Siyrgha qúmar biylikke «oqyra tiydi»
Reseydi iriqaranyng etimen jarylqamaq bolghan qazaq biyligi oqyra tiygen siyrday tulap jatyr. Aram qatqan 722 siyrdyng aqshasyn qaytarmaghan Avstriyagha kýiindi me, kýni keshe Serik Ahmetov qatty ashulandy. Qay qyzmete jýrse de ózine soqqy darytpaytyn Asyljan Mamytbekov qysyr qúnajynday lezde jalt berdi. Sóitip, ýkimet basshysynyng qahary әkimderge qaray aughan-dy. Aqyrynda, siyrdyng sanyn kóbeytpegen 10 audan әkimi atynan auyp týsetin boldy.
Reseydi iriqaranyng etimen jarylqamaq bolghan qazaq biyligi oqyra tiygen siyrday tulap jatyr. Aram qatqan 722 siyrdyng aqshasyn qaytarmaghan Avstriyagha kýiindi me, kýni keshe Serik Ahmetov qatty ashulandy. Qay qyzmete jýrse de ózine soqqy darytpaytyn Asyljan Mamytbekov qysyr qúnajynday lezde jalt berdi. Sóitip, ýkimet basshysynyng qahary әkimderge qaray aughan-dy. Aqyrynda, siyrdyng sanyn kóbeytpegen 10 audan әkimi atynan auyp týsetin boldy.
ÓZINDE JOQPEN ÓZGENI JARYLQAU
Aldymen shetelden siyr tasu qaydan shyqty degenge keleyikshi. Kenestik kezende Qazaqstanda 9 mln. 750 myng bas iriqara bolghan eken. Onyng 2 mln. 200 myny etti baghyttaghy mal bolsa, asyl túqymdy týlikting ýlesi 1 mln. 200 myngha jetken. Mine, osynyng arqasynda Qazaqstan odaqqa jylyna 180 myng tonna et shygharyp túrdy. Al odaq taraghan son, mal sany kemidi. Joqshylyq qysqan júrt maldy jappay soyyp satty, ne bolsa soghan aiyrbastady. Ghalymdardyng esebinshe, jyl sayyn azaya bergen iriqaranyng sany tek 2002 jyly ghana túraqtanghan. Kóbeng ýrdisi bayqalmasa da, kemu kórsetkishi toqtaghan.
Keyinnen «barysqa ainala bastaghan Qazaqstan» basshylary sol bayaghy et eksporttau mәselesin qayta qozghady. «4 mln. tonna astyq satqansha, shetelge 60 myng tonna et shygharghan tiyimdi» deytin әngime biylikting eng joghary minberinen aityla bastady. Shyny kerek, әu basta búl joba preziydentke únaghan joq. Ánebir jyly Almatygha kelip, agrarlyq uniyversiytet studentterimen kezdesken Nazarbaev «Keybir jigitter shetelden siyr tasyp, iriqarany kóbeyteyik deydi. Búl dúrys emes. Otandyq maldy asyldandyru kerek. Búl júmysty bolashaqta sender atqarasyndar» degen maghynada oy aitqan jastargha qarata. Nege ekenin qaydam, keyin preziydent әlgi sózinen ainyp ketip, shetelden iriqara әkelu mәselesin qoldady. Sóitip, úshaqpen siyr tasudyng әuresi bastalyp ketti.
Qazir qansha siyr әkelindi? Resmy derekterge qarasaq, kýni býginge deyin 42 myng bas mal jetkizilipti. Onyng 10 myny jeke adamdargha tiyesili bolsa, 32 myny „Qazagro„ holdingining qarjysyna satyp alynghan. Jospar boyynsha jetkiziletin maldyng jalpy sany – 72 myng bas. Demek, onyng jartysy Qazaqstangha kelip bolghan. Endi myna derekke qaranyz, keshe Qazaqstan 180 myng tonna et eksporttap jýrgen sәtte eldegi iri-qaranyng sany 9 mln. 750 myng bas bolghan eken. Al qazir 5 mln. 700 myn. Búl – ilgeridegi maldyng jartysynan kóp. Endeshe, nege biz Reseyge 90 myng tonna et shyghara almay jýrmiz?
Atyn atamaudy ótingen auyl sharuashylyghy ministrligining bir mamany bizge bylay dedi: „90 myndy bylay qoyyp, 2016 jylgha josparlanghan 60 myng tonna etti alayyqshy. 60 myng tonna et әzirleu ýshin 200 keli et beretin 300 myng siyr soyyluy kerek. Búl – býkil bir oblystyng maly. Demek onday kólemde et shygharu – bizge әli de arman. Múny bir deniz, ekinshiden et eksportynyng jeke sharuashylyqtargha týk te qatysy joq. Óitkeni jekening qolyndaghy mal shetelge satugha jaramaydy. Sebebi eksportqa arnalghan et jas maldiki boluy tiyis. Al halyq tayynshasy men ógizshesin soyyp, etin ýkimetke ótkizbeydi. Jәne jekening qolyndaghy maldy esepke alyp, jospar týzu de qiyn. Óitkeni malyn sata ma, kóbeyte me, ony әrkim ózi biledi. Sondyqtan Reseyge shygharatyn týlik importtyq maldyng ýlesinen kóbengi tiyis„.
Búl sózding rastyghyna endi mynaday dәlel keltireyik. 2013 jyly Qazaqstan Reseyge 4 myng tonna ghana et ótkizipti. Biyl osy kórsetkishti eki ese kóbeytemiz dep agrarlyq sala basshylary tanyn jyrtyp jatsa kerek. Oghan qol jetkizgenning ózinde 2016-da 60 myng tonna et shygharu mýmkin be endi? Eng bastysy, qyruar qarjy júmsalghan baghdarlamanyng halyqqa paydasy bolmasa, ýkimet ony ne ýshin qolgha aldy? Óz halqy etke jarymay jatqanda Reseydi jarylqamaq bolghan biylikti endi qanday biylik dep tanuymyz kerek?
SIYRDYNG SOTY
Osydan tura bir jyl búryn Soltýstik Qazaqstan oblysyna shetelden әkelingen iriqaradan qauipti indetting belgisi bayqalyp, jappay órtelgen. Onyng sany – 722 bas. Búl súmdyq oqigha estigen elding jaghasyn ústatty. Al agrarlyq sala basshylary ketken shyghynnyng aqshasyn óndirip alugha sóz bergen. Endi osy oqighanyng ayaghy ne boldy? Eki de bir boldy. Keshe Ortalyq kommunikasiyalar qyzmetine kelgen «QazAgro» basshysy Dulat Aytjanov kýmiljip otyryp mynany jetkizdi: «Avstriyadan әkelingen siyrlardyng Qazaqstangha kelgende qyrylyp qaluyna baylanysty sot isi ótti. Sot әueli kelisim jasalghan jer, yaghny Qazaqstanda ótti. Qazaqstan sotyn tyndamaghan olardy Avstriya sotyna berdik. Bizge siyr satqan búl mekeme óz sottaryn da tyndamay otyr„.
Al nege tyndamaydy? Búl turasynda estigen elding qúlaghyna týrpidey tiyetin bir derek bar. Qazir ghalamtordy sharlap jýrgen ol derekke sensek, jetkizushi kompaniya Avstriyadan 2 myng eurogha satyp alghan siyrlardy Qazaqstangha 4 myng eurodan ótkizip jibergen. Eger qudalay berse, talay qyzyqtyng beti ashyluy mýmkin. Sondyqtan indete izdeuge múndaghylardyng ózi qúlyqsyz-mys.
Bizding biletinimiz, Avstriyadan aqsha óndirip alu – qiynnyng qiyny. Búl jóninde Auyl sharuashylyghy ministrligindegi „shpionymyzdan„ jetken aqpardy kóldeneng tartayyq: „Shetelge mal satu ýshin týlikting auru-syrqaudan aman ekeni tekseriledi. Mysaly, Avstriya óz elinde kezdesetin 18 týrli auru boyynsha malyn testileuden ótkizgen. Jogharydaghy 722 bas mal tekseruden aman shyqqan. Sóitip, olar Qazaqstangha jetkizilgen de, 2 ay merzimge karantinge qoyylghan. Kelisimshart boyynsha, osy uaqyt ishinde qanday da bir aurudyng belgisi bayqalsa, onyng shyghynyn mal satqan memleket ótep beruge mindetti eken. Endeshe, nege ony Avstriya ótemey jýr? Óitkeni shmallanberg virusy Avstriyanyng ózinde tirkelmegen. Biraq ol indet kórshiles memleketterde kezdesui mýmkin. Al kórshileri ýshin Avstriya jauap bermeydi„.
Kórdiniz be, mәsele qayda? Taghy bir qyzyghy, „importnyi„ siyrlardyng ólim-jitimi jalghyz búl emes. Ár reys sayyn 3-4 bas mal shyghyn bolady eken degendi búryn da estiytinbiz. Al ótken jyldyng sonynda Avstraliyadan attay qalap, satyp alghan 49 siyr әuejaygha óli kýiinde jetti. Auru-syrqaudan, qanday da bir indetten emes, aua jetpey túnshyghyp ólgen. 321 bas iriqarany eki qatargha tizip tiyegender 17 saghattyq jolda ýstingi qatardaghy maldyng tynysy tarylatynyn úqpapty. Al endi búghan da siyr satqan tarap kinәli me? Áriyne, joq. Demek siyr saudasyndaghy bylyqqa qatysty sot Avstriyagha baylanysty daumen ayaqtalmauy tiyis.
JYLQYGhA JANY AShITYN JAN BAR MA?
Astanadaghy shendiler siyrdy kóbeyte almay ah úryp jatqanda Ontýstikte jylqy qyryldy. “Kóksaray” su bógeti múzgha keptelip, Syrdariya ózeni saghasynan asqan. Sóitip, Arys audanynyng Bayyrqúm auylynyng birneshe ýiir jylqysy su astynda qaldy. Ózen jaghasyndaghy toghaydyng ishi tolghan mal óligi. Keybirining qalyng múzdan basy ghana kórinse, múz astynda qaqayyp qatyp qalghan endi birining syrtqa tek ayaghy ghana shyghyp jatyr. Beluarynan sugha bókken biren-saran jylqy aman eken. Januarlar dir-dir etedi. Úmtylghanymen, múzdy jaryp shygha almaydy. Mal iyeleri enirep jýr. Ghalamtorda jariyalaghan osy beynebayandy kórsen, aza boyyng qaza bolady.
Ontýstik Qazaqstan oblystyq TJD bólim basshysy Erghaly Baqaevtyng aituynsha, apat qaupining bar ekenin tótenshelikter audan basshylyghyna eskertken. Al ony auyl túrghyndaryna jetkizu – әkimshilikting mindeti. Qara sudyng astynda qalghan halyq eshtene estimegen. Yaghni, ózenning tasuy mýmkin ekeninen beyhabar bolghan.
Endeshe, osy oqigha boyynsha әkimder nege jazalanbaydy? Shyndyghyn aitqanda, múnymen shúghyldanatyn eshkimning uaqyty joq. Astanadaghy aighaydan keyin әkim-sәkimderding bәrining esil-derti siyrgha shyndap audy. „Ózge týliging ólmese, ómirem qapsyn, sheteldik siyrdy kóbeyteyik„ deytin zaman kele jatyr.
Meyli ghoy, aqyry halyqqa qatysy joq eken, endeshe biylik memleketting aqshasyn shashyp, Reseyge et bolatyn iriqarany kóbeyte bersin. Biraq ol maqsattyng ózi oryndalsa jaqsy ghoy. Eki attasang – 2016. Mine, osy aralyqta Qazaqstan 60 myng tonna et eksporttau kerek. Sirә, onyng mýmkin bolmasyn joghary biylik te seze bastaghan synayly. 10 әkimning oryn bosatuy – oqyranyng bastalyp kele jatqanyna aighaq. Búiyrsa, kelesi jyldyng kókteminde siyrgha qúmar biylik ókilderining talayy qúiryghyn kókke tigedi әli...
Sansyzbay NÚRBABA
"Jas Alash" gazeti
