اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ تۋعانىنا 100 جىل!

داۋىلپاز اقىن قاسىم امانجولوۆ زامانىندا رابيعا قارىنداسىنىڭ تالانتى مەن كىسىلىگىنە، ءبىلىمى مەن بىلىگىنە ءتانتى بولىپ: «كوپ تۋسا قازاق ءدال سىزدەي قىزدى!» دەپ ارمان ەتكەنىن سەرگەك ويلى قازاقتىڭ ءبىرازى بىلەرى حاق. قايتەرسىڭ، جومارت جاساعان يە دە، ول جاراتقان قۇتايمان حالىق تا كەيدە، ءتىپتى، اقىننىڭ دا ارمانىمەن ساناسپاي، ونداي جانداردى تىم سيرەك جاراتادى. سوعان قاراعاندا، تابيعاتتاعى اسىل تاستاردىڭ دا اسا كوپ بولمايتىنى سىقىلدى، اسىل ادامداردىڭ دا از كەزدەسەتىنىندە ءبىر زاڭدىلىق بار شىعار...

قانداي ماداق تا جاراساتىن ءبىر جاندار بولادى-اۋ. سونداي-اق، قانداي ماقتاۋ دا كەمشىن سوعاتىن ءبىر تۇلعالار دا شاندا-شاندا كەزدەسەدى. ومىردەن 96 جاس جاساپ وتكەن، بۇگىن 100-گە تولىپ جاتقان – قازاق ءتىل عىلىمىنىڭ الىپ داراعى رابيعا سىزدىق، مەنىڭشە، سوڭعىسىنا جاتادى. مەن تىرلىگىمە تاۋبە ايتقاندا، وسىنداي ءبىر عاجاپ جانداردىڭ جانىندا بولا العانىما شۇكىر ەتەمىن، ال ونىڭ قارسىسىنا وكىنىشىم دە جەتەرلىك. ونى ءسال كەيىن…

عالىمدىق بار دا قايراتكەرلىك باسقا. «جۋسان باسىن جىقپاي»، «ىزالى جەردى باسپاي» وتە شىققان تالاي عالىمدى بىلەمىز. ال ىسىق سامەمبەت باتىردىڭ ۇرپاعى رابيعا اپاي عالىمدىق، قايراتكەرلىك قانا ەمەس، قاجەت بولسا، قاھارماندىق تا تال بويىنان تالاي تابىلعان جان ەدى. ءوزى «حالىق جاۋىنىڭ» قىزى، «حالىق جاۋىنىڭ» جۇبايى بولا تۇرا ونىڭ سوناۋ «53-ءتىڭ سۋىق جازىندا» م.اۋەزوۆتىڭ ۇلى شىعارماسىنىڭ تاعدىرى تالقىعا ءتۇسىپ، سول ارقىلى قالامگەردىڭ ءوز تاعدىرى تالكەككە ۇشىراپ كەتكەلى تۇرعاندا، قارشاداي قىز باسىمەن ورتكە سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي شىرىلداپ ارا تۇسكەنى، قازاقتىڭ نەبىر قاسقا-جايساڭدارى زامانا ىزعارىنان ىعىپ باسىن كوتەرە الماي وتىرعاندا، قورعاسىنداي سالماقتى، وقتاي وتكىر پىكىرلەرىمەن قورعاپ قالعانى – اڭىزعا بەرگىسىز اقيقات-تىن! توماشاداي قىزدىڭ الدىنا كەلىپ اسىلزادا قوجالار ۇرپاعىنىڭ الىپ باسىن ءيىپ: «سەن ماعان اللا-تاعالا تاراپىنان جىبەرىلگەن اق قاناتتى پەرىشتە ەكەنسىڭ!» دەپ تەبىرەنىپ تۇرعانى قانداي قاياۋلى دا اياۋلى ءسات ەدى!..

سوۆەت يمپەرياسى ءانى-ءمىنى «كوممۋنيزمگە جەتەمىز!» دەپ ەنتىگىن باسا الماي تۇرعان 70-جىلداردىڭ ورتاسىندا سوۆەتتىك يدەولوگيانى بۇرىنعىدان دا تەرەڭدەتۋ باعىتىندا وتكىزىلىپ جاتقان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ تۋرالى بايانداما جاساۋى – اشىق كۇندە ويناعان ناجاعايمەن تەڭ وقيعا-تىن!..

وزبەك-اكالار «ءوزىمسىنىپ» كەتكىسى كەلگەن ق.ا.ياساۋيدەي تەمىرقازىعىمىزدى قورعاپ قالعان دا رابيعا بولاتىن!..

ول كىسىنىڭ وسىنداي ەرلىكتەرىن سانامالاپ بەرسەم، ءسوزىم ءتىپتى شىعايماڭىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇگىنگى عاسىر جاسى – ايتۋلى داتاسىندا اپاي ايتقان، ءوزىم قۇلاعىممەن تىڭداعان ءبىردى-ەكىلى اڭگىمەنى ەسكە العاندى ءجون كوردىم. «سۆەتقالي شىراعىم، ءوزىڭ بىلەسىڭ، شاحان اتاڭ(ەرى، قر حالىق ءارتىسى ش.مۋسين) بىرىنشىسىندە – 10 جىل كولىماعا، ەكىنشىسىندە 25 جىل سىبىرگە جەر اۋدارىلعان ادام. سونىڭ 18 جىلىن سول سۋىق جاقتا وتكەرىپ كەلدى.

ءبىرىنشى ۇستالعانداعى جازىعى، 32-جىلى شىبىنداي قىرىلىپ جاتقان قازاعىنا جانى شىرىلداپ «ناركومعا حات» دەپ جىر جازعانى! ونداعى:

ء…وزى شەگىپ اششى ازابىن اشتىقتىڭ،

كوزىن ءسۇزىپ قالا بەردى باستىقتىڭ.

گولوششەكين اتىنداعى جالاۋلى

ۇزىن «قىزىل كەرۋەنىنە» استىقتىڭ.

جۇرتتا قالىپ جۇرە الماعان كەمپىر-شال

كۇڭىرەنىپ كوكىرەك قان، كوڭىل دال.

قۇشا بەرىپ نەمەرەسىن، قوش دەسىپ

كوز جۇمىستى، بوساپ بۋىن، قۇرىپ ءال…

…كۇنى كەشە كۇن كۇلىمدەپ، كول كۇلگەن،

كەڭ دالادا كومىلمەگەن، كومىلگەن

ويدا-قىردا ولگەن قازاق جەمتىگى،

و، زامانا، بۇل ازانى كىم بىلگەن؟! – دەگەن شۋماقتار سول زاماننىڭ ازا-

جىرى ەمەس پە؟!

تالاق بولىپ بايلىق، داۋلەت، باق-مۇرات،

ەندى زار بوپ سىڭار ءتىلىم نان سۇراپ…

انە جاتىر شىڭعىستاۋدا شاكارىم

قانىپەزەر اتقان وقتان قانسىراپ…

مىنە، وسىنداي اششى اقيقات پەن شىندىقتىڭ قىزىل قانىنا مالشىنعان قىزىلشاقا ولەڭ جيىرمادان ەندى عانا اسقان قىرشىننىڭ ءومىرىن وكسىتۋگە جەتىپ جاتتى عوي…

70-جىلداردىڭ ورتا تۇسى. ءبىر كۇنى شاحان: «كولىماداعى 10 جىل عۇمىرىمىزدى بىرگە وتكىزگەن، قىستالاڭ زاماندا قامقورشى، تار جەردە تايانىش بولعان، وزىڭە تالاي جىر قىلىپ ايتقان – تۋعان اعامداي الشىن مەڭداليەۆ دەيتىن اڭىز قارت بار ەدى ماڭعىستاۋدا. سول كىسى الماتىعا كەلىپتى. ەرتەڭ ۇيدەن قوناعاسى بەرىپ جىبەرەيىك» دەدى. ەرتەسىنە ەسىكتەن توبەسى كوك تىرەگەن الىپ اقساقال ەنە بەردى. مەيماندى تابالدىرىقتان قارسى العان جايشىلىقتا تەرەكتەي مەنىڭ شاحانىم مىنا كىسىنىڭ جانىندا قاراعايدىڭ جانىنداعى جاي تالداي بولىپ قالدى. اقبۇرقاق اقىن عافۋ قايىربەكوۆتىڭ الشىن اقساقالعا ارناعان ەكى ولەڭى بار. سونىڭ بىرىندە:

كۇن اۋعاندا جەلكەگە

كوكجيەكتە جوق كەتىك،

شەرعالادان شەتپەگە

كەلىپ تۇستىك توپ ەتىپ…

كىردى ەسىكتەن ءبىر كىسى

جەر تىرەگەن ىشىگى،

بۇرىنعىنىڭ ۇلگىسى،

بۇگىندە جوق ءپىشىمى.

ماناعى ماڭعاز شەرعالا

بولعان كەزدە ەكىندى،

ەندى اينالىپ ادامعا

كىرىپ كەلگەن سەكىلدى…

…سودان، قىزدى اڭگىمە،

سەرىلىگى تارقاماي،

سوقتى ءسوز بەن ءدامدى دە

سەكسەندەگى قارت اداي، – دەۋشى ەدى عوي.

شىنىندا، اقىن ايتسا ايتقانداي، اعىپ تۇرعان شەجىرە، ءتىرى تاريح جان ەكەن. ءبىر ارەدىكتە ماعان نازار اۋدارىپ: «رابيعا قاراعىم، سەنىڭ وسى قىز كەزىڭدەگى فاميلياڭ قۇتقوجينا ما ەدى؟ – دەپ ساۋال قويدى. باسىمدى يزەدىم. – سوندا رۋى ىسىق ون ۇلدى بۇيداعارا بايدىڭ قۇتقوجاسىنان تارايسىڭ با؟ – مەن تاعى باسىمدى يزەدىم. الشەكەڭ ەڭسەسىن تىكتەپ. – ەندەشە سەن ساتەكەمنىڭ – ساتىعاليدىڭ قىزى بولدىڭ عوي؟» – دەگەندە كوزى جارق-جۇرق ەتە قالدى. اكەمنىڭ جەكە تۇسكەن جالعىز سۋرەتى بار ەدى، ورنىمنان تۇرىپ، سونى بارىپ الىپ كەلدىم. بويى انىق ەكى مەتر بولاتىن قاريا سۋرەتتى كورگەندە: «اسسالاۋماعالايكۋم، ساتەكەم!» – دەپ ورنىنان قارعىپ تۇرىپ، اكەمنىڭ تيتىمدەي سۋرەتىن كوكىرەگىنە باسىپ تۇرىپ قالدى. جۇزىنە قاراسام، ىشكى تولقىنىستان كوزدەرى دىمدانا قىزارىپ تۇر ەكەن. «ەە، قاراعىم، سەنىڭ تاعدىرىڭا مەنىڭ ءومىرىم شىرمالىپ جاتىرعان كورىنەدى. اۋەلى قازاقستاننىڭ باتىس ايماقتارىندا بايلانىس جۇيەسىن باسقارىپ، ۇلكەن قىزمەتتەر اتقارعان اكەڭ ساتىعاليمەن بىرگە جۇمىستار ىستەپ، ىنىسىندەي بولىپ ەم، كەيىن مىناۋ ازاماتىڭ شاحانمەن تار قاپاستا تۋعانعا اينالدىق. نەگە تەگىن بولايىن دەپ ەڭ، اسىلدىڭ قيىعى ەكەنسىڭ»، – دەپ الىپ، كەشەگى شەر كەزەڭ، شەمەن زامان جايلى تولعانىپ، ودان دا تەرەڭدەپ مەنىڭ ارعى-بەرگى بابالارىم حاقىندا وزىمە دە بەيتانىس حيكايالاردى توگىپ ءبىر قوزعاپ ەدى-اۋ، جارىقتىق!»

رابيعا اپام وسى اڭگىمەنى بىردە ءوز شاڭىراعىندا، بىردە اقتاۋداعى مەنىڭ ۇيىمدە ەكى رەت ايتقان. تالايلى تاعدىرلار تۋرالى كەپتى ورتاعا سالۋدىڭ رەتى بۇگىن كەلدى…

ءسوزىمنىڭ باسىندا وكىنىش تۋرالى ايتىپ قالدىم. ءومىر شىركىن، وكىنىشتەردىڭ قۇنداعى ەكەن دا… بىردە رابيعا اپاي ۇيگە تەلەفون شالدى: «قاراعىم سۆەتقالي، قۇدايدىڭ بەرگەن قۋاتىمەن تالاي نارسەنى جازدىق، بىتىرە الماعان دا شارۋالارىم جەتەرلىك. بىراق 90 جاس عۇمىر بەرگەن جاراتقانعا نە وكپەم بولماق. الايدا ادامدا ارمان تاۋسىلار ما، تاعى ءبىر كىتاپ جازىپ قالدىرعىم كەلەدى. وعان كوزىم جاراماي قالدى. وسى جازدا الماتىعا كەلىڭدەر، مەن ايتىپ، ءبيبىايشا جازىپ، سول شارۋانى بىرىڭعايلاساق. سەن جاستىق شاعىڭنىڭ قالاسىندا قىدىر، مەنىڭ كىتاپحانامدى قارا، قالاعانىڭدى وقىپ، دەمال…»

سول جىلى الاعاي-بۇلاعاي وقيعالار باستالىپ كەتىپ، اپامنىڭ وسى ءوتىنىشىن ورىنداي المادىق. وسى كۇنى وقىس ويىما ءتۇسىپ ءىشىم وكىنىشتەن يت جىرتقانداي بولادى! قۇلاعىما جارى مۋسا، جاناق قارمىس، قارجاۋ بەردەش، جارى ىباي، الاشا كەنجەعالي اتتى قازىنا قاريالاردىڭ ءبىر-ءبىرىنىڭ اۋزىنا تۇكىرىپ قويعانداي: «قاراعىم، ءبىز ماڭگى جۇرمەيمىز، قۇلاعىڭنىڭ شارباعى ءبۇتىن بالاسىڭ، بىلگەنىمدى ايتىپ كەتەيىن، قاسىما كەلىپ ءۇش قونىپ كەت» دەگەن وتىنىشتەرى كەلەدى الىستان. ولاردىڭ ءبارىنىڭ دە سول سوزدەرى رابيعا اپامنىڭ وتىنىشىمەن ۇندەس-تىندەس سياقتى سەزىلەدى. تىرلىكتىڭ كوبەلەگىن قۋىپ ءجۇرىپ مەن سولاردىڭ ءبىرىن دە ورىنداي الماعان اقىماقپىن! كەيىنگىلەر ماعان ەرىپ اقىماق بولماسا ەكەن! ال رابيعا سىزدىقتاي اسىلىمىزدىڭ مۇرالارى كەلەر ۇرپاققا، كەلەشەك قازاقستانعا قىزىمەت ەتە بەرەدى! ول دۇنيە تۇرعانشا تۇراتىن قازاقتىڭ اياۋلى پەرزەنتى!

17.08.24.

ايت-مان نۇرجاننىڭ جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz