ۋكريناداعى ساياسي داعدارىس ازاماتتىق سوعىسقا اينالۋى مۇمكىن

ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىس بارعان سايىن ۋشىعىپ بارادى.  ال، بيلىك قارسى تاراپتىڭ  قارسىلىعىنا قاۋقارسىزدىق تانتۋدا. ەندى ولارعا 5000-نان استام اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى مەن باسقا دا سوعىس ارداگەرلەرى قوسىلعانىن اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازۋدا. وسىلايشا سوعىس كورگەن توپتىڭ مايدانعا شىعۋى ۋكراينادا ازامات سوعىسىنىڭ تۋىلۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.

جالپى ەۆرو وداقشىلدار مەن گەيلەردىڭ(قىزتەكەلەر) بيلىككە قارسى قيمىلدارىنىڭ اسقىنا باستاۋى –  سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋدە.  بۇعان ورىستار دا قاراپ قالعان جوق، پۋتين ۋكراينانىڭ روسسياعا قارىزى مولشەرمەن 30 ميلليارد اقش دوللارىنان اسقانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ۋكراين ۇكىمەتىن قولداۋ ماقساتىندا كەسىسسوزدەردى باستاپ جىبەردى، تىپتەن ءپۋتيننىڭ سوزىنشە، رەسمي كيەۆ ۇكىمەتكە كىم كەلگەنىنە قاراماستان كەلىسىم بويىنشا 15 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە زايم تۇرىندەگى قارجىنى الىپتا ۇلگەرگەن. رەسەي گازىن ارزان باعامەن ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم دە كۇشىندە قالادى. بۇل تۋرالى پۋتين 2014 جىلى قاڭتاردا بريۋسسەلدە اشىلعان ەۋروپا وداعى مەن رەسەي سامميتىندە ايتتى. 

وسىلايشا، باتىس ەلدەرى مەن ورىس اراسىنداعى باقتالاستىق ۋكراينا ارقىلى ءوربىپ وتىر.

ۋكريناداعى ساياسي داعدارىس ازاماتتىق سوعىسقا اينالۋى مۇمكىن

ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىس بارعان سايىن ۋشىعىپ بارادى.  ال، بيلىك قارسى تاراپتىڭ  قارسىلىعىنا قاۋقارسىزدىق تانتۋدا. ەندى ولارعا 5000-نان استام اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى مەن باسقا دا سوعىس ارداگەرلەرى قوسىلعانىن اقپارات قۇرالدارى جارىسا جازۋدا. وسىلايشا سوعىس كورگەن توپتىڭ مايدانعا شىعۋى ۋكراينادا ازامات سوعىسىنىڭ تۋىلۋىنا سەبەپ بولۋى مۇمكىن.

جالپى ەۆرو وداقشىلدار مەن گەيلەردىڭ(قىزتەكەلەر) بيلىككە قارسى قيمىلدارىنىڭ اسقىنا باستاۋى –  سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنىڭ ارتىپ كەلە جاتقانىن كورسەتۋدە.  بۇعان ورىستار دا قاراپ قالعان جوق، پۋتين ۋكراينانىڭ روسسياعا قارىزى مولشەرمەن 30 ميلليارد اقش دوللارىنان اسقانىن تىلگە تيەك ەتىپ، ۋكراين ۇكىمەتىن قولداۋ ماقساتىندا كەسىسسوزدەردى باستاپ جىبەردى، تىپتەن ءپۋتيننىڭ سوزىنشە، رەسمي كيەۆ ۇكىمەتكە كىم كەلگەنىنە قاراماستان كەلىسىم بويىنشا 15 ميلليارد اقش دوللارى كولەمىندە زايم تۇرىندەگى قارجىنى الىپتا ۇلگەرگەن. رەسەي گازىن ارزان باعامەن ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم دە كۇشىندە قالادى. بۇل تۋرالى پۋتين 2014 جىلى قاڭتاردا بريۋسسەلدە اشىلعان ەۋروپا وداعى مەن رەسەي سامميتىندە ايتتى. 

وسىلايشا، باتىس ەلدەرى مەن ورىس اراسىنداعى باقتالاستىق ۋكراينا ارقىلى ءوربىپ وتىر.

ۋكراينا ءۇشىن ەۆرووداقتان دا، رەسەيدەن دە  كەلەر پايدا شامالى. ەكۋىنىڭ دە وزىندىك ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار. ونى الدا ساراپتاي جاتارمىز. ال ءبىزدىڭ بۇگىنگى تاقىرىبىمىز قىرىم ماسەلەسى بولىپ تۇر.

ورىستار داعدارىستى پايدالانىپ قىرىمعا يە بولۋدى كوزدەيدى

ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى  قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى (قار) پارلامەنتىنىڭ  سپيكەرى ۆلاديمير كونستانتينوۆ قار-دىڭ رەسەيگە قوسىلۋى ماسەلەسىن كوتەرىپ، رەسەيگە قورعاۋ تۋرالى ءوتىنىش ايتقان بولاتىن. ال، 19 اقپاندا  بۇل ءوتىنىشتى قىرىم پارلامەنتى قاراۋى ءتيىس. ەگەر پارلامەنت ماقۇلداسا، حالىقتىق رەفەراندۋم ءوتۋى ىقتيمال. الايدا، قىرىم تاتارلارى  كيەۆتەگى «ەۋرومايداندى» قولداۋدا. قار جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قىرىم تاتارلارى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى رەفات چۋباروۆ قار جوعارعى راداسىداعى ورىس دەپۋتاتتارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتىن ايىپتاپ، قار –دىڭ پارلامەنتىن تاراتۋدى سۇراعان بولاتىن. بۇل ۇسىنىستى ۋكراينا حالىق دەپۋتاتى نيكولاي تومەنكو قولداپ، ۋكراينا جوعارعى راداسىندا كوتەرگەن بولاتىن.

7- اقپاندا وسىعان بايلانىستى ۋكراينا قاۋىپسىزدىك كەڭەسى «مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن بۇلدىرمەك بولعان سەپاراتيستەرگە قارسى» قىلمىستىق ءىس قوزعادى. 

بۇل وقيعادان، قىرىمداعى ورىس ۇلتشىلدارى ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىستىڭ ازاماتتىق سوعىسقا ۇلاسۋىن قالايتىنى بەلگىلى بولدى. ەگەر ازاماتتىق سوعىس تۇتانسا، بىردەن رەفەرەندۋم جاساۋ ارقىلى تاۋەلسىزدىككە جەتۋدى قالايدى. ەگەر قىرىم ورىس اۆتونومياسىنا اينالسا، وندا قىرىم تاتارلارىنىڭ سورى قاينايدى دەگەن ءسوز.

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، قىرىم 1954 جىلى 19 اقپاندا، حرۋششەۆتىڭ كەزىندە، رەسەي قۇرامىنان ۋكرايناعا بەرىلگەن بولاتىن. قىرىمداعى ورىستار وسى سەبەپتى سىلتاۋ ەتە وتىرىپ،  رف-ءنىڭ قۇرامىنا قايتادان قوسىلۋدى ارماندايتىنى تاعى بار. ونسىزدا رەسپۋبليكانىڭ 58 پايىزى ورىس ۇلتى ەكەنىن ەسكەرسەك، ورىستاردىڭ تاۋەلسىزدىككە  نەمەسە رەسەي قۇرامىنا كىرگىسى كەلۋى زاڭدى.

قىرىم تاتارلارى  ورىس بيلىگىن قالامايدى

ۋكرايناداعى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى قىرىم تۇبەگىنىڭ ماسەلەسى دە اۋمالى-توكپەلى بولىپ تۇر. قرىم اۆتونومياالى رەسپۋبليكاسى – ءوزمىزدىڭ تۇركى جۇرتىنىڭ، اتاپ ايتقاندا قىرىم تاتارلارىنىڭ وتانى بولاتىن. قازاقتىڭ: «ۇلىم ۇرىمعا، قىزىم قىرىمعا كەتتى» - دەيتىنى وسىدان بولسا كەرەك. عۇن پاتشاسى ەدىل ۇرىمعا دەيىن بارىپ بيلىك قۇرسا، قىزدارىمىز قىرىمعا دەيىن ۇزاتىلىپتى. وسىلايشا توسكەيدە مالى، توسەكتە باسى قوسىلعان تۋىسقان تاتار ۇلتىنىڭ باسىنا تاعى ءبىر قيلى كەزەڭ تۋاتىن سىڭايلى. ول قىرىمداعى ورىستاردىڭ اۆتونوميانى ورىس اۆتونومياسىن رەسەيگە قوسۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنان تۋىنداعالى وتىر. ونسىزدا 250 جىلدان ارتىق ورىس بوداندىعىنىڭ تاقسىرەتىن تارتقان، قىرعىنى مەن زۇلىمدىعىنىڭ ءدامىن تاتقان تاتار باۋىرلارىمىزدىڭ ەندى ورىسقا بايلانعىسى جوق. قايتا باسقا بالاما جولدار ارقىلى حالىقتىڭ باعىن اشۋدى كوزدەيدى.

بۇل وقيعا 1820 جىلدان 1864 جىلعا دەيىن سوزىلعان كاۆكازدى جاۋلاۋ سوعىسى كەزىندەگى چەركەش حالقىنىڭ تراگەدياسىن ەسكە تۇسىرەدى. سول كەزدە پاتشا اسكەرلەرى  چەركەش حالقىن قىزىل قانعا بويادى، امان قالعاندارىن قۋدالادى، جەرىنەن اۋداردى. چەركەشتەر قازىر سول ءوز اتامەكەندەرىنە، اتاپ ايتقاندا سوچيگە ساياحاتشى بولىپ كەلىپ جاتىر. ەگەر قىرىم رەسپۋبليكاسى ورىس اۆتونومياسى رەتىندە تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزسە، قىرىم تاتارلارىنىڭ باسىنا دا ءدال سول چەركەش تراگەدياسى تۇسەتىنى بەلگىلى.  

ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك،  1873 جىلى 19 ساۋىردە وسمان يمپەرياسى مەن ورىس پاتشاسى ەكاتەرينا ءىى قول قويعان «كۋچۋك-كايناردجى كەلىسىم شارتىندا»  قىرىمدى رەسەيگە بەرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالعان بولاتىن. ارينە، ورىس يمپەرياسى كەز كەلگەن ۋاقىتتا قازاق، تاتار، نوعاي قاتارلى حالىقتىردى قاتتى قىرعىنداپ وتىرعانى بەلگىلى. 1944 جىلى 18-مامىردان باستان 1945 جىلعا دەيىن  سوۆەت وداعى مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ شەشىمى بويىنشا،  قىرىم تاتارلارى «نەمىستەرگە قوسىلىپ، وتاندارىن ساتتى» دەگەن جالامەن  جەر اۋدارىلىدى. بەيرەسمي ساناققا قاراعاندا، بۇل جولى 200 مىڭعا تاياۋ جەر اۋدارىلعان قىرىمتاتارلارىنىڭ  46 پايىزى ولگەن. قىرىم تاتارلارىنا تاعىلعان بۇل ايىپ 1974 جىلى فورمالدى تۇردە، ال ناقتى  ميحايل گورباچەۆتىڭ كەزىندە 1989 جىلى الىنىپ تاستالعان بولاتىن. سونىمەن ولار اتامەكەندەرىنە قايتا ورالا باستادى.

2013 جىلدىڭ سوڭىنداعى ساناق بويىنشا قىرىمنىڭ جان سانى 2 ملن ادامعا جاقىنداعان. ونىڭ 55 پايىزى ورىستار، 24 پايىزى ۋكرايندەر بولسا،  13 پايىزى تاتارلار ەكەن. وسىلايشا ءوز مەكەندەرىندە ازشىلىققا اينالعان تۋىسقاندارىمىزدىڭ ساياسي الەمدەگى كۇشى شامالى بولىپ تۇر.

ۋكراينا، تۇركى الەمى قىرىم تاتارلارىن قولدايدى

 بىرىنشىدەن، قار جوعارعى كەڭەسىندەگى ورىس دەپۋتتارىنىڭ بۇل ارانداتۋلارى نەگىزسىز. ورىس يمپەرياسىنىڭ كەزىندە وتارىنا اينالعان ەلدى ەندى ورىس اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى رەتىندە كورگىلەرى كەلۋى – تاريحي گەنودتسيتتەرىنىڭ جالعاسى بولماق. بۇعان ۋكراينا دا، قىرىم حالقى دا، حالىقارالىق الەم دە قارسى.

ەكىنشىدەن، قازىرشە قىرىم تاتارلارىنىڭ ۇپايى جامان ەمەس. ولار ورىس دەپۋتاتتارىنىڭ ارانداتۋ ارەكەتىن ايىپتاپ، ەۆرومايداندى قولداۋ ارقىلى» ۋكراينا حالقىنىڭ الدىندا بەدەل جينادى. ورىس ۇلتشىلدارىنا قاراتا ۋكراينا بيلىگىن ورىندى قولدانىپ، وزدەرىنە ىڭعايلى ساياسي وداقتى قۇردى.

ۇشىنشىدەن، تۇركيا،  ازەربايجان، قازاقستان قاتارلى تۇركى، تۋىسقان مەملەكەتتەرمەن تىعىز بايلانىستا بولا وتىرىپ، حالىقارالىق ساحنادا قولداۋشى كۇشتەر تاپتى. ەندى ءبىر جاعىنان، ورىستاردى ۇناتا بەرمەيتىن باتىس ەلدەرى دە ساياسي تۇرعىدان تاتارلاردى قولدايتىنى بەلگىلى، بۇل تىپتەن ۋكراينا بيلىگىن دە ويلاندىراتىن ماسەلە.

تورتىنشىدەن، ەۆرووداققا كىرۋ – قىرىم تاتارلارىنىڭ تاريحي «گەنودتسيدتى» سەبەپ ەتىپ، ۇلتتىق قۇقىن قوعاۋىنا، رەسپۋبليكادا باسىمدىلىققا جەتۋىنە سەبەپ بولادى.

 رەسمي ماسكەۋ ازىرشە بۇل تۋرالى اۋىز اشقان جوق. بۇل ءبىر جاعىنان سوچي وليمپياداسىن تىنىش وتكىزۋ ءۇشىن بولسا، ەكىنشى جاعىنان ءالىپتىڭ ارتىن باققانى بولۋ مۇمكىن.  

جالپى قىرىم تۇبەگىنىڭ رەسەيگە قوسىلۋى  نەمەسە تاۋەلسىزدىك جاريالاۋى قازىرشە مۇمكىن بولمايتىن ءىس. سەبەبى، قىرىمدى ۋكراينا قولدان شىعارمايدى، ال  رەسەي قولداي قويمايدى. ول كەشەگى اۆحازيا مەن وڭتۇستىك وسەتيا سىندى وڭاي شاعىلاتىن جاڭعاق ەمەس. ارتىندا قاپتاعان ساياسي ستراتەگيا جاتقان كۇردەلى ماسەلە. كەرەك بولسا، تۇركى الەمى مەن باتىس ەلدەرى كوز تىگىپ وتىرعان ساياسي اۋماق.  ۋكراينانىڭ نەمەسە تۇركيانىڭ ۇسىنىسمەن، ەۆروپانىڭ   دەموكراتياسىن سىلتاۋ ەتىپ  ناتو اسكەرلەرى دە، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كۇشتەرى دە كىرە الادى. ال ورىس قارۋلى كۇشپەن كيلىكسە، ءوزىنىڭ قازاقستان، تاتارستان  سىندى ماڭىزدى ارىپتەستەرىنەن ايىرىلىپ قالاتىنى داۋسىز. پۋتين بۇل جاعىنان ۋكراينانى قولداۋ ارقىلى وزىنە ساياسي ۇپاي بەرەتىن جولمەن جۇرەتىنى بەلگىلى.

ال تاريحي تۇرعىدان العاندا، تۋسقان قىرىم تاتارلارى وزدەرىنىڭ كەمەلدەرىنە كەلىپ، كوپشىلىككە اينالعانشا،  رەسەي سياقتى ديكتاتور مەملەكەتتەردەن الىس تۇرعانى جاقسى. تىپتەن دەموكراتياشىل ەۆرووداققا قوسىلىپ، قىرىم گەنودتسيتى قىرعىنىن سەبەپ ەتىپ، وزدەرىنە بەيبىت تە، پايدالى قوعام قۇرۋلارى كەرەك. مۇمكىندىگىنشە حالىقارالىق قاۋىمداستىقتارى مەن ۋكراينا بيلىگىنىڭ قولداۋىن الا وتىرىپ،  قىرىم تاتارلارىنىڭ تاريحي وتاندارىنا قايتۋلارىنا ساياسي، قارجىلىق جاقتان مۇمكىندىك جاساۋلارى كەرەك.  قازىرشە ول جاعى رەتىمەن دۇرىس دامۋدا.   

جاقىندا،  قىرىم تاتارلارى  ءماجىلىسىنىڭ  جەتەكشىسى رەفات چۋباروۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى ومەر اسىلان تۇركيا  پرەمەر-ءمينيسترى رەجەپ تايىپ ەردوعانمەن،  سىرتقى ىستەر ءمينيسترى  احمەت داۋىتوعلۋمەن  بەرليندە كەزدەستى. كەزدەسۋدە تۇرىكتەردىڭ قىرىم تاتارلارىنا  ءتۇرلى دەڭگەيدە قولداۋ كورسەتۋ ماسەلەسى،  حالىقارالىق جاقتان قولداۋلارعا يە بولۋ، الەۋمەتتىك كومەكتى جانداندىرۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى تالقىلانعان.

قىسقارتىپ ايتقاندا، قىرىم اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بولاشاعى ء–بىز، تۇركى جۇرتىنىڭ اڭساعان ارماندارى. ال سول كۇنگە جەتۋگە ازىرشە مۇمكىندىك شامالى. تەك ورىس شوۆينيستەرى مەن باسقا دا ارانداتۋشى توپتاردىڭ پايدالانىپ كەتۋىنەن ساقتانۋ قازىر وتە ماڭىزدى.  قالاي بولماسىن ۋكراينانىڭ  ەۆرووداققا كىرۋى قىرىم تاتارلارىنىڭ  ارمانىنا جەتۋىن ءسال دە بولسا جاقىنداتاتىن تاريحي بەلەس بولۋى مۇمكىن.

(1-سۋرەت. قىرىم تۇركىلەرىنىڭ جەتەكشىسى مۇستافا ابدىجامەلۇلى قىرىملى بەرليندەگى  تۇركستاننىڭ ۇلتتىق جەتەكشىسى مۇستافا شوقايدىڭ قابىرىنە بارىپ قۇران باعىشتاعان ءساتى. 2012ج)

(2-سۋرەت. تۇركيا ۇكىمەت باسشىسى ەردوعانمەن كەزدەسۋ كەزىندەگى قار جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قىرىم تاتارلارى ءماجىلىسىنىڭ جەتەكشىسى رەفات چۋباروۆ پەن ونىڭ ورىنباسارى ومەر اسىلان، 2013)

(3-ۋرەت. قار جوعارى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى، قىرىم تاتارلارى ءماجىلىسىنىڭ جەتەكشىسى رەفات چۋباروۆ)

Abai.kz