Ukrinadaghy sayasy daghdarys azamattyq soghysqa ainaluy mýmkin

Ukrainadaghy sayasy daghdarys barghan sayyn ushyghyp barady.  Al, biylik qarsy taraptyng  qarsylyghyna qauqarsyzdyq tantuda. Endi olargha 5000-nan astam Aughan soghysy ardagerleri men basqa da soghys ardagerleri qosylghanyn aqparat qúraldary jarysa jazuda. Osylaysha soghys kórgen toptyng maydangha shyghuy Ukrainada azamat soghysynyng tuyluyna sebep boluy mýmkin.

Jalpy Evro Odaqshyldar men geylerdin(qyztekeler) biylikke qarsy qimyldarynyng asqyna bastauy –  syrtqy kýshterding yqpalynyng artyp kele jatqanyn kórsetude.  Búghan orystar da qarap qalghan joq, Putin Ukrainanyng Rossiyagha qaryzy mólshermen 30 milliard AQSh dollarynan asqanyn tilge tiyek etip, Ukrain ýkimetin qoldau maqsatynda kesissózderdi bastap jiberdi, tipten Putinning sózinshe, resmy Kiyev ýkimetke kim kelgenine qaramastan kelisim boyynsha 15 milliard AQSh dollary kóleminde zaym týrindegi qarjyny alypta ýlgergen. Resey gazyn arzan baghamen satyp alu turaly kelisim de kýshinde qalady. Búl turaly Putin 2014 jyly qantarda Brusselide ashylghan Europa odaghy men Resey sammiytinde aitty. 

Osylaysha, Batys elderi men orys arasyndaghy baqtalastyq Ukraina arqyly órbip otyr.

Ukrinadaghy sayasy daghdarys azamattyq soghysqa ainaluy mýmkin

Ukrainadaghy sayasy daghdarys barghan sayyn ushyghyp barady.  Al, biylik qarsy taraptyng  qarsylyghyna qauqarsyzdyq tantuda. Endi olargha 5000-nan astam Aughan soghysy ardagerleri men basqa da soghys ardagerleri qosylghanyn aqparat qúraldary jarysa jazuda. Osylaysha soghys kórgen toptyng maydangha shyghuy Ukrainada azamat soghysynyng tuyluyna sebep boluy mýmkin.

Jalpy Evro Odaqshyldar men geylerdin(qyztekeler) biylikke qarsy qimyldarynyng asqyna bastauy –  syrtqy kýshterding yqpalynyng artyp kele jatqanyn kórsetude.  Búghan orystar da qarap qalghan joq, Putin Ukrainanyng Rossiyagha qaryzy mólshermen 30 milliard AQSh dollarynan asqanyn tilge tiyek etip, Ukrain ýkimetin qoldau maqsatynda kesissózderdi bastap jiberdi, tipten Putinning sózinshe, resmy Kiyev ýkimetke kim kelgenine qaramastan kelisim boyynsha 15 milliard AQSh dollary kóleminde zaym týrindegi qarjyny alypta ýlgergen. Resey gazyn arzan baghamen satyp alu turaly kelisim de kýshinde qalady. Búl turaly Putin 2014 jyly qantarda Brusselide ashylghan Europa odaghy men Resey sammiytinde aitty. 

Osylaysha, Batys elderi men orys arasyndaghy baqtalastyq Ukraina arqyly órbip otyr.

Ukraina ýshin Evroodaqtan da, Reseyden de  keler payda shamaly. Ekuining de ózindik artyqshylyqtary men kemshilikteri bar. Ony alda saraptay jatarmyz. Al bizding býgingi taqyrybymyz Qyrym mәselesi bolyp túr.

Orystar daghdarysty paydalanyp Qyrymgha ie boludy kózdeydi

Ukrainadaghy sayasy daghdarysqa baylanysty  Qyrym avtonomiyaly respublikasy (QAR) parlamentinin  spiykeri Vladimir Konstantinov QAR-dyng Reseyge qosyluy mәselesin kóterip, Reseyge qorghau turaly ótinish aitqan bolatyn. Al, 19 aqpanda  búl ótinishti Qyrym parlamenti qarauy tiyis. Eger parlament maqúldasa, halyqtyq referandum ótui yqtimal. Alayda, Qyrym tatarlary  Kiyevtegi «Euromaydandy» qoldauda. QAR joghary kenesining deputaty, Qyrym tatarlary mәjilisining deputaty Refat Chubarov QAR jogharghy radasydaghy orys deputattarynyng arandatu әreketin aiyptap, QAR –dyng parlamentin taratudy súraghan bolatyn. Búl úsynysty Ukraina halyq deputaty Nikolay Tomenko qoldap, Ukraina jogharghy radasynda kótergen bolatyn.

7- aqpanda osyghan baylanysty Ukraina Qauypsizdik Kenesi «memleketting tútastyghyn býldirmek bolghan separatisterge qarsy» qylmystyq is qozghady. 

Búl oqighadan, Qyrymdaghy orys últshyldary Ukrainadaghy sayasy daghdarystyng azamattyq soghysqa úlasuyn qalaytyny belgili boldy. Eger azamattyq soghys tútansa, birden referendum jasau arqyly tәuelsizdikke jetudi qalaydy. Eger Qyrym orys avtonomiyasyna ainalsa, onda Qyrym tatarlarynyng sory qaynaydy degen sóz.

Esterinizge sala keteyik, Qyrym 1954 jyly 19 aqpanda, Hrushevting kezinde, Resey qúramynan Ukrainagha berilgen bolatyn. Qyrymdaghy orystar osy sebepti syltau ete otyryp,  RF-ning qúramyna qaytadan qosyludy armandaytyny taghy bar. Onsyzda respublikanyng 58 payyzy orys últy ekenin eskersek, orystardyng tәuelsizdikke  nemese Resey qúramyna kirgisi kelui zandy.

Qyrym tatarlary  orys biyligin qalamaydy

Ukrainadaghy sayasy daghdarysqa baylanysty Qyrym týbegining mәselesi de aumaly-tókpeli bolyp túr. Qrym avtonomiyaaly Respublikasy – ózmizding týrki júrtynyn, atap aitqanda Qyrym tatarlarynyng otany bolatyn. Qazaqtyn: «Úlym Úrymgha, Qyzym Qyrymgha ketti» - deytini osydan bolsa kerek. Ghún patshasy Edil Úrymgha deyin baryp biylik qúrsa, qyzdarymyz Qyrymgha deyin úzatylypty. Osylaysha tóskeyde maly, tósekte basy qosylghan tuysqan tatar últynyng basyna taghy bir qily kezeng tuatyn synayly. Ol Qyrymdaghy orystardyng avtonomiyany orys avtonomiyasyn Reseyge qosugha degen úmtylysynan tuyndaghaly otyr. Onsyzda 250 jyldan artyq orys bodandyghynyng taqsiretin tartqan, qyrghyny men zúlymdyghynyng dәmin tatqan Tatar bauyrlarymyzdyng endi Orysqa baylanghysy joq. Qayta basqa balama joldar arqyly halyqtyng baghyn ashudy kózdeydi.

Búl oqigha 1820 jyldan 1864 jylgha deyin sozylghan Kavkazdy jaulau soghysy kezindegi Cherkesh halqynyng tragediyasyn eske týsiredi. Sol kezde patsha әskerleri  cherkesh halqyn qyzyl qangha boyady, aman qalghandaryn qudalady, jerinen audardy. Cherkeshter qazir sol óz atamekenderine, atap aitqanda Sochiyge sayahatshy bolyp kelip jatyr. Eger Qyrym Respublikasy Orys Avtonomiyasy retinde tәuelsizdikke qol jetkizse, Qyrym tatarlarynyng basyna da dәl sol Cherkesh tragediyasy týsetini belgili.  

Esterinizge sala keteyik,  1873 jyly 19 sәuirde Osman imperiyasy men orys patshasy Ekaterina II qol qoyghan «Kuchuk-Kaynardjy kelisim shartynda»  Qyrymdy Reseyge beru turaly kelisim jasalghan bolatyn. Áriyne, orys imperiyasy kez kelgen uaqytta qazaq, tatar, noghay qatarly halyqtyrdy qatty qyrghyndap otyrghany belgili. 1944 jyly 18-mamyrdan bastan 1945 jylgha deyin  Sovet Odaghy Memlekettik Qorghanys Komiytetining sheshimi boyynsha,  Qyrym tatarlary «Nemisterge qosylyp, otandaryn satty» degen jalamen  jer audarylydy. Beyresmy sanaqqa qaraghanda, búl joly 200 myngha tayau jer audarylghan qyrymtatarlarynyn  46 payyzy ólgen. Qyrym tatarlaryna taghylghan búl aiyp 1974 jyly formaldy týrde, al naqty  Mihail Gorbachevting kezinde 1989 jyly alynyp tastalghan bolatyn. Sonymen olar Atamekenderine qayta orala bastady.

2013 jyldyng sonyndaghy sanaq boyynsha Qyrymnyng jan sany 2 mln adamgha jaqyndaghan. Onyng 55 payyzy orystar, 24 payyzy ukrainder bolsa,  13 payyzy tatarlar eken. Osylaysha óz mekenderinde azshylyqqa ainalghan tuysqandarymyzdyng sayasy әlemdegi kýshi shamaly bolyp túr.

Ukraina, týrki әlemi Qyrym tatarlaryn qoldaydy

 Birinshiden, QAR jogharghy kenesindegi Orys deputtarynyng búl arandatulary negizsiz. Orys imperiyasynyng kezinde otaryna ainalghan eldi endi orys avtonomiyaly respublikasy retinde kórgileri kelui – tarihy genodsitterining jalghasy bolmaq. Búghan Ukraina da, Qyrym halqy da, halyqaralyq әlem de qarsy.

Ekinshiden, qazirshe Qyrym tatarlarynyng úpayy jaman emes. Olar orys deputattarynyng arandatu әreketin aiyptap, Evromaydandy qoldau arqyly» ukraina halqynyng aldynda bedel jinady. Orys últshyldaryna qarata Ukraina biyligin oryndy qoldanyp, ózderine ynghayly sayasy odaqty qúrdy.

Ýshinshiden, Týrkiya,  Ázerbayjan, Qazaqstan qatarly týrki, tuysqan memlekettermen tyghyz baylanysta bola otyryp, halyqaralyq sahnada qoldaushy kýshter tapty. Endi bir jaghynan, orystardy únata bermeytin Batys elderi de sayasy túrghydan tatarlardy qoldaytyny belgili, búl tipten Ukraina biyligin de oilandyratyn mәsele.

Tórtinshiden, Evroodaqqa kiru – Qyrym tatarlarynyng tarihy «genodsidti» sebep etip, últtyq qúqyn qoghauyna, Respublikada basymdylyqqa jetuine sebep bolady.

 Resmy Mәskeu әzirshe búl turaly auyz ashqan joq. Búl bir jaghynan Sochy olimpiyadasyn tynysh ótkizu ýshin bolsa, ekinshi jaghynan әlipting artyn baqqany bolu mýmkin.  

Jalpy Qyrym týbegining Reseyge qosyluy  nemese tәuelsizdik jaryalauy qazirshe mýmkin bolmaytyn is. Sebebi, Qyrymdy Ukraina qoldan shygharmaydy, Al  Resey qolday qoymaydy. Ol keshegi Avhaziya men Ontýstik Osetiya syndy onay shaghylatyn janghaq emes. Artynda qaptaghan sayasy strategiya jatqan kýrdeli mәsele. Kerek bolsa, Týrki әlemi men Batys elderi kóz tigip otyrghan sayasy aumaq.  Ukrainanyng nemese Týrkiyanyng úsynysmen, Evropanyng   demokratiyasyn syltau etip  NATO әskerleri de, BÚÚ qauypsizdik kýshteri de kire alady. Al Orys qaruly kýshpen kiylikse, ózining Qazaqstan, Tatarstan  syndy manyzdy әriptesterinen aiyrylyp qalatyny dausyz. Putin búl jaghynan Ukrainany qoldau arqyly ózine sayasy úpay beretin jolmen jýretini belgili.

Al tarihy túrghydan alghanda, tusqan Qyrym tatarlary ózderining kemelderine kelip, kópshilikke ainalghansha,  Resey siyaqty diktator memleketterden alys túrghany jaqsy. Tipten demokratiyashyl Evroodaqqa qosylyp, Qyrym genodsiyti qyrghynyn sebep etip, ózderine beybit te, paydaly qogham qúrulary kerek. Mýmkindiginshe halyqaralyq qauymdastyqtary men Ukraina biyligining qoldauyn ala otyryp,  Qyrym tatarlarynyng tarihy otandaryna qaytularyna sayasi, qarjylyq jaqtan mýmkindik jasaulary kerek.  Qazirshe ol jaghy retimen dúrys damuda.   

Jaqynda,  Qyrym tatarlary  mәjilisinin  jetekshisi Refat Chubarov pen onyng orynbasary Ómer Asylan Týrkiya  premier-ministri Rejep Tayyp Erdoghanmen,  syrtqy ister ministri  Ahmet Dauytoghlumen  Berlinde kezdesti. Kezdesude týrikterding Qyrym tatarlaryna  týrli dengeyde qoldau kórsetu mәselesi,  halyqaralyq jaqtan qoldaulargha ie bolu, әleumettik kómekti jandandyru mәseleleri jan-jaqty talqylanghan.

Qysqartyp aitqanda, Qyrym Avtonomiyaly Respublikasynyng tәuelsizdigi men bolashaghy –biz, Týrki júrtynyng ansaghan armandary. Al sol kýnge jetuge әzirshe mýmkindik shamaly. Tek orys shovinisteri men basqa da arandatushy toptardyng paydalanyp ketuinen saqtanu qazir óte manyzdy.  Qalay bolmasyn Ukrainanyn  Evroodaqqa kirui Qyrym tatarlarynyn  armanyna jetuin sәl de bolsa jaqyndatatyn tarihy beles boluy mýmkin.

(1-suret. Qyrym týrkilerining jetekshisi Mústafa Ábdijәmelúly Qyrymly Berlindegi  Týrkstannyng últtyq jetekshisi Mústafa Shoqaydyng qabirine baryp qúran baghyshtaghan sәti. 2012j)

(2-suret. Týrkiya ýkimet basshysy Erdoghanmen kezdesu kezindegi QAR joghary kenesining deputaty, Qyrym tatarlary mәjilisining jetekshisi Refat Chubarov pen onyng orynbasary Ómer Asylan, 2013)

(3-uret. QAR joghary kenesining deputaty, Qyrym tatarlary mәjilisining jetekshisi Refat Chubarov)

Abai.kz