QR Mәdeniyet jәne aqparat ministri

Múhtar QÚL–MÚHAMMED myrzanyn,

Qyzylorda oblysynyng әkimi

Qyrymbek KÓShERBAEV myrzanyng nazaryna!

«JETI AQSAQALDYN» JÚLDYZY JARQYRAY BERSIN

nemese

Kórgendi el úlylaryn úlyqtaudan tanbaydy

QÚRMETTI EL AGhALARY!

Elbasymyzdyng syndarly sayasy jetekshiligining nәtiyjesinde egemen elimizding ensesi biyiktegen sayyn onyng әleumettik, ekonomikalyq, mәdeniy-ruhany hal-kýii de el talabyna say qaryshtap ósip kele jatqany eshkimge de jasyryn emes. Tek songhy jiyrma jyldyng ózinde qanshama jana teatr shanyraq kóterip, konserttik újymdar men óner oqu ordalary halqymyzdyng iygiligine sәikes serpindi júmys istey bastady.

Osynday mazmúndy da auqymdy isterimizding tasasynda qalyp qoymay, keleshekte eskerilse eken degen qaysybir oilarymyzdy (ózderinizben aqyldasu retinde) ortagha salsaq, onyng esh sókettigi bola qoymas. Kerisinshe, ruhany súranystarymyzdyng orny tolygha týsip, aitqaly otyrghan azdy-kópti pikirlerimiz el-júrt tarapynan, Sizder tarapynan qoldau tauyp ketse núr ýstine núr.

QR Mәdeniyet jәne aqparat ministri

Múhtar QÚL–MÚHAMMED myrzanyn,

Qyzylorda oblysynyng әkimi

Qyrymbek KÓShERBAEV myrzanyng nazaryna!

«JETI AQSAQALDYN» JÚLDYZY JARQYRAY BERSIN

nemese

Kórgendi el úlylaryn úlyqtaudan tanbaydy

QÚRMETTI EL AGhALARY!

Elbasymyzdyng syndarly sayasy jetekshiligining nәtiyjesinde egemen elimizding ensesi biyiktegen sayyn onyng әleumettik, ekonomikalyq, mәdeniy-ruhany hal-kýii de el talabyna say qaryshtap ósip kele jatqany eshkimge de jasyryn emes. Tek songhy jiyrma jyldyng ózinde qanshama jana teatr shanyraq kóterip, konserttik újymdar men óner oqu ordalary halqymyzdyng iygiligine sәikes serpindi júmys istey bastady.

Osynday mazmúndy da auqymdy isterimizding tasasynda qalyp qoymay, keleshekte eskerilse eken degen qaysybir oilarymyzdy (ózderinizben aqyldasu retinde) ortagha salsaq, onyng esh sókettigi bola qoymas. Kerisinshe, ruhany súranystarymyzdyng orny tolygha týsip, aitqaly otyrghan azdy-kópti pikirlerimiz el-júrt tarapynan, Sizder tarapynan qoldau tauyp ketse núr ýstine núr.

Qazaq jerinde tynnan týren sala túnghysh kәsiby teatrdyng irgesin qalap, shanyraghyn kótergen talapkerlerge alghashqy talpynys onay bolmaghany anyq. Sebebi, tarihy sandaghan ghasyrlarmen esepteletin әlemdik teatrdyng jýrip ótken úlan-ghayyr jolymen salystyrghanda qazaqtyng últtyq sahna óneri sol úly kóshte ayaghyn apyl-tapyl basqan sәbiydi elestetedi. Tarihy әli jýz jylgha da jetken joq. Biraq soghan qaramastan, qazaq dalasynda әlem teatrlarymen talant taytalastyra alar drama ónerining úly mektebi qalyptasty. Alash topyraghyna teatrday tanghajayyp әlemdi tartu etip qana qoymay, kemel keleshegi ýshin janyn salyp úmtylghan sol kezdegi jalyndy jeti jastyng tau qoparyp, múhit keshkenmen para-par eren enbegi ótkenine qúrmetpen qaraytyn últymyzdyng oily úrpaghy ýshin taghylymnyng qaynar búlaghy. Óner ótkelderin tilge tiyek eter kez kelgen jan búl aqiqattan, uaqyt–aghzam әdil baghasyn aiqyndap bergen shejire shyndyqtarynan әste ainalyp óte almaq emes. Sebebi, әrtistikke arnayy mamandanbaq týgili, tipti atauyn estip te kórmegen halyq ýshin túnghysh kәsiby teatr truppasynyng ónerin tamashalau – úly janalyqtyng jarshysy, syndarly sahna salasynyng alghashqy baspaldaghy edi.

Áuelde merekelik jiyn, auyl arasyndaghy oiyn-sauyq keshterinde ozyq ónerimen, ótkir de ótimdi qaghytpa qaljyn, kýldirgi kórinisterimen shaghyn ortany dumangha bólep kelgen әuesqoy ónerpazdar talantynyng tanylyp, ónerining óristeuine, taralu aimaghynyng kenenine birden bir yqpal etushi kýsh – halyq kóp jinalatyn shuly da qiquly basqosular bolsa, sonyng ishindegi eng eleulisi – Qoyandy jәrmenkesi edi. Dabysy kýlli әlemge mәshhýr jәrmenkeden týlep úshqan kezbe truppa men qazaqtyng sayyn dalasynyng týkpir-týkpirinen jinalghan talaby zor jastardyng dýley talpynysy kәsiby últ teatrynyng tu kóteruine tikeley úiytqy boldy. Talantty jastardan qúralghan újym Semey topyraghynda úiymdastyrylghan tatar ónerpazdarymen dostyqty әigileytin «Shyghys sazy», keyinirek ómirge kelgen «Es–aymaq» ýiirmelerinde barynsha jana tynysyn ashty. 1915 jyly Jýsipbek Aymauytovtyng qoltanbasynda úsynylghan «Birjan Sara» qoyylymymen túnghysh ret teatr atty úghymnyng týndigi týrildi. 1917 jyldyng jazynda demalysqa kelgen jastar Oiqúdyq jaylauynda Múhtar Áuezovting әdeby núsqasy negizinde sahnalaghan «Enlik –Kebek» tragediyasy da tarihy sәtting alghashqy jarshysy bolatyn. Saf ónerding saharasy Semeyden auyzdanghan ónerding úly kóshi osylaysha 1926 jyldyng 13 qantarynda Alashtyng sol kezgi astanasy Qyzylorda topyraghynda sheshek ata týsti. Alghashqy óner kóshin bastap kelgen túnghysh truppa qúramyna kirgen sanauly jastyng úly maqsat jolyndaghy jankeshtiligi, ónerge degen múqalmas mahabbaty sahna atalatyn sony siqyrdyng syryn ashugha jeteledi. Tek dәstýrli drama salasy ghana emes, býgingi últyq opera jәne balet, filarmoniya, kino óneri, sonday-aq, sandaghan orkestrler – bәri de túnghysh kәsiby teatr tónireginen qanat qataytqan úly ónerding tól balalary.

Dýniyege kelgeni resmy týrde mәlimdengennen bergi soqpaghynda 88 jyldy tarih qoynauyna ysyrghan qazaq teatrynyng alda (2016 jyly) 90 jyldyq mereytoyy kele jatyr. Osy mereyli oqighagha oray Sizderding nazarlarynyzgha últ teatry tónireginen tarqatylatyn ýsh mәseleni aita ketkimiz keledi.

Birinshiden, jogharydaghy sózimizde atap ótkendey, europalyq ýlgini ústanghan últtyq naqyshtaghy alghashqy qoyylym Semey topyraghynda ómirge kelgenimen, resmy týrde kәsiby qazaq teatrynyng kerege kerip, shanyraq kótergen jeri – Qyzylorda shahary. Yaghny Aqmeshit atyraby – últ ónerining mekkesi, tarihyna nemketti qaramaytyn, óner qadirine jeter kez kelgen azamattyng taban tiygizip, tәu etetin qasiyetti mekeni. Mine, osy túnghysh kәsiby teatrymyz ómirge kelgen ghasyrgha juyq uaqyttyng ishinde Qyzylorda topyraghynda ónerding ónegeli jolyn әigileytin birde bir eskertkish belgining boy kótermeui, naqtyraq aitsaq, oblys ortalyghynda alghashqy teatr irgetasyn qalaushy jeti aqsaqaldyng sәuletti mýsinderi әli kýnge deyin saltanatty týrde ense tiktemeui qazaq halqynyng ruhany súranysyn qanaghattandyra qoymasy belgili.

Áytpese, búl qúrmetke qaz basqan qazaq teatrynyng sahnasyn jalghyz ózi birneshe róldi bir mezgilde oinap, túrmys mesheuligin, el juandarynyng zorlyq-zombylyq, túrpayy qylyqtaryn әshkereleytin syqaqqa qúrylghan shaghyn qoyylymdarymen baghyndyrghan teatr tarlany – Qaliybek Quanyshbaevty layyqsyz der me edik? Talay jylghy tәjiriybesining nәrin, sólin sýzip, Abayday alyptyng klassikalyq beynesin sahnagha túnghysh alyp shyghuy da arqaly akter enbegining ólsheusiz ekendigin әigileydi.

1925 jyly Parij aspanyn әuelegen әnge bólep, dýniyejýzine últtyq ónerimizding qúdiretin pash etken alpauyt әnshi Ámire Qashaubaev ta teatr irgetasyn qalaushylardyng bel ortasynda jýrip, jalyn qúshyp, óner órtine sharpyldy. Tandayyna búlbúl úyalaghan el maqtanyshy, taghdyry zar-múngha ainalghan kýmis kómey Ámirening enbegin keler úrpaqqa ýlgi emes dep taghy aita alarmyz ba?

1936 jyly Mәskeude ótken qazaq óneri men әdebiyetining onkýndiginde qoyylym ýstinde ayaq astynan tap bolghan kelensizdikke kezek bermey, der sәtte tyghyryqtan shyghar jol tauyp, kesek kýlki, talghamdy tapqyrlyghymen talaydy tamsantyp, sheberlik shynyna shyqqan Bekejan – Qúrmanbek Jandarbekovty últ ónerine ólshem emes edi dep kim aita alar?

Qúiynday jýiitkigen jeldirmeleri men tenizdey tolqyndana tógilgen termeleri arqyly ana tilin túghyryna qondyryp, sóz kiyesinining qadirin úqtyrghan Isa Bayzaqovtyng suyrypsalma súnghylalyghy; Múhtar Áuezovshe aitsaq, jýre akter boluynan góri, tua akter boluy basymyraq (samorodok) tuma talanttar – Elubay Ómirzaqov pen Serke Qojamqúlovtyng sahnadaghy shynshyl da shynayy sheberligi; teatr tarihynynyng qazynaly shejireshisine ainalghan Qapan Badyrovtyng qay enbegi de úrpaq ýshin taghylymdy mektep. Aytpaqshy, orayy kelgende aitpay ketuge bolmas bir mәsele, saliqaly ruhaniyatymyzdyng qara narynday óreli ónerimizding alghashqy da auyr jýgin ayanbay algha tartqan, drama ónerimizding negizin salushylardyng biri, marghasqa maytalmanymyz Qapan Badyrov ómirden ótkeli on bes jyldyng jýzi boldy. Esimi mýldem eleusiz qaldy. Tughan jeri – Qostanay, enbek jolyn bastaghan ólke – Qyzylorda, býkil sanaly úzaq ghúmyry sayasynda ótken Almatysy abyz akter enbegin әzirge eskerer emes. Biyl sahna shejireshisining 110 jyldyghy. Bәlkim, marqúmnyng esimin este qaldyrudy osy tústa oilanarmyz.

Qazaq teatr ónerining «keleshegine asa jauapty» (M.Áuezov. –avt.) ekendigin júrttan búryn úghyp, jogharydaghy jeti aqsaqaldyng basyndaghy altyn tәjindey bolyp, bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharyp jýieli iske júmyldyrghan, mamany tapshy uaqytta dramaturg te, rejisser de, sahna, muzyka zertteushisi de, akter de bir ózi bola jýrip san týrli ónerdi bir arnagha toghystyrghan úly úiymdastyrushy Júmat Shaniynning eresen enbegin de keleshek úrpaq aspandata, asqaqtaty týsui tiyis.

Ózderinizdey qazaqtyng últjandy azamattary at ýstinde jýrgen tústa, teatrdyng toqsan jyldyghy qarsanynda osynday iygilikti ister qoldau tauyp, jýzege asyp jatsa, oblys qana emes, múqym qazaqtyng abyroyynyng asqaqtaghany, úrpaq aldyndaghy úly mindetting oryndalghany dep bilemiz. Aldaghy uaqytta Qyzylorda shaharynyng kórnekti jerinen boy kóterer eskertkishter gýlzary (alleyasy) óner salasynda jýrgen ókshe basar sahnagerlerden bólek, jergilikti júrtshylyqpen birge kiyeli qalagha qydyryp barghan qonaqtardyng da ýnsiz kelip taghzym eter taghylymdy ordasyna ainalary sózsiz. Bastysy – jas úrpaq boyyna ruh darytar edi.

Ras, búl kýnderi atalghan túlghalardyng esimderi bir-bir teatrlar men filarmoniyalardyng enshisinde. Áytse de, Aqmeshit ónirinde әlgi ataqty arystarymyzdyng mýsinderi sap týzep, alghashqy artister gýlzary (alleyasy) anadaydan qol búlghap kózding jauyn alyp túrsa, kóptik etpes edi dep oilaymyz.

Ekinshiden, Qyzylorda ónirining týlegi, qazaq sahnasynyng anasy, kórnekti aktrisa Sәbira Mayqanova esimi respublikalyq nemese oblystyq óner, mәdeniyet oshaqtarynyng birine berilse jәne bir iygilikti is ózining tabighy sheshimin tapqan bolar edi. Sәbira Mayqanova – mәngi ólmes óner iyesi. Teatrdyng anasy atanghan talantty túlgha. Talaydy tamsantqan Tolghanayymen-aq ónerge qaltqysyz qyzmet etuding jarqyn ýlgisin kórsetken әlemdik dengeydegi alyp aktrisa. Últ maqtanyshy. 1936 jәne 1958 jyldary Mәskeude ótken qazaq óneri men әdebiyetining onkýndigine, M.Áuezov teatry truppasynyng qúramynda birneshe halyqaralyq teatr festivaliderine qatysyp óner qúdiretin el aimaghynda ghana emes, dýniyejýzilik shenberde moyyndatqan sahna sanlaghynyng ruhyn qalay әspettesek te oryndy. Biyl sol danqty apamyzdyn, sahna anasynyng 100 jyldyq mereytoyy. Respublikamyzdaghy mәdeny ghimarattardyng birine aktrisa esimin beru – ghasyr toyy toylanghaly otyrghan túlghagha degen qúrmetimizdi әigilep qana qoymay, ónerge sinirgen enbegin óskeleng úrpaqtyng úmytpay, mәngilik jadynda ústauyna baghyttalar jarqyn isting bastamasy bolary anyq. Últyn úlyqtaghan qazaqtyng ónersýier azamattary retinde osynau úsynysymyzgha qoldau bildirsenizder, Alash ónerining abyroyy biyiktey bererine tittey de kýmәn joq.

Ýshinshiden, alda teatrdyng torqaly toyynyng kele jatqandyghyn taghy bir mәrte tilge tiyek ete otyryp, qazaq kәsiby teatr ónerining mekkesi Qyzylordada nemese Alashtyng bas qalasy Astananyng tórinde túnghysh kórkem teatrdy qúrushy qayratkerlerge arnap múrajay ashu mәselesin eskergen jón sekildi. Tuma daryndarynyng arqasynda últ ónerining mereyin asqaqtatyp, bolashaqqa jetkizgen, úrpaghyna amanat etip tapsyryp ketken sol babalarymyzdyng jankeshti tirliginen býginde tek teatr ainalasyndaghy mamandar bolmasa, kóbinshe, kópshilik qauym beyhabar . Sondyqtan da keleshekte Elorda tórinen menmúndalap shaqyrar múrajay túlghatanu, tarihtanu salasynda ketip jatqan osynday olqylyqtardyng ornyn toltyryp, tanym men talgham kókjiyegining kenenine zor ýles qosar edi. Qazaq poeziyasynyng qúlageri Iliyas Jansýgirovting «Óz úlyn, óz erlerin eskermese, El tegi qaydan alsyn kemengerdi?!» degen jyr joldary bizding bildirgimiz kelgen oidyng tórkinin tap basatynday. Endeshe, biz qashanda qaryzdar, qansha qúrmet kórsetsek te artyqtyq etpes kemenger qayratkerlerding bir shoghyry – osy jandar ekenin úmytpasaq eken!

Últ keleshegine nemqúraylylyq tanytpaytyn Sizderding búl úsynysymyzgha bey-jay qaramaytyndarynyzgha kәmil sengendikten de, ózderinizge osynday qúlaqqaghys jasaudy jón kórdik.

Qúrmetpen, úlaghatty isterinizge tabys tileushiler

Áshirbek SYGhAY, teatrtanu professory,

Nazerke JÚMABAY, ónertanu magistri.

Astana qalasy

Abai.kz