Júma, 22 Qarasha 2024
46 - sóz 1301 1 pikir 19 Tamyz, 2024 saghat 18:10

Kóp tusa Qazaq...

Suret Ayt-Man Núrjannyng jelidegi paraqshasynan alyndy

Akademik Rәbigha Syzdyqtyng tughanyna 100 jyl!

Dauylpaz aqyn Qasym Amanjolov zamanynda Rәbigha qaryndasynyng talanty men kisiligine, bilimi men biligine tәnti bolyp: «Kóp tusa qazaq dәl sizdey qyzdy!» dep arman etkenin sergek oily qazaqtyng birazy bileri haq. Qaytersin, jomart Jasaghan Ie de, Ol jaratqan qútayman halyq ta keyde, tipti, aqynnyng da armanymen sanaspay, onday jandardy tym siyrek jaratady. Soghan qaraghanda, tabighattaghy asyl tastardyng da asa kóp bolmaytyny syqyldy, asyl adamdardyng da az kezdesetininde bir zandylyq bar shyghar...

Qanday madaq ta jarasatyn bir jandar bolady-au. Sonday-aq, qanday maqtau da kemshin soghatyn bir túlghalar da shanda-shanda kezdesedi. Ómirden 96 jas jasap ótken, býgin 100-ge tolyp jatqan – Qazaq Til ghylymynyng alyp daraghy Rәbigha Syzdyq, meninshe, songhysyna jatady. Men tirligime tәube aitqanda, osynday bir ghajap jandardyng janynda bola alghanyma shýkir etemin, al onyng qarsysyna ókinishim de jeterlik. Ony sәl keyin…

Ghalymdyq bar da qayratkerlik basqa. «Jusan basyn jyqpay», «yzaly jerdi baspay» óte shyqqan talay ghalymdy bilemiz. Al Ysyq Sәmembet batyrdyng úrpaghy Rәbigha apay ghalymdyq, qayratkerlik qana emes, qajet bolsa, qaharmandyq ta tal boyynan talay tabylghan jan edi. Ózi «halyq jauynyn» qyzy, «halyq jauynyn» júbayy bola túra onyng sonau «53-ting suyq jazynda» M.Áuezovting úly shygharmasynyng taghdyry talqygha týsip, sol arqyly qalamgerding óz taghdyry tәlkekke úshyrap ketkeli túrghanda, qarshaday qyz basymen órtke su sepken qarlyghashtay shyryldap ara týskeni, qazaqtyng nebir qasqa-jaysandary zamana yzgharynan yghyp basyn kótere almay otyrghanda, qorghasynday salmaqty, oqtay ótkir pikirlerimen qorghap qalghany – anyzgha bergisiz aqiqat-tyn! Tomashaday qyzdyng aldyna kelip asylzada qojalar úrpaghynyng alyp basyn iyip: «Sen maghan Alla-Taghala tarapynan jiberilgen aq qanatty perishte ekensin!» dep tebirenip túrghany qanday qayauly da ayauly sәt edi!..

Sovet imperiyasy әni-mini «kommunizmge jetemiz!» dep entigin basa almay túrghan 70-jyldardyng ortasynda sovettik iydeologiyany búrynghydan da terendetu baghytynda ótkizilip jatqan halyqaralyq konferensiyada Últ Ústazy Ahmet Baytúrsynov turaly bayandama jasauy – ashyq kýnde oinaghan najaghaymen teng oqigha-tyn!..

Ózbek-әkalar «ózimsinip» ketkisi kelgen Q.A.Yasauiydey Temirqazyghymyzdy qorghap qalghan da Rәbigha bolatyn!..

Ol kisining osynday erlikterin sanamalap bersem, sózim tipti shyghaymanyp ketui әbden mýmkin. Býgingi ghasyr jasy – aituly datasynda Apay aitqan, ózim qúlaghymmen tyndaghan birdi-ekili әngimeni eske alghandy jón kórdim. «Svetqaly shyraghym, ózing bilesin, Shahan atan(eri, QR Halyq әrtisi Sh.Musiyn) birinshisinde – 10 jyl Kolymagha, ekinshisinde 25 jyl Sibirge jer audarylghan adam. Sonyng 18 jylyn sol suyq jaqta ótkerip keldi.

Birinshi ústalghandaghy jazyghy, 32-jyly shybynday qyrylyp jatqan qazaghyna jany shyryldap «Narkomgha hat» dep jyr jazghany! Ondaghy:

…Ózi shegip ashy azabyn ashtyqtyn,

Kózin sýzip qala berdi bastyqtyn.

Goloshekin atyndaghy jalauly

Úzyn «qyzyl keruenine» astyqtyn.

Júrtta qalyp jýre almaghan kempir-shal

Kýnirenip kókirek qan, kónil dal.

Qúsha berip nemeresin, qosh desip

Kóz júmysty, bosap buyn, qúryp әl…

…Kýni keshe kýn kýlimdep, kól kýlgen,

Keng dalada kómilmegen, kómilgen

Oyda-qyrda ólgen qazaq jemtigi,

O, zamana, búl azany kim bilgen?! – degen shumaqtar sol zamannyng Aza-

Jyry emes pe?!

Talaq bolyp baylyq, dәulet, baq-múrat,

Endi zar bop synar tilim nan súrap…

Áne jatyr Shynghystauda Shәkәrim

Qanypezer atqan oqtan qansyrap…

Mine, osynday ashy aqiqat pen shyndyqtyng qyzyl qanyna malshynghan qyzylshaqa óleng jiyrmadan endi ghana asqan qyrshynnyng ómirin óksituge jetip jatty ghoy…

70-jyldardyng orta túsy. Bir kýni Shahan: «Kolymadaghy 10 jyl ghúmyrymyzdy birge ótkizgen, qystalang zamanda qamqorshy, tar jerde tayanysh bolghan, ózine talay jyr qylyp aitqan – tughan aghamday Alshyn Mendaliyev deytin anyz qart bar edi Manghystauda. Sol kisi Almatygha kelipti. Erteng ýiden qonaghasy berip jibereyik» dedi. Ertesine esikten tóbesi kók tiregen alyp aqsaqal ene berdi. Meymandy tabaldyryqtan qarsy alghan jayshylyqta terektey mening Shahanym myna kisining janynda qaraghaydyng janyndaghy jay talday bolyp qaldy. Aqbúrqaq aqyn Ghafu Qayyrbekovting Alshyn aqsaqalgha arnaghan eki óleni bar. Sonyng birinde:

Kýn aughanda jelkege

Kókjiyekte joq ketik,

Sherghaladan Shetpege

Kelip týstik top etip…

Kirdi esikten bir kisi

Jer tiregen ishigi,

Búrynghynyng ýlgisi,

Býginde joq pishimi.

Managhy manghaz Sherghala

Bolghan kezde ekindi,

Endi ainalyp adamgha

Kirip kelgen sekildi…

…Sodan, qyzdy әngime,

Seriligi tarqamay,

Soqty sóz ben dәmdi de

Seksendegi qart Aday, – deushi edi ghoy.

Shynynda, aqyn aitsa aitqanday, aghyp túrghan shejire, tiri tarih jan eken. Bir әredikte maghan nazar audaryp: «Rәbigha qaraghym, sening osy qyz kezindegi familiyang Qútqojina ma edi? – dep saual qoydy. Basymdy iyzedim. – Sonda ruy ysyq on úldy Búidaghara baydyng Qútqojasynan taraysyng ba? – Men taghy basymdy iyzedim. Alshekeng ensesin tiktep. – Endeshe sen Sәtekemning – Sәtighalidyng qyzy boldyng ghoy?» – degende kózi jarq-júrq ete qaldy. Ákemning jeke týsken jalghyz sureti bar edi, ornymnan túryp, sony baryp alyp keldim. Boyy anyq eki metr bolatyn qariya suretti kórgende: «Assalaumaghalәikum, Sәtekem!» – dep ornynan qarghyp túryp, әkemning tiytimdey suretin kókiregine basyp túryp qaldy. Jýzine qarasam, ishki tolqynystan kózderi dymdana qyzaryp túr eken. «Ee, qaraghym, sening taghdyryna mening ómirim shyrmalyp jatyrghan kórinedi. Áueli Qazaqstannyng Batys aimaqtarynda Baylanys jýiesin basqaryp, ýlken qyzmetter atqarghan әkeng Sәtighaliymen birge júmystar istep, inisindey bolyp em, keyin mynau azamatyng Shahanmen tar qapasta tughangha ainaldyq. Nege tegin bolayyn dep en, asyldyng qiyghy ekensin», – dep alyp, keshegi sher kezen, shemen zaman jayly tolghanyp, odan da terendep mening arghy-bergi babalarym haqynda ózime de beytanys hikayalardy tógip bir qozghap edi-au, jaryqtyq!»

Rәbigha apam osy әngimeni birde óz shanyraghynda, birde Aqtaudaghy mening ýiimde eki ret aitqan. Talayly taghdyrlar turaly kepti ortagha saludyng reti býgin keldi…

Sózimning basynda ókinish turaly aityp qaldym. Ómir shirkin, ókinishterding qúndaghy eken da… Birde Rәbigha apay ýige telefon shaldy: «Qaraghym Svetqali, Qúdaydyng bergen quatymen talay nәrseni jazdyq, bitire almaghan da sharualarym jeterlik. Biraq 90 jas ghúmyr bergen Jaratqangha ne ókpem bolmaq. Alayda adamda arman tausylar ma, taghy bir kitap jazyp qaldyrghym keledi. Oghan kózim jaramay qaldy. Osy jazda Almatygha kelinder, men aityp, Biybiaysha jazyp, sol sharuany birynghaylasaq. Sen jastyq shaghynnyng qalasynda qydyr, mening kitaphanamdy qara, qalaghanyndy oqyp, demal…»

Sol jyly alaghay-búlaghay oqighalar bastalyp ketip, Apamnyng osy ótinishin orynday almadyq. Osy kýni oqys oiyma týsip ishim ókinishten it jyrtqanday bolady! Qúlaghyma Jary Musa, Janaq Qarmys, Qarjau Berdesh, Jary Ybay, Alasha Kenjeghaly atty qazyna qariyalardyng bir-birining auzyna týkirip qoyghanday: «Qaraghym, biz mәngi jýrmeymiz, qúlaghynnyng sharbaghy býtin balasyn, bilgenimdi aityp keteyin, qasyma kelip ýsh qonyp ket» degen ótinishteri keledi alystan. Olardyng bәrining de sol sózderi Rәbigha apamnyng ótinishimen ýndes-tindes siyaqty seziledi. Tirlikting kóbelegin quyp jýrip men solardyng birin de orynday almaghan aqymaqpyn! Keyingiler maghan erip aqymaq bolmasa eken! Al Rәbigha Syzdyqtay asylymyzdyng múralary keler úrpaqqa, keleshek Qazaqstangha qyzymet ete beredi! Ol dýnie túrghansha túratyn qazaqtyng ayauly perzenti!

17.08.24.

Ayt-Man Núrjannyng jelidegi jazbasy

Abai.kz

1 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1446
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3206
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5205