سيىرعا قۇمار بيلiككە «وقىرا تيدi»
رەسەيدi iرiقارانىڭ ەتiمەن جارىلقاماق بولعان قازاق بيلiگi وقىرا تيگەن سيىرداي تۋلاپ جاتىر. ارام قاتقان 722 سيىردىڭ اقشاسىن قايتارماعان اۆسترياعا كۇيiندi مە، كۇنi كەشە سەرiك احمەتوۆ قاتتى اشۋلاندى. قاي قىزمەتە جۇرسە دە وزiنە سوققى دارىتپايتىن اسىلجان مامىتبەكوۆ قىسىر قۇناجىنداي لەزدە جالت بەردi. ءسويتiپ، ۇكiمەت باسشىسىنىڭ قاھارى اكiمدەرگە قاراي اۋعان-دى. اقىرىندا، سيىردىڭ سانىن كوبەيتپەگەن 10 اۋدان اكiمi اتىنان اۋىپ تۇسەتiن بولدى.
رەسەيدi iرiقارانىڭ ەتiمەن جارىلقاماق بولعان قازاق بيلiگi وقىرا تيگەن سيىرداي تۋلاپ جاتىر. ارام قاتقان 722 سيىردىڭ اقشاسىن قايتارماعان اۆسترياعا كۇيiندi مە، كۇنi كەشە سەرiك احمەتوۆ قاتتى اشۋلاندى. قاي قىزمەتە جۇرسە دە وزiنە سوققى دارىتپايتىن اسىلجان مامىتبەكوۆ قىسىر قۇناجىنداي لەزدە جالت بەردi. ءسويتiپ، ۇكiمەت باسشىسىنىڭ قاھارى اكiمدەرگە قاراي اۋعان-دى. اقىرىندا، سيىردىڭ سانىن كوبەيتپەگەن 10 اۋدان اكiمi اتىنان اۋىپ تۇسەتiن بولدى.
وزIندە جوقپەن وزگەنI جارىلقاۋ
الدىمەن شەتەلدەن سيىر تاسۋ قايدان شىقتى دەگەنگە كەلەيiكشi. كەڭەستiك كەزەڭدە قازاقستاندا 9 ملن. 750 مىڭ باس iرiقارا بولعان ەكەن. ونىڭ 2 ملن. 200 مىڭى ەتتi باعىتتاعى مال بولسا، اسىل تۇقىمدى تۇلiكتiڭ ۇلەسi 1 ملن. 200 مىڭعا جەتكەن. مiنە، وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان وداققا جىلىنا 180 مىڭ توننا ەت شىعارىپ تۇردى. ال وداق تاراعان سوڭ، مال سانى كەمiدi. جوقشىلىق قىسقان جۇرت مالدى جاپپاي سويىپ ساتتى، نە بولسا سوعان ايىرباستادى. عالىمداردىڭ ەسەبiنشە، جىل سايىن ازايا بەرگەن iرiقارانىڭ سانى تەك 2002 جىلى عانا تۇراقتانعان. كوبەيۋ ءۇردiسi بايقالماسا دا، كەمۋ كورسەتكiشi توقتاعان.
كەيiننەن «بارىسقا اينالا باستاعان قازاقستان» باسشىلارى سول باياعى ەت ەكسپورتتاۋ ماسەلەسiن قايتا قوزعادى. «4 ملن. توننا استىق ساتقانشا، شەتەلگە 60 مىڭ توننا ەت شىعارعان تيiمدi» دەيتiن اڭگiمە بيلiكتiڭ ەڭ جوعارى مiنبەرiنەن ايتىلا باستادى. شىنى كەرەك، ءاۋ باستا بۇل جوبا پرەزيدەنتكە ۇناعان جوق. انەبiر جىلى الماتىعا كەلiپ، اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرiمەن كەزدەسكەن نازارباەۆ «كەيبiر جiگiتتەر شەتەلدەن سيىر تاسىپ، iرiقارانى كوبەيتەيiك دەيدi. بۇل دۇرىس ەمەس. وتاندىق مالدى اسىلداندىرۋ كەرەك. بۇل جۇمىستى بولاشاقتا سەندەر اتقاراسىڭدار» دەگەن ماعىنادا وي ايتقان جاستارعا قاراتا. نەگە ەكەنiن قايدام، كەيiن پرەزيدەنت الگi سوزiنەن اينىپ كەتiپ، شەتەلدەن iرiقارا اكەلۋ ماسەلەسiن قولدادى. ءسويتiپ، ۇشاقپەن سيىر تاسۋدىڭ اۋرەسi باستالىپ كەتتi.
قازiر قانشا سيىر اكەلiندi? رەسمي دەرەكتەرگە قاراساق، كۇنi بۇگiنگە دەيiن 42 مىڭ باس مال جەتكiزiلiپتi. ونىڭ 10 مىڭى جەكە ادامدارعا تيەسiلi بولسا، 32 مىڭى „قازاگرو„ حولدينگiنiڭ قارجىسىنا ساتىپ الىنعان. جوسپار بويىنشا جەتكiزiلەتiن مالدىڭ جالپى سانى – 72 مىڭ باس. دەمەك، ونىڭ جارتىسى قازاقستانعا كەلiپ بولعان. ەندi مىنا دەرەككە قاراڭىز، كەشە قازاقستان 180 مىڭ توننا ەت ەكسپورتتاپ جۇرگەن ساتتە ەلدەگi iرi-قارانىڭ سانى 9 ملن. 750 مىڭ باس بولعان ەكەن. ال قازiر 5 ملن. 700 مىڭ. بۇل – iلگەرiدەگi مالدىڭ جارتىسىنان كوپ. ەندەشە، نەگە بiز رەسەيگە 90 مىڭ توننا ەت شىعارا الماي ءجۇرمiز؟
اتىن اتاماۋدى وتiنگەن اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiنiڭ بiر مامانى بiزگە بىلاي دەدi: „90 مىڭدى بىلاي قويىپ، 2016 جىلعا جوسپارلانعان 60 مىڭ توننا ەتتi الايىقشى. 60 مىڭ توننا ەت ازiرلەۋ ءۇشiن 200 كەلi ەت بەرەتiن 300 مىڭ سيىر سويىلۋى كەرەك. بۇل – بۇكiل بiر وبلىستىڭ مالى. دەمەك ونداي كولەمدە ەت شىعارۋ – بiزگە ءالi دە ارمان. مۇنى بiر دەڭiز، ەكiنشiدەن ەت ەكسپورتىنىڭ جەكە شارۋاشىلىقتارعا تۇك تە قاتىسى جوق. ويتكەنi جەكەنiڭ قولىنداعى مال شەتەلگە ساتۋعا جارامايدى. سەبەبi ەكسپورتقا ارنالعان ەت جاس مالدiكi بولۋى تيiس. ال حالىق تايىنشاسى مەن وگiزشەسiن سويىپ، ەتiن ۇكiمەتكە وتكiزبەيدi. جانە جەكەنiڭ قولىنداعى مالدى ەسەپكە الىپ، جوسپار ءتۇزۋ دە قيىن. ويتكەنi مالىن ساتا ما، كوبەيتە مە، ونى اركiم ءوزi بiلەدi. سوندىقتان رەسەيگە شىعاراتىن تۇلiك يمپورتتىق مالدىڭ ۇلەسiنەن كوبەيۋi تيiس„.
بۇل ءسوزدiڭ راستىعىنا ەندi مىناداي دالەل كەلتiرەيiك. 2013 جىلى قازاقستان رەسەيگە 4 مىڭ توننا عانا ەت وتكiزiپتi. بيىل وسى كورسەتكiشتi ەكi ەسە كوبەيتەمiز دەپ اگرارلىق سالا باسشىلارى تاڭىن جىرتىپ جاتسا كەرەك. وعان قول جەتكiزگەننiڭ وزiندە 2016-دا 60 مىڭ توننا ەت شىعارۋ مۇمكiن بە ەندi? ەڭ باستىسى، قىرۋار قارجى جۇمسالعان باعدارلامانىڭ حالىققا پايداسى بولماسا، ۇكiمەت ونى نە ءۇشiن قولعا ءالدى؟ وز حالقى ەتكە جارىماي جاتقاندا رەسەيدi جارىلقاماق بولعان بيلiكتi ەندi قانداي بيلiك دەپ تانۋىمىز كەرەك؟
سيىردىڭ سوتى
وسىدان تۋرا بiر جىل بۇرىن سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنا شەتەلدەن اكەلiنگەن iرiقارادان قاۋiپتi iندەتتiڭ بەلگiسi بايقالىپ، جاپپاي ورتەلگەن. ونىڭ سانى – 722 باس. بۇل سۇمدىق وقيعا ەستiگەن ەلدiڭ جاعاسىن ۇستاتتى. ال اگرارلىق سالا باسشىلارى كەتكەن شىعىننىڭ اقشاسىن ءوندiرiپ الۋعا ءسوز بەرگەن. ەندi وسى وقيعانىڭ اياعى نە بولدى؟ ەكi دە بiر بولدى. كەشە ورتالىق كوممۋنيكاتسيالار قىزمەتiنە كەلگەن «قازاگرو» باسشىسى دۋلات ايتجانوۆ كۇمiلجiپ وتىرىپ مىنانى جەتكiزدi: «اۆستريادان اكەلiنگەن سيىرلاردىڭ قازاقستانعا كەلگەندە قىرىلىپ قالۋىنا بايلانىستى سوت iسi ءوتتi. سوت اۋەلi كەلiسiم جاسالعان جەر، ياعني قازاقستاندا ءوتتi. قازاقستان سوتىن تىڭداماعان ولاردى اۆستريا سوتىنا بەردiك. بiزگە سيىر ساتقان بۇل مەكەمە ءوز سوتتارىن دا تىڭداماي وتىر„.
ال نەگە تىڭدامايدى؟ بۇل تۋراسىندا ەستiگەن ەلدiڭ قۇلاعىنا تۇرپiدەي تيەتiن بiر دەرەك بار. قازiر عالامتوردى شارلاپ جۇرگەن ول دەرەككە سەنسەك، جەتكiزۋشi كومپانيا اۆستريادان 2 مىڭ ەۋروعا ساتىپ العان سيىرلاردى قازاقستانعا 4 مىڭ ەۋرودان وتكiزiپ جiبەرگەن. ەگەر قۋدالاي بەرسە، تالاي قىزىقتىڭ بەتi اشىلۋى مۇمكiن. سوندىقتان iندەتە iزدەۋگە مۇنداعىلاردىڭ ءوزi قۇلىقسىز-مىس.
بiزدiڭ بiلەتiنiمiز، اۆستريادان اقشا ءوندiرiپ الۋ – قيىننىڭ قيىنى. بۇل جونiندە اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلiگiندەگi „شپيونىمىزدان„ جەتكەن اقپاردى كولدەنەڭ تارتايىق: „شەتەلگە مال ساتۋ ءۇشiن تۇلiكتiڭ اۋرۋ-سىرقاۋدان امان ەكەنi تەكسەرiلەدi. مىسالى، اۆستريا ءوز ەلiندە كەزدەسەتiن 18 ءتۇرلi اۋرۋ بويىنشا مالىن تەستiلەۋدەن وتكiزگەن. جوعارىداعى 722 باس مال تەكسەرۋدەن امان شىققان. ءسويتiپ، ولار قازاقستانعا جەتكiزiلگەن دە، 2 اي مەرزiمگە كارانتينگە قويىلعان. كەلiسiمشارت بويىنشا، وسى ۋاقىت iشiندە قانداي دا بiر اۋرۋدىڭ بەلگiسi بايقالسا، ونىڭ شىعىنىن مال ساتقان مەملەكەت وتەپ بەرۋگە مiندەتتi ەكەن. ەندەشە، نەگە ونى اۆستريا وتەمەي ءجۇر؟ ويتكەنi شماللانبەرگ ۆيرۋسى اۆستريانىڭ وزiندە تiركەلمەگەن. بiراق ول iندەت كورشiلەس مەملەكەتتەردە كەزدەسۋi مۇمكiن. ال كورشiلەرi ءۇشiن اۆستريا جاۋاپ بەرمەيدi„.
كوردiڭiز بە، ماسەلە قايدا؟ تاعى بiر قىزىعى، „يمپورتنىي„ سيىرلاردىڭ ءولiم-جiتiمi جالعىز بۇل ەمەس. ءار رەيس سايىن 3-4 باس مال شىعىن بولادى ەكەن دەگەندi بۇرىن دا ەستيتiنبiز. ال وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا اۆستراليادان اتتاي قالاپ، ساتىپ العان 49 سيىر اۋەجايعا ءولi كۇيiندە جەتتi. اۋرۋ-سىرقاۋدان، قانداي دا بiر iندەتتەن ەمەس، اۋا جەتپەي تۇنشىعىپ ولگەن. 321 باس iرiقارانى ەكi قاتارعا تiزiپ تيەگەندەر 17 ساعاتتىق جولدا ۇستiڭگi قاتارداعى مالدىڭ تىنىسى تارىلاتىنىن ۇقپاپتى. ال ەندi بۇعان دا سيىر ساتقان تاراپ كiنالi مە؟ ارينە، جوق. دەمەك سيىر ساۋداسىنداعى بىلىققا قاتىستى سوت اۆسترياعا بايلانىستى داۋمەن اياقتالماۋى تيiس.
جىلقىعا جانى اشيتىن جان بار ما؟
استاناداعى شەندiلەر سيىردى كوبەيتە الماي اھ ۇرىپ جاتقاندا وڭتۇستiكتە جىلقى قىرىلدى. “كوكساراي” سۋ بوگەتi مۇزعا كەپتەلiپ، سىرداريا وزەنi ساعاسىنان اسقان. ءسويتiپ، ارىس اۋدانىنىڭ بايىرقۇم اۋىلىنىڭ بiرنەشە ءۇيiر جىلقىسى سۋ استىندا قالدى. وزەن جاعاسىنداعى توعايدىڭ iشi تولعان مال ولiگi. كەيبiرiنiڭ قالىڭ مۇزدان باسى عانا كورiنسە، مۇز استىندا قاقايىپ قاتىپ قالعان ەندi بiرiنiڭ سىرتقا تەك اياعى عانا شىعىپ جاتىر. بەلۋارىنان سۋعا بوككەن بiرەن-ساران جىلقى امان ەكەن. جانۋارلار دiر-دiر ەتەدi. ۇمتىلعانىمەن، مۇزدى جارىپ شىعا المايدى. مال يەلەرi ەڭiرەپ ءجۇر. عالامتوردا جاريالاعان وسى بەينەباياندى كورسەڭ، ازا بويىڭ قازا بولادى.
وڭتۇستiك قازاقستان وبلىستىق تجد ءبولiم باسشىسى ەرعالي باقاەۆتىڭ ايتۋىنشا، اپات قاۋپiنiڭ بار ەكەنiن توتەنشەلiكتەر اۋدان باسشىلىعىنا ەسكەرتكەن. ال ونى اۋىل تۇرعىندارىنا جەتكiزۋ – اكiمشiلiكتiڭ مiندەتi. قارا سۋدىڭ استىندا قالعان حالىق ەشتەڭە ەستiمەگەن. ياعني، وزەننiڭ تاسۋى مۇمكiن ەكەنiنەن بەيحابار بولعان.
ەندەشە، وسى وقيعا بويىنشا اكiمدەر نەگە جازالانبايدى؟ شىندىعىن ايتقاندا، مۇنىمەن شۇعىلداناتىن ەشكiمنiڭ ۋاقىتى جوق. استاناداعى ايعايدان كەيiن اكiم-ساكiمدەردiڭ ءبارiنiڭ ەسiل-دەرتi سيىرعا شىنداپ اۋدى. „وزگە تۇلiگiڭ ولمەسە، ومiرەم قاپسىن، شەتەلدiك سيىردى كوبەيتەيiك„ دەيتiن زامان كەلە جاتىر.
مەيلi عوي، اقىرى حالىققا قاتىسى جوق ەكەن، ەندەشە بيلiك مەملەكەتتiڭ اقشاسىن شاشىپ، رەسەيگە ەت بولاتىن iرiقارانى كوبەيتە بەرسiن. بiراق ول ماقساتتىڭ ءوزi ورىندالسا جاقسى عوي. ەكi اتتاساڭ – 2016. مiنە، وسى ارالىقتا قازاقستان 60 مىڭ توننا ەت ەكسپورتتاۋ كەرەك. ءسiرا، ونىڭ مۇمكiن بولماسىن جوعارى بيلiك تە سەزە باستاعان سىڭايلى. 10 اكiمنiڭ ورىن بوساتۋى – وقىرانىڭ باستالىپ كەلە جاتقانىنا ايعاق. بۇيىرسا، كەلەسi جىلدىڭ كوكتەمiندە سيىرعا قۇمار بيلiك وكiلدەرiنiڭ تالايى قۇيرىعىن كوككە تiگەدi ءالi...
سانسىزباي نۇربابا
"جاس الاش" گازەتى
