ءحىح عاسىر سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق عۇلامالارىنىڭ ءدىني مادەني كوزقاراستارى جايلى عىلىمي زەرتتەۋلەر قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جان-جاقتى قولعا الىنا باستادى. جالپى ادام بالاسى جارالعالى بەرى ومىرگە، قورشاعان ورتاعا دەگەن كوزقاراستارى ءبىر بولماعان. ادامداردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىنىڭ سان الۋاندىعى قوعام دامۋىنىڭ العىشارتى دەسەك، وي ساناسى بيىك، پاراساتى مول، اقىلى كوپ عالىمدار مەن عۇلامالار، بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىپ قوعامدى العا سۇيرەپ وتىرعانى بارشامىزعا بەلگىلى دۇنيە. تاريح سىيلاعان سونداي پەرزەنتتەر ارقاسىندا ادام مەن قوعامنىڭ دامۋى ءاربىر حالىقتا بولعان. سولاردىڭ باستاۋىن سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، پيفاگور ت.ب. عۇلامالار باستاپ وتىر دەسەك، وسى عۇلاما ويشىلدار ەڭبەگىنەن، قازىر ءبىز بارلىق عىلىمدار سالاسىنىڭ باستاۋىن كورە الامىز. اتاپ ايتساق فيلوسوفيا، ءدىن، ەتيكا جانە ەستەتيكا، ماتەماتيكا، فيزيكا، ساياسات، گەومەتريا، مادەنيەت، تاريح ت.ب. كوپتەگەن عىلىم سالالارىن اتاۋعا بولادى. قوعام دامۋىنا اسەر ەتكەن تاعى ءبىر نەگىزگى فاكتور ول قۇداي تاراپىنان جىبەرىلگەن پايعامبارلار جانە سول پايعامبارلارعا تۇسىرىلگەن كيەلى كىتاپتار. ۋاقىت-ۋاقىتىمەن حالىقتى جاقسىلىققا، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە شاقىرىپ پايعامبارلار كەلىپ، تۋرا جولدى كورسەتىپ قۇلشىلىق ەتۋ فورمالارىن ءتۇسىندىرىپ كەتتى. الدىڭعىلارىن ايتپاعاندا سوڭعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.ۋ. ءنىڭ كوزىن كورىپ داۋسىن ەستىگەن ساحابالاردىڭ ءدىن مەن قۇدايعا دەگەن كوزقاراستارى ۋاقىت ءوتىپ ءتۇرلى بولا باستادى.

ءحىح عاسىر سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق عۇلامالارىنىڭ ءدىني مادەني كوزقاراستارى جايلى عىلىمي زەرتتەۋلەر قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە جان-جاقتى قولعا الىنا باستادى. جالپى ادام بالاسى جارالعالى بەرى ومىرگە، قورشاعان ورتاعا دەگەن كوزقاراستارى ءبىر بولماعان. ادامداردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراستارىنىڭ سان الۋاندىعى قوعام دامۋىنىڭ العىشارتى دەسەك، وي ساناسى بيىك، پاراساتى مول، اقىلى كوپ عالىمدار مەن عۇلامالار، بىرىنەن كەيىن ءبىرى شىعىپ قوعامدى العا سۇيرەپ وتىرعانى بارشامىزعا بەلگىلى دۇنيە. تاريح سىيلاعان سونداي پەرزەنتتەر ارقاسىندا ادام مەن قوعامنىڭ دامۋى ءاربىر حالىقتا بولعان. سولاردىڭ باستاۋىن سوكرات، پلاتون، اريستوتەل، پيفاگور ت.ب. عۇلامالار باستاپ وتىر دەسەك، وسى عۇلاما ويشىلدار ەڭبەگىنەن، قازىر ءبىز بارلىق عىلىمدار سالاسىنىڭ باستاۋىن كورە الامىز. اتاپ ايتساق فيلوسوفيا، ءدىن، ەتيكا جانە ەستەتيكا، ماتەماتيكا، فيزيكا، ساياسات، گەومەتريا، مادەنيەت، تاريح ت.ب. كوپتەگەن عىلىم سالالارىن اتاۋعا بولادى. قوعام دامۋىنا اسەر ەتكەن تاعى ءبىر نەگىزگى فاكتور ول قۇداي تاراپىنان جىبەرىلگەن پايعامبارلار جانە سول پايعامبارلارعا تۇسىرىلگەن كيەلى كىتاپتار. ۋاقىت-ۋاقىتىمەن حالىقتى جاقسىلىققا، قۇدايعا قۇلشىلىق ەتۋگە شاقىرىپ پايعامبارلار كەلىپ، تۋرا جولدى كورسەتىپ قۇلشىلىق ەتۋ فورمالارىن ءتۇسىندىرىپ كەتتى. الدىڭعىلارىن ايتپاعاندا سوڭعى پايعامبارىمىز مۇحاممەد س.ع.ۋ. ءنىڭ كوزىن كورىپ داۋسىن ەستىگەن ساحابالاردىڭ ءدىن مەن قۇدايعا دەگەن كوزقاراستارى ۋاقىت ءوتىپ ءتۇرلى بولا باستادى. سول سەنىم مەن ءدىني كوزقاراس نەگىزى، كەرەك دەسەڭىز مەملەكەت قۇراۋشى فاكتورعا اينالدى.

ءبىزدىڭ زەرتتەۋىمىزگە نەگىز بولعاندا وسى ىشكى سەنىم ماسەلەسى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق عۇلامالارىنىڭ كوزقاراستارى بىرنەشە توپقا بولىنسە دە، قازىر ءبىز ەكى باعىتىن قاراستىراتىن بولامىز. ويتكەنى زەرتتەۋگە نەگىز بولعاندا وسى ەكى باعىت. ءبىرىنشىسى «قاديم»، بۇل تەرميندى زەرتتەۋشى عالىم ل.جۇماليەۆانىڭ ماقالاسىنان كەلتىرسەك. قاديم – ءدىني باعىتتاعى مولدا جالداپ، ساۋات اشتىرعان مەكتەپتى ايتادى. ساباق اراب تىلىندە، فەودالدىق-سوسلوۆيالىق مازمۇندا جۇرگىزىلەدى. اسىرەسە، اپتيەك، قۇران، سوفى اللايار، شارقيتاب، مۇحتاسار، قىرىق پارىز نەگىزدەرى وقىتىلادى. ولاردىڭ ەڭ باستىلارى بۇحارا، سامارقان قالالارىندا ورانالاسقان. ءبىر انىعى، ءىرى مەشىت جاندارىندا قاديم مەكتەپتەرى نەگىزدەگى ءدارىسحانا بولدى. مۇنى كوبىنشە مولدادان ساباق الدىق دەگەن ەسكىنىڭ اڭگىمەسى انىقتايدى. مەكتەپتەر كەيدە بايلاردىڭ دەمەۋىمەن جۇمىس جاسادى. قاتاڭ ءتارتىپ بولدى، سونداي-اق ساباق ناقتى ۋاقىتپەن جۇرگەن جوق. ەل اراسىندا مىناداي مازمۇنداعى ولەڭ بار:

سالدىر-سالدىر سارسەنبى،

كۇتكەنىمىز بەيسەنبى.

جۇما ءبىزدىڭ دوسىمىز،

سەنبى ءبىزدىڭ قاسىمىز، - دەيتىن. مۇنداعى سالدىر سارسەنبى – ءساتتى كۇن ساناۋمەن ساباقتىڭ تەز ءوتۋى ساباقتالادى. بەيسەنبى – مولدا بەيسەنبىلىككە كەتەدى دە، ساباق توقتايدى («بەيسەنبىلىك» قازاق اۋىلدارىندا بەيسەنبى كۇنى ولگەن ادامدارعا ياعني ارۋاقتارعا باعىشتاپ قۇران وقىتىلادى، مولدا بەيسەنبى كۇنى قۇران وقۋعا كەتەدى), جۇما – قاسيەتتى كۇن دەمالىس. ال، سەنبى ءدارىس تولىق جۇرەدى. سوندىقتان ول قاس سانالادى [1, 73 ب].

ەكىنشىسى ء«جاديديزم «ۋسۋل-ءۇ ءجاديد» ء(جاديت ءتاسىلى) العاشقى تۇرىك زيالىلىق قوزعالىسى بولىپ تابىلاتىن جاديتشىلىك قوزعالىسى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ باسىندا ءتىل، وقۋ-اعارتۋ جانە دىنمەن بايلانىستى سالالارداعى جاڭارۋ قوزعالىسى رەتىندە باستالعان بولاتىن. بۇل قوزعالىستىڭ ليدەرلەرى ءابدۇلناسىر كۋرساۆي (1770-1814), مۋھابەددين مارجاني (1815-1889), ابدۋلكايۋم ناسىر (1824-1907), جانە ھۋسەين فەيزھاني (1826-1866) بولدى. جاديتشىلىك – رەسەيدەگى تۇرىك حالىقتارىندا بولعان ەكونوميكالىق وزگەرىستەردىڭ ناتيجەسىندە جانە وسى وزگەرىستەردىڭ ىقپالىمەن جاندانعان ويانۋ، جاڭالىق قوزعالىسى. كەيىنىرەك «ۋسۋل-ءۇ ءجاديد» قوزعالىسى بۇكىل تۇرىك الەمىنە تاراۋ جولىن ىزدەدى.

بۇل قوزعالىس ەڭ الدىمەن اعارتۋ سالاسىندا جاڭالىقتار ەنگىزۋدى ماقسات ەتكەن. تاتار مەكتەپتەرىندە جاڭا وقۋ ءادىسىنىڭ قولدانىلۋىنىڭ تالقىلانۋى كەزىندە ەسكى ءادىستى قولدايتىن «قاديمشىلەر» جاڭا ءادىستى قولدايتىن «جاديتشىلدەر» اراسىندا ءبىر تارتىس باستالعان بولاتىن» [2, 116 ب]، - دەپ ياشار شاحينوعلى «جاديتشىلىك جانە يسمايل گاسپارالى» دەگەن ماقالاسىندا ءوز ويىن ارى قاراي وربىتەدى. بۇل پىكىرمەن بىزدە تولىق كەلىسەمىز. جاديتشىلدەر مەن قاديمشىلدەر اراسىندا تارتىس ۇزاققا سوزىلعان. ءبىر-ءبىرىن ۇنەمى سىناپ وتىرعان. بۇل تالاس-تارتىستا دەرلىك ءجاديت باعىتىن ۇستانعان عالىمدار جەڭىسكە جەتىپ وتىرعان. ويتكەنى جاديتشىلدەر ءدىن ىلىمدەرىمەن قاتار زاماناۋي پاندەردى دە مەدرەسەلەردە وقىتۋدى قولداعان. قاديم مەكتەپتەرى 1905 جىلدان كەيىن كۇرت كەمىپ كەتتى. ونىڭ سەبەبى ءجاديت مەكتەپتەرى ماڭىزى جاعىنان ودان جوعارى تۇردى. ساباق توتە وقۋ بويىنشا ءجۇرىپ، ادەبيەت، ءتىل، ەسەپ، تاريح، تابيعاتتانۋ پاندەرى قامتىلدى. ماماندار ۋفاداعى عاليا، حۋساينيا، ورىنبورداعى مۋحامەديا مەن قازان مەدرەسەلەرىنەن كەلدى. ءجاديت مەكتەبىن بىتىرگەندەردىڭ بولاشاعى دا بولدى. ويتكەنى ودان كەيىن ۋفا، قازان مەدرەسەلەرىندە وقىپ، ءتىلماش، حاتشى قىزمەتتەرىن اتقارۋعا مۇمكىندىك تۋدى [1, 73 ب]. ل.جۇماليەۆانىڭ جوعارىداعى پىكىرىن ارىپتەسى عالىم د.قىدىرالىدە قولدايدى. ول ءوز عىلىمي زەرتتەۋىندە بىلاي جازادى: جاديتشىلەردىڭ پىكىرىنشە، مۇسىلمانداردىڭ ارتتا قالۋلارىنىڭ نەگىزگى سەبەبى مۇسىلمانداردىڭ ءدىندى، سونىڭ ىشىندە ءدىننىڭ قاينار كوزى قۇران كارىم مەن ءحاديستى دۇرىس تۇسىنبەۋىنىڭ جانە اعارتۋ ءىسىنىڭ زامان تالابىنا ساي جولعا قويىلماي وتىرۋىنان تۋىنداعان ەدى. ال، ەسكىلىكتى جاقتاۋشى قادىمشىل مولدالار بولسا، جاديتشىلدەردىڭ بۇل پىكىرىمەن كەلىسپەيتىن ەدى. مىنە، سوندىقتان، جاڭاشىلدار مەن قادىمشىلدار اراسىنداعى العاشقى كەلىسپەۋشىلىكتەر دە ءدىن نەگىزدەرى مەن مەكتەپ مەدرەسەلەر توڭىرەگىندە باس كوتەرگەن بولاتىن.

تاريحتان بەلگىلى، رەسەي قول استىنداعى مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنىڭ تەگىس مويىنداپ، بەت تۇزەيتىن ءدىني ورتالىعى بۇحارا بولاتىن. ويتكەنى، كوپتەگەن عاسىرلار بويى تەك تۇركىستاننىڭ عانا ەمەس، كۇللى مۇسىلمان الەمىنىڭ ءىرى عىلىمي جانە مادەني ورتالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعان بۇحارا قالاسى ءدىن عىلىمى مەن ءدۇنياۋي عىلىمداردىڭ جانە سوپىلىق ءومىردىڭ بىتە قايناسقان ورتاسى ەدى. مەدرەسەلەردە مەديتسينا، ماتەماتيكا، حيميا، استرونوميا سياقتى عىلىم سالالارىمەن بىرگە ءدىني ىلىمدەردى تەرەڭ وقىتاتىن بۇحاراعا يسلام دۇنيەسىنىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن شاكارتتەر اعىلىپ جاتاتىن. الايدا، ۋاقىت وتە كەلە بۇحاراداعى وقۋ ورىندارى دا توقىراۋعا ۇشىراپ، كەرى كەتە باستادى. جاديتشىلدىك قوزعالىسىنىڭ كورنەكتى وكىلى سادريددين ءاينيدىڭ پىكىرىنشە، بۇحارا مەدرەسەلەرىنىڭ قۇلدىراۋ حVI عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي، بۇحارا حانى ابدوللا حاننىڭ 1587 جىلى شيرازدان كەلگەن قوناق پروفەسسور ميرزاجان ءشيرازيدى شەيح ۋل-ۋلەما ەتىپ تاعايىنداۋمەن بىرگە باستالدى. دەرەككە سۇيەنسەك، وسى ۋاقىتتان باستاپ، م.شيرازي، مەدرەسەلەردەگى وقۋ باعدارلامالارىنا دۇنيەلىك پاندەردىڭ وقىتىلۋىنا تيىم سالعان كورىنەدى. س.ءاينيدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ەسكى بۇحارا مەدرەسەلەرىندە 10-12 جىل بويى ءبىلىم الاتىن شاكىرتتەر مۇندا تەك ءدىني ىلىمدەردى عانا ۇيرەنەتىن، ال، ماتەماتيكا، گەومەتريا، تاريح، مەديتسينا سياقتى ءدۇنياۋي ىلىمدەر تىپتەن وقىتىلمايتىن ەدى. سونداي-اق، مەدرەسەلەرگە باسشىلىق ەتەتىن كەيبىر اتاققۇمار مولدالار دا ءوز اتتارىن شىعارۋ ماقساتىندا مەدرەسەدەگى وقۋ باعدارلاماسىنا وزدەرى جازعان شەرھ جانە ھاشيەلەرىن، ياعني تۇسىنىكتەمەلەر مەن قوسىمشالارىن قوسىپ، ۋاقىت وتە كەلە نەگىزگى كىتاپتاردىڭ وقىلماي قالۋىنا نەگىز بولدى [3, 12-13 ب]. 

د.قىدىرالىنىڭ پىكىرىمەن ۇندەس كەلەتىن پىكىرلەر كوپ، سولاردىڭ ءبىرى زەرتتەۋشى عالىم ق.جامالوۆ. ق.جامالوۆ 2003 جىل  «ۇلت تاعلىمى جۋرنالىندا» بەرگەن عىلىمي زەرتتەۋىندە مىناداي قىزىقتى دەرەك كەلتىرەدى «قازاق دالاسىندا ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىردىڭ باسىندا كەڭ تاراي باستاعان تاعى ءبىر الەۋمەتتىك قوزعالىس تاتار حالقىنىڭ الدىڭعى قاتارلى زيالى قاۋىمىنىڭ اراسىندا پايدا بولعان جاديدشىلدىك «جاڭاشىلدىقتىڭ ءسينونيمى... ونىڭ جاقتاستارىنىڭ كەرتەرتپالىققا قارسى كۇرەسى» بولدى. ءجاديد – قوعامدىق ءومىر جاڭارۋى، ول اراب سوزىنەن اۋدارعاندا «جاڭا» دەگەندى بىلدىرەدى.

جاديدشىلدىك پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلىق ساياساتى نەگىزىندە پايدا بولىپ، ونىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ قويعان تالاپتارىنىڭ رەسەي ورتالىعىنداعى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ناقتى سۇرانىستارىنا سايكەس قالىپتاستى. ونىڭ قاتارىنا وتكەن ءومىر سالت-سانالارىنىڭ قارسىلاستارى، العا ءوربۋدىڭ عىلىمي نەگىزىن قالاۋعا تالپىنۋشىلار، اعارتۋشىلىقتىڭ جاڭا جولىن ۇستاۋدى دارىپتەۋشىلەر بىرىكتى. تاريحي زامان قوعامدىق ساناسى تۋرالى دەرەكتى «ايقاپتا» جاڭاشا وقۋ تۋرالى جازىلعان «كوكشەتاۋدا كورگەندەرىم» دەگەن ماقالادان كەلتىرەتىن بولساق، وندا «ەندى مۇنان بىلاي بالالارىڭىزدى ورىسشا، مۇسىلمانشا بىردەي وقىتىپ، ءدىنى مەن كۇندەرىنە بىردەي يە بولاتىنداي قىلىپ تاربيەلەي كورىڭىزدەر...» دەگەن جاديدشىلدىك ويمەن قاتار ناۋان قازىرەت ايتتى دەگەن قارسى قوعامدىق پىكىردىڭ بولعانىن كورەمىز.

- قۇداي ساقتاسىن، گازەت جۋرنال ءھام جاڭا شىققان كىتاپتار بولسا، الىپ وقىماق تۇگىل قولدارىڭىزعا دا ۇستاماڭىزدار... جانە قۇداي ساقتاسىن، توتە وقۋمەن وقىتاتىن مۇعالىمدەر ۇستاپ بالالارىڭىزدى بۇزىپ الىپ جۇرمەڭىزدەر، ودان قايتا نادان بولىپ قالعانى ارتىق...

جاستاردىڭ تاربيەسى مەن ساۋات اشۋ ماسەلەلەرى جاديدشىلەردىڭ نازارىندا بولدى. ەسكى قادىمدىك وقۋ ارقىلى ۋاقىت تالابىنا جاۋاپ بەرەتىن ماماندار دايارلاۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن كورە بىلگەن ولار وقۋ ورىندارىندا رەفورمالار جۇرگىزىلۋىن، انا ءتىلى مەن ورىس تىلدەرىن كىرگىزۋدى قولدادى» [4, 126-127 ب]، – دەي كەلە ولاردىڭ جاڭا ءبىر بەلەسىنە شوقان، ىبىراي، اباي باستاعان حالىق اعارتۋشىلارىن قوسادى.

ءحىح عاسىردىڭ سوڭى مەن حح عاسىر باس كەزەڭىندە قازاق دالاسىندا عانا ەمەس ورتا ازيا مەن تۇركيادا دا ءجاديت پەن قاديم وكىلدەرىنىڭ تالاس تارتىسى قىزىعان كەز ەكەنىن ءبىز جوعارىدا كوپتەگەن مىسالدارمەن كەلتىرىپ وتتىك. ال سول زاماندا ءومىر سۇرگەن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ دۇنيەتانىمى مەن ءدىني كوزقاراسى دا ءجاديت باعىتىندا بولعانىن تومەندە ناقتى دەرەكتەرمەن كەلتىرەمىز. قازاقتىڭ باس اقىن اباي ەسمى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن حالىققا كەڭىنەن تانىلا باستادى. كوپتەگەن ەڭبەكتەر جازىپ قالدىرسادا، ابايدىڭ دۇنيەتانىمى مەن دىنىنە بايلانىستى تۇستارىن استارلاپ نەمەسە مۇلدەم ايتا الماي كەتتى. سول زەرتتەۋلەردىڭ ىشىندە اباي جولىنىڭ ورنى ەرەكشە ەكەنى بارشامىزعا ءمالىم. ەندى سول «اباي جولىنىڭ» مىنا ءبىر جەرىنە نازار اۋدارساق: اباي جولىنىڭ ەكىنشى كىتابىنىڭ «ەڭىستە» بولىمىندەگى سيۋجەتتە اباي ايگەرىمگە ۇيلەنگەننەن سوڭ جاز بەن قىس بويى ۇيدە وتىرىپ ورىس كىتاپتارىن وقىپ شىعىپ، ەرتە كوكتەمدە ەلدىڭ بارلىعى قىستاۋدا وتىرعاندا ايگەرىمنىڭ وتاۋىن الىپ جيدەبايدان اقشوقىعا كوشەدى. وزىمەن بىرگە اكە-شەشە اۋىلىنان جاس بالالاردى جانە كىشكەنە مولدا دەگەن تاربيەشى مولداسىمەن الا كەلەدى. قورا سالاتىن ۇستالاردىڭ قاسىندا ايگەرىم، ەربول جۇرەدى، ال اباي بولسا بىلتىر جازدا باستاعان ورىس كىتاپتارىنىڭ ءبىرىن وقىپ ۇيدە وتىرادى. سول كەزدە ايگەرىم، ەربول جانە كىشكەنە مولدا ۇيگە كىرەدى. ۇيدە وتىرعان ابايدى كورە سالىپ كىشكەنە مولدا ءوزىنىڭ تاڭدانىسىن جاسىرا المايدى.

- ءحۇداۋاندا! بۇگىن جاڭا قورانىڭ ىرگەسى كوتەرىلىپ جاتقاندا، اباي نەگە بارمادى؟ مەن سوعان حايرانمىن. ءوزى ساۋ ما ەكەن؟ الدە سىرحاتپا؟ [5, 118 ب]، – دەپ داۋرىعا سۇرايدى، cوندا ايگەرىم ايتادى:

- سىرحاتتان ساۋ، بىراق ءبىزدىڭ قورا سالعانىمىزدان گورى بۇل كىسىنىڭ بۇنداعى ماشاقاتى قيىنبا دەيمىن. سودان قولى تيمەي جاتسا كەرەك! [5, 118 ب]، – دەپ. سوسىن اڭگىمەگە ابايدىڭ ءوزى كىرىسەدى.

- مەنىڭ ماشاقاتىم كىرپىش قالاۋشى، ءۇي-دۇكەن سالۋشى تورەنىڭ ماشاقاتىنان اۋىر دەسەم، ەربول ەكەۋىڭ كۇلەسىڭعوي. بىراق تورەنىڭ ەڭبەگىنىڭ ارتى – ءۇي بولسا، مەنى دە سولاي، ءدال بۇگىن تاڭدا قۋانتىپ وتىرعان ءبىر كۇي بار! [5, 118 ب]، – دەپ جاۋاپ بەرەدى. سوسىن ابايدىڭ دوسى ەربول قالجىڭداپ بىلاي ايتادى.

- وڭاشا، سالقىن ۇيدە، ءتورت قابات كورپەنىڭ ۇستىندە قىبىر ەتپەي وتىرعان كىسىنىڭ ماشاقاتىنان زور ماشاقات بار دەيسىڭ بە! [5, 118 ب]، – دەپ. سوسىن كىشكەنە مولدا ءوزىنىڭ تاڭعالىسىن تاعى ءبىر رەت بىلدىرەدى.

- ءۇي-جاي ءسىزدىڭ تۇراشاق مەكەنىڭىز. بۇگىن ءسات كۇنى دوستارىڭىز، حالال جار ءجۇفتىڭىز جاقسى ءبىر تىلەكپەن كوتەردى. ءسىزدىڭ سول ساعاتتا ءۇي ءىشىڭىزدىڭ جاقسى تىلەگىنە قاتىناسپاعانىڭىز مەنى شىن حايران ەتەدى! [5, 118 ب]، – دەپ. سوسىن ايگەرىم، ەربول بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءسوز الىپ قالجىڭداپ وتىرعاندا، اباي جۇرەك جاردى ءسوزىن ايتادى. سونداعىسى بىلتىر جازدا وقىپ باستاعان ورىس كىتاپتارىنىڭ ءمان-ماعىناسىنا ەندى، ءدال قازىر قورا سالىنىپ بىتكەندە تولىق تۇسىنە باستاعانىن، سوعان شىن قۋانىپ وتىرعانىن ايتادى. سول تۇسىنگەن كىتابى پۋشكيننىڭ ۇزاق اڭگىمەسى «دۋبروۆسكي» ەدى. ونى كىشكەنە مولداعا مولدالار تىلىمەن جەتكىزەدى، ياعني مەدرەسە شاكىرتى ەرىنبەي جىلدار بويى وقىسا، ءبىر ساتتە سول تالاپتى شاكىرتكە، دۇنيە ەسىگى كەڭ اشىلىپ كەتكەندەي كورىنەدى، سول كەز مەدرەسە شاكىرتى ءۇشىن ەڭ ءبىر باقىتتى شاق. ونى مولدالار «مۇتالاعاسى اشىلعانى» دەيدى، دەپ بايىپپەن تۇسىندىرەدى. ال قازىر بولسا مەن ۇستاسسىز شاكىرت كۇيىمدە «مۇتالاعام اشىلعان» ءساتى دەپ ءسوزىن اياقتايدى.

ابايدىڭ بۇل ءسوزىن ايگەرىم قولداپ شۇبات قۇيسا، ەربول ىشتەي ماقۇلداپ وتىرعاندا، كىشكەنە مولدانىڭ كوڭلى باسىنا شىعىپ ابايدى ماقۇلداماعانىن م.اۋەزوۆ جاقسى كەلتىرەدى. وسى جەردەن باستاپ تازا جاديتشىلدىك پەن قاديمشىلدىك اراسىنداعى ديسكۋسيانى جاقسى بايانداپ بەرەدى. كىم ءبىلسىن م.اۋەزوۆ وسى تالاس-تارتىستى كەڭىنەن باياندار ما ەدى؟ ەگەر سول كەزەڭ اتەيستتىك زامان بولماعاندا؟ سونىمەن كىشكەنە مولدانىڭ قارسىلىعى.

- «مۇتالاعا اشىلدى» دەمەك، مانتيح، عاقايىدتى وقىپ ءجۇرىپ، «قافيا»، «شارح عابدوللانى» ءوز تالابىمەن حالفەسىز، حازىرەتسىز، ءدارىسسىز فاھىملەيتىن بولسا، سوعان ايتسا ءلازىم. بولماسا، ورىستىڭ ءاللا نيندي «شىتري-مىتريىن» فاھىملەدىم دەپ «مۇتالاعانى» بۇل جەردە ءسوز قىلۋ مۇمكىن ەمەس. ونىڭىز ءھام حاتا، اباي! [5, 118 ب]، – دەدى. سوسىن م.اۋەزوۆ ابايدىڭ كىشكەنە مولدانى توقتا دەپ زىلمەن تىيىپ تاستاعانىن، ودان كەيىن شۇباتىن ءبىر ءسىمىرىپ الىپ ءسوز باستاعانىن جازادى. اباي.

- ءبىزدىڭ بۇگىنگى ءحالفا، ءحازرات، كوپ يشان، عۇلامالارىمىزدىڭ وسىنداي ءبىر سورى بار ەدى، كىشكەنە مولدا، ءسىز دە سودان ارىلماعان جانسىز عوي! [5, 118 ب]، – دەيدى. وسى ايتىلعان وي-پىكىرلەردەن ءبىز قاديم مەن جاديت وكىلىنىڭ اشىق ايتىسىن كورە الامىز. اباي ءسوزىن تىڭداپ وتىرعان كىشكەنە مولدانىڭ جاۋابى.

- اباي، ءسىز يسلاميات، عارابيات جولىندا سويلەسەڭىز، مەن ەش نارسە ايتپاس ەدىم. ءسىز كىمنىڭ كىتابىن، نەنى ايتىپ وتىرسىز؟ ءدۇنياۋي عىلىم ءماجۋسي، ناسرانيلەردە قاديمنەن بار بولاتىن، بالكي، ەشبىر مۇسىلمان عاليمى ونى وزىنە قاناعات قىلارلىق، شۇكىرانا ەتەرلىك ءبىلىم ساناماعانى قايدا؟ [5, 118 ب]، – دەيدى. وسى جەردە م.اۋەزوۆ ءوزى ايتىستىرىپ وتىرعان اۆتورلارعا ناقتى پىكىر بىلدىرمەسە دە، ءوزىنىڭ جەكە كوزقاراسىن بىلدىرەدى. م.اۋەزوۆ.

- اباي جاڭا ءبىر باحاس، ۇزاق باحاس بولارىن اڭعارسا دا، كىشكەنە مولدامەن ءسوزدى ۇزارتقىسى كەلمەدى. ويىندا كوپ دالەلدەر بولا تۇرىپ، مولدانى توقتاتاتىن بىرەر-اق ءسوزدى ايتۋدى قاجەت دەپ ءبىلدى [5, 118 ب]. اباي.

 - «ەشبىر عۇلاما» دەيسىز، «ايتپاعان» دەدىڭىز. وزگەنى قويعاندا پايعامباردىڭ حاديسىندە «عۇلامانىڭ جازۋ جازعان قارا سياسي – ءشاھيدتىڭ قانىنان قىمبات» دەگەن ءسوزدى قايتەسىز؟ ەكىنشى عالەمنىڭ، ءينسى جىننىڭ جارالمىش تاريحىن، تەك «قىسساسۇل انبيەدەن» بىلگەن ءبىلىمنىڭ اتى دا ءبىلىم بە؟ ادام قاۋىمىنىڭ، بار ءناسىلىنىڭ مىنەز-قۇلقىن تەك قانا «قىرىق حاديس»، «لاۋحى-ناما»، «فيحقكايداني» تۇرعىسىنان تانىپ-بىلگەن دە جۇبانىش پا؟ [5, 118 ب]، – دەگەن ابايعا كىشكەنە مولدا بىلاي جاۋاپ قاتادى.

- ول از بولسا، وقىڭىز! بار عۇمىرىڭىزدى سارف ەتىپ وقىپ كورىڭىز. بالكي، مۇسىلمان عۇلامالارىن وقىڭىز. ءسىزدىڭ ءبىر عۇماراڭىزعا جەتەرلىك ءبىلىم سودان دا تابىلار! [5, 118 ب]. وسى جەردەن م.اۋەزوۆ بۇل ايتىستى اباي سوزىمەن اياقتاعاندى ءجون ساناپ، ءوزىنىڭ سۇيىكتى كەيىپكەرىن جەڭىسكە جاقىنداتىپ قويادى. شىندىق، ومىردە دە سولاي بولاتىن. ويتكەنى قاديم جولىن ۇستاۋشىلاردىڭ سانى كەمىپ، ۇلت زيالىلىرىنىڭ كوبىسى ءجاديت باعىتىن قولدايتىن. زامان تالابىنا جاۋاپ بەرەتىندە جاديتشىلدەر ەدى. اباي.

- مەن سىزگە حايرانمىن دا، مولدا! مۇسىلمانشىلىق قاعيداسى «عىلىم قايدا بولسا، كىمدە بولسا، سونان ال» دەسە بولار ەدى. ءسىز ايتقان ءورىس مەنىڭ دە ءبىراز شارلاعان جەرلەرىم. مەن عىلىمنىڭ، ياعني ءفاننىڭ كوپ عاسىرلار بويى ادام بالاسى جيعان قازىناسىنا قول ارتامىن دەپ ساپار شەكتىم. ءسىز وقىماعان ادام بولساڭىز ءبىر ءسارى. ءوزىڭىز ۇستاز سانالاسىز. بىراق عىلىمدى ءبىر-اق جولدان، ءبىر-اق تار اسۋدان ىزدە دەيسىز. عىلىم دەمەك، شەكسىز كەڭ دۇنيە دەمەك ەمەس پە ەدى. مۇسىلمان عۇلامالارىنىڭ دانالارى سوكرات حاكيمنەن، افلاتوننان، اريستوتولدەن وقىماپ پا؟ سولار مۇسىلمان با ەدى! ايلار، جىلدار بويى ىزدەپ وتىرعان ءبىر تاليبۇل عىلىمدى كورەسىز دە، «ىزدەنبە، الىسقا ۇمتىلما» دەپ ەتەكتەن تارتاسىز! [5, 118 ب]، – دەپ توقتاپ، سوڭعى سوزىندە ءاربىر تالاپتىڭ سوڭعى جەتەتىن ءبىر بايگە توبەسى بولادى سول جەردە جولىعارمىز دەپ م.اۋەزوۆ اباي ءسوزىن وتە كوركەم تۇردە اياقتايدى. سوڭىنان «دۇمشە مولدا ءدىن بۇزار» دەگىزىپ مولدانى ەربولعا ءبىر مازاقتاتىپ الادى. سول ساتتە كىشكەنە مولدانىڭ جىندانىپ ۇيدەن شىعىپ كەتكەنىنە دەيىن جاقسى جازىپ قالدىرعان.

ابايدىڭ ءدىني تەولوگيالىق كوزقاراسى مەن دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى جەرلەرى الىدە بولسا كوپ زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. جوعارىدا كەلتىرىلگەن ديلوگ  ابايدىڭ ءدىني تانىمىنىڭ كىشكەنە عانا كورىنىسى دەسەكتە بولادى. ويتكەنى م.اۋەزوۆ ءوز زامانىنا بايلانىستى زەرتتەمەگەن ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى كوپ. سول ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى ارقىلى اباي دۇمشە مولدالاردى قاتتى سىناعان. ولاردىڭ دوگمالىق كوزقاراستارىن، ناداندىعىن، ەلدى بۇزاتىندىعىن ايىپتاپ كوپتەگەن ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرىندە وتكىر سىنعا العان. سولاردىڭ ءبىرى:

ناداننىڭ كوڭلىن باسىپ تۇر،

قاراڭعىلىق پەردەسى.

اقىلدان بويى قاشىق تۇر،

ويىندا ءبىرا-اق شارۋاسى.

كىتاپتى مولدا تەرىس وقىر،

داعاراداي بوپ سالدەسى.

مال قۇمار كوڭلى – بەك سوقىر،

بۇركىتتەن كەمبە جەم جەسى؟ [6, 129 ب]. وسى سياقتى ولەڭ جولدارى مەن قارا سوزدەرىن زەرتتەۋدىڭ بۇگىنگى كۇندە ماڭىزى زور ەكەندىگىن تاعى ءبىر ايتقىمىز كەلەدى. ويتكەنى جاستاردىڭ جاپپاي دىنگە بەت بۇرۋى، تەولوگيالىق بىلىمدەردى اراپ مەملەكەتتەرىندە وقىپ كەلىپ، ەلىمىزدە جوعارىدا كەلتىرگەن كىشكەنە مولدا مەن اباي ايتىسىنىڭ قايتالانۋى ءبىزدى قىنجىلتادى. سوندىقتان اباي شىعارمالارىنىڭ ءدىني تۇستارىن تۇبەگەيلى زەرتتەۋ بۇگىنگى كۇننىڭ كەزەك كۇتتىرمەس تالابى. زەرتتەۋدى قورىتىندىلاي كەلە تاعى ءبىر مىسالدى كەلتىرە كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىن. ءابىش جيرەنشيننىڭ 1959 جىلعى شىققان «اباي جانە ورىستىڭ ۇلى رەۆوليۋتسياشىل دەموكراتتارى» اتتى ەڭبەگىندە اۆتور ابايدىڭ دىنگە كوزقاراسى بولىمىندە بىلاي دەيدى.

ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا ابايدىڭ دىنگە كوزقاراسى بۇرىنعىدان دا بوساڭسي تۇسەدى. بۇل جونىندە سول ۋاقىتتارداعى ابايمەن كەزدەسكەن ادامداردىڭ ەستەگىلەرى دالەل بولا الادى

«1897» جىلى مەن قىستىگۇنى مەن كامالي حازىرەتتىڭ مەدرەسەسىندە وقىپ جۇرگەنىمدە مۇساباي نوعايدىڭ ۇيىندە تۇراتىن ابايعا بارىپ سالەم بەردىم، - نيازبەك كەلدىبەكۇلى. اباي كىتاپ وقىپ جاتىر ەكەن، باسىن كوتەرىپ الىپ مەنەن، نە كاسىپ ىستەيسىڭ دەپ سۇرادى. مەن تۇرىپ، مەدرەسەدە «بيدان» دەيتىن كىتاپ وقىپ جاتقانىمدى ايتتىم.

اباي مەنىڭ بەتىمە نازارىن سالا قاراپ، بيدان باستاعاندا ارابشا «قۇداي» ول دۇنيەدە دە، بۇل دۇنيەدە دە سەن ىزگى باقىتتى بولاسىڭ» دەگەن سوزبەن باستالادى. سەن وسى ەكى دۇنيەدە باقىتتى بولامىن دەپ ءجۇرسىڭ  بە؟ – دەدى، جاۋاپ قايتارا الماي، ۇندەمەي قالعانىمدا، اباي: ءبىلىم ىزدەسەڭ ورىسشا وقى، مال ىزدەسەڭ، قىرعا بارىپ ەگىن سال، ال بيداننان ەشبىر پايدا جوق» [7, 119-120 بب]. – دەدى، دەيدى. قورىتىندىلاي كەلە ايتاتىنىمىز جوعارىداعى اباي ايتقان ورىس ءتىلىن قازىر اعىلشىن ءتىلى العانداي. قانداي ءدىندار ادام بولساڭدا عىلىم مەن تەحنيكانىڭ تىلىنەن كەش قالماۋدى، ۇرپاعىنا وسيەت ەتىپ قالدىرىپ وتىر.

جانبولات سامبەتوۆ

ءدىنتانۋ ماگيسترى

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قازاقستان تاريحى ادىستەمەلىك جۋرنال. قاڭتار 1 (18) 2005 ج. 80 بەت.
2. تۇركولوگيا جۋرنالى №3 (23), 2006 ج. 128 بەت.
3. اباي جۋرنالى №4. 2006 ج. 112 بەت.
4. ۇلت تاعلىمى جۋرنالى №3. 2003 ج. 268 بەت.
5. اباي جولى: رومان-ەپوپەيا. ەكىنشى كىتاپ. اباي. – الماتى: «جازۋشى» 2006. – 432 بەت.
6. اباي (يبراھيم قۇنانباەۆ). ولەڭدەر، پوەمالار، اۋدارمالار مەن قارا سوزدەر. – الماتى: «جىبەك جولى» 2005. – 488 بەت.
7. ء ابىش جيرەنشين. «اباي جانە ورىستىڭ ۇلى رەوليۋتسياشىل دەموكراتتارى» الماتى: «قازاق مەملەكەتتىك باسپاسى» 1959. – 266 بەت.