghlymy jurnaly №3. 2003 j. 268 bet.
5. Abay joly: Roman-epopeya. Ekinshi kitap. Abay. – Almaty: «Jazushy» 2006. – 432 bet.
6. Abay (Ibrahim Qúnanbaev). Ólender, poemalar, audarmalar men qara sózder. – Almaty: «Jibek joly» 2005. – 488 bet.
7.  Ábish Jiyrenshiyn. «Abay jәne orystyng úly reolusiyashyl demokrattary» Almaty: «Qazaq memlekettik baspasy» 1959. – 266 bet.