Tauarihtyng aragha san ylqym salghan alys kezenderi óz qoyynaularyna halyqymyzdyng nebir asylyn jasyryp kelipti. Bagha jetpes sol asyldardyng bir kesek jaryqshaghy bolyp, «Shipagerlik bayan» qolymyzgha әiteuir tiydi-әu! Biraq, amal ne, qansha dabyra kótersekte qúny kemip, azyp, alasaryp jetti.

Yaghny onyng qolymyzgha tiygeni ــ júlyny júlynghan júqanasy ghana. IYә, altynshy mәrte kóshirilu barsynda ólen-baytterdi yqshamdaghanyn kóshirushi moyyndaghanymen, odan búrynghy kóshirushiler taghy nesine qiyanat jasady degen súraudyng kónildi kýpti etui zandy. Onyng ýstine aldynghy buyndarymyz úrpaq úghymy ýshin «eski sóz bizben ketsin» dey otyryp, oghan talay ózgerister engizipti. Búl az bolghanday songhy kóshirme órtelipti, deni joyylyp ketipti. Demek, naghyz asyl ــ eskining kózi, kómbening ózi qolymyzgha qaz-qalpynda jetip otyrghan joq. Búl shynynda ókinerlik jayt. Qúnytsyz júrttyng múnday qormalyn qanday qúndy bolsa da qazirgi tekstologiya qayta tiriltuge amalsyz. Arghy ata-babalarymyz «baytal týgil bas qayghy bolghan» tar jol, tayghaq keshuli ker zamanda úrpaqty saqtaudy ghana maqsat etip, dalasy ýshin bir mezgil órkeniyet ortasyn ــ tas qorghan qalasyn tastap, tau saghalap ketkenge úqsaydy. Múny dep olardy shajyly ete almasaq ta, ata-baba qoltanbasynyng qadirine jetpegen, onyng bir paraghynyng da kózin saqtay almaghan songhylyqtargha qara ókpemizding qazanday bolatyn da jóni bar. Dey túrghanymen, asyldyng aty asyl ghoy! Aldaghy jerde múnyng últ baylyghymyzdyng salaly qoryna kelip qosylghan qomaqty qazyna ekenin әrkim әr túrghydan sipattay jatar.

«Shipagerlik bayannyn» túrghysy bertingi biz kórip jýrgen adamdardyng túrghysynan súnghat, tilindegi kóne týrkilik dastýr men sózderining zamanalyq kórinisteri orta ghasyrlyq sipattargha kóbelep kelip túr. Aytalyq, aughaz (auyr), uazghar (uәzir), qazghaq (qazaq), zangharaq (shanyraq), zaghypyran (zapyran), ugharly (uly) degen sózder, qúlghaq (qúlaq), oghúl (úl), oghúlan (úlan) t.b. kóne týrkilik ataulargha jatady.

«Shipagerlik bayanda» tilge alynghan asmar, destir, sayghaq degen sózderding XV ghasyrdyng ayaghy, XVI ghasyrdyng bas sheninde jasaghan Shalkiyiz jyraudyng jyrlaryndaghy «etektep jighan kóp halqyng súltan iyem kimge asmar etersin», «qara siya, aq qaghaz destirge óner tóktirdin», «sazdaugha bitken qara aghash, kimderge sayghaq bolmaghan» degen joldarda bir maghynada aityluy jaydan jay emes. Dospanbet jyraudyng (1490-1523) «jaryqshylar joq pa eken, jarma bilte salargha» degen jyr joldaryndaghy «jaryqshy» (jara emgeri) men «shipagerlik bayannyn», «jarghyshy» arasynda da tabighy ýndestik jatyr. Kitap ishindegi anda, týzem, kýren t.b. ataularda bizge qazir beytanstau bolghanymen, Qazaq dalasyndaghy orta ghasyrlyq oqighalar sudjetine qúrylghan tarihy romandarda keng qoldanys tauyp otyr. Múnan tys, ashjaz, qúiyl-tógil, alym-salym, sar-sar, tom-tom, ebil-sebil, albyr-salbyr, búldyr-búldyr, búrsh-búrsh degen zat esimder de kóne Týrkining sóz jasaudaghy qosarlanu tәsilin elestetedi. Búl faktiler «Shipagerlik bayannyn» arghy zaman dýniyesi ekenin qapysyz aighaqtaydy.

Mening endigi aitarym, «Shipagerlik bayannyn» qazirgi qazaq tilining terminologiyasynan alatyn orny. Múnyng ózi kópsitip aitsaq kóp sóz. Shaghyn maqalanyng shanaghyna jaray búl arada neghúrlym týiindep birer mysalmen ghana yqsham bayandaymyz degen úghymdy bildiredi. Sondyqtan ony «alasy» degenimiz ong degen úsyns kóterdi. Áriyne, múnyng qay-qaysysynyng da kókeyge qonatyn ýtirli atau emes ekenin bәrimiz de angharghandaymyz. Al «Shipagerlik bayanda» sol retsepting dәl ózi ــ jyly jýzdi «shipashaq» degen óz qol tumamyz túr.

Atyna say «Shipagerlik bayan» medisinalyq ataulardy meylinshe kóp qamtyghan. Aqzir balamasy tabylmay jýrgen medisina salasyndaghy ghylymiy-tehnikalyq terminder doza ــ menze, kures ــ nәumet, otvar ــ nilnar (nilsorpa), nastoyka ــ qama t.b. bolyp jyly úshyraydy. Osylardyng ishinde «nylnardyn» qamtymy óz balamasynan kenirek. Óitkeni qamany «suyndy nilnar» deuge bolady eken. Demek, tilimizdegi osynshama kóp balama ataular túrghanda nastoy, nastoykalargha spert túryndysy, efir túryndysy dep taghy da atau jasaudyng qajeti bar dep eshikim aita almasa kerek. Al auru-syrqattardyng bir qataryn biz әli kýnge ózge tilde aityp kelemiz ne aitugha óte auyr terminsmaqtardy jasaghan bolamyz. Al «Shipagerlik bayandaghy» tapqyrlyqqa qarasanyzshy! Biz rahit nemese sýiek júmsaruy dep jýrgen babalardy meshel etip tastaytyn syrqatty onda «keshek» degen. Búdan artyq ne kerek! Baqsaq, termin jaghynda óz tilimizding bar mýmkindigin tolyq asha almay jýr ekenbiz. Shetkek (roja). Qatqauyq (ish qatu), satqa (diyzenteriya), tәnti (trahoma), zaqpy (my shayqalu), kekjiyme (miningiyt), oiyqaltaq (horeya), sireski (tetanus), kýpsek (ish kebu), býpsek (asqazan qyjyldau), tolymshaq (biteu jara), seren, jalbyrlaq, aqtaq, sasay degenderdi qoldana bilsek, halyq jyly qabyldaytyn tamasha ataular. Biz «jarym denening saldanuy» dep kelistire almay jýrgen atau «Shipagerlik bayanda» «jaryndy sal» (gemiplegiya), «kóldeneng sal» (paraplegiya) delinip ghylymy týrde ajyratylyp atalghan. Búlardy naghyz termindik ýlgiler desek jarar. Múndaghy halyq emshiligining atau-terminderi óz aldyna bir tóbe, әsepser, qysqauyq, alastalghy, solyqtyrghy, mezet, merzet, kýsik, syqymaqys, tynqys t. b. terminder de qazaqy ataularymyzdyng qoryn molyqtyra týsedi.

Bylayghy jerde «Shipagerlik bayandaghy» «tótemelik» degen tól atauymyzdy immuniytetke balamalaugha da bolar edi. Talghamdylyq tanyta bilsek, «Shipagerlik bayandaghy» adam anatomiyasyna qatysty qaqpar, qatpar, qaqat, ester, qysqaq, shytyna, qatqarly, kóznek, kózilgi, tandau, quysqy, tolghy, júmqúr, syrnaqy, qanysqy, qyrnau, tekqyr, buyl, quyl, jayyr, jaby, týrtek, topay, toqay t. b. Ataulardy da qúlaghynan tizip shetinen kәdege jaratugha keledi desek asyra aitqan bolmaymyz. Kitapta dúrys balamasyn tabuymyzdy tilep, ósimdik-januarlar men miyneraldardyng ýlken tobynyng ataulary taghy týr.

«Shipagerlik bayanda» jalpy qúrlyq jer bederi oipandar, dónester, shóldikter jәne jaysandar dep jikteledi. Al onyng ishinde oipandar ــ qoynau, oi, jylgha, jyra, say, ózek, jazyqayt; dónester ــ dón, keyket, jartas, jartas týbi, qyrqa, jaltan, adyr, bydyrmaq, dónes; shóldikter ــ tastaq, qúmdy, qúmdauyt ónirler, qúm shól; jaysandar ــ qopa, saz, sazdauyt, shalghyndy jasan, sortandy qaqty, shymdauyt, jarlauyt, batpaqty, tartpaly qúilar, ózen-kól, su jaghalaulary t.b bolyp bólinedi. Búlar qazirde belgili qúny bar jaghrafiyalyq ataular. Kitapta bir tәulikting on eki uaghy bir–birden atalady (búlar ishkeriley zertteluge tiyisti. Óitkeni, ghalymdar mejesinde búlar januarlargha qatysty boluy kerek-ti). Tórt mausymynyng on eki mezgili ــ erimdik, degimdik, ónimdik ــ kóktem; gýldemeli, alshyndamaly, barynyshdamaly ــ jaz; shalghyndamaly, dauyldamaly, qonyrlamaly ــ kýz; jasqamaly, qysqamaly, jadyramaly ــ qys dep tartymdy sipattalady. Múnan basqada tariyh, filosofiya, psihologiya, astronomiya, etnografiya, etika, t.b pәnderge qatysty atau-terminder de bar. Búghan búl arada egjey-tegjeyli toqtalmaymyz. Búl eki úghymdy shatastyra bermegenimiz jon.

Songhy aitarym, «Shipagerlik bayan» terminologiyamyz salasyndaghy qúny ólsheusiz, solayda, múndaghy atau-terminderdi syryp tastau emes, mindetti týrde asa talghamdylyqpen paydalanuymyzgha, keybirin layyqty janghyrtuymyzgha tura keledi. Bizding talghamdylyqty dәripteu sebebimiz ــ avtor men aramyzda san ghasyr jatyr. Tilimiz de damydy, zamanymyz basqa, odan tys múnda songhylyqtar jaghynan orynsyz tyqpalanghan, ózgeriske úshyraghan talsóget, pomzekgýl, shaptalghy degen siyaqty «ataular» da bar kórinedi. Baspagha dayyndaushylar jaghynan berilgen balamalardyng da ýilesimsiz nemese aghat tústary әr jerden kózge kórinip túr. Sonyng ýshin hadymdyqty qazirgi ýshin qyzmet ettiru, dәnin alyp qauyzyn tastau ــ «Shipagerlik bayan» ýshin de manyzdy ústanym bolyp sanalady.

Jayyrbek Múqamethanúly

Abai.kz