Kezindegi Kenes Odaghynyng qúramynda bolghan, keyinnen tәuelsizdikterin  alghan, óz uaqytyndaghy odaqtas on bes respublikanyng ishindegi, qazirgi  kýni bólshektenip ketkeni Gruziya memleketi.

Áriyne, aumaghy jaghynan kishigirim memleket bolsa da, oghan sebepker, ishindegi birneshe memlekettik qúrylymdardyng bolghandyghy. Gruziya,  sonau toqsanynshy jyldary sayasy tәuelsizdigin alghannan son, qúramyndaghy  Abhaziya Tbilisiyge moyynsynudan bas tartyp, soghys ashyp, qalay desek te  bólektenip ketti. Olardy qaytaryp alugha  әlsiz  Gruziyanyng  shamasy  jetpedi.

Keyinnen Kremli qojayynynyng qoldauymen jәne tikeley qatysuymen, Ontýstik Osetiya da Gruziya elining qaramaghynan bosanyp shyqty. Búl kýnderi, osy elding qúramynda Adjariya, sonday-aq, Mergeliya qúrylymdary bar.

Degenmen, osynday jaghdaygha  jetpeu ýshin, Kenes Odaghynyng túsyndaghy búl  elding kóshbasshylarynyng aldyn aluy,  der mezgilinde shara qoldanuy, el ishindegi osynday, tipten shaghyn bolsa da, memlekettik qúrylymy bar  aumaqtardy taratyp jiberui kerek-aq edi. Tegi, olardyng kóregendigi jetpegen-au.

Taghy bir mysal: qazirgi Serbiya memleketining qúramynda bolghan, kishkentay ghana Kosovo da biraz jyldar maydandasyp jýrip, tәuelsiz elderding qataryna kirdi. Birikken Últtar Úiymynyng qúramyna mýshe bolyp ótpese de, Europalyq Odaq elderining jiyrma ekisi, Kosovonyng tәuelsizdigin moyyndap, qazir osy elmen kәdimgidey sanasatyn boldy. Aytayyn degenimiz, Gurji elindegi Abhazdar da, Osetinder de, Serbterding ishinde bolghan Kosovolyq Albandar da ózining últtyq tilin, dәstýrin, saltyn, tarihyn, sonymen qatar, diny nanym-senimderin joghaltpaghan elder. Sondyqtan da, búl elderding túrghyndary otanshyldyghyn joghaltpaghan, ózge ýstem elding kólenkesinde qalmaghan, ózgening mәdeniyeti men tilin ózinikinen joghary qoymaghan, qúl boludan irgesin aulaq salghan el-júrttar. Osydan bolar, uaqyty kelgende  kýres jýrgizip, qan tóguden qoryqpay, qalay degenmen de tәuelsizdikterin alyp ketti.

Soltýstiktegi kórshimiz, Resey Federativtik memleketi 2018- jyly Til turaly zang qabyldap, qúramyndaghy últtyq respublikalardyng tilderin mýmkindiginshe yghystyrudyn, damytpaudyng amalyn tapty. Nege ekeni belgisiz, osy Zang shyqqanda, esh bir últ ta, úlys ta qarsylyq kórsete almady. Tegi, jetpis jyldyq Kenes Odaghynyng ýstemdigi búlardy da ayamay janshyp tastaghan-au. Tek, udmurt Alibert Razin ghana qarsylyq tanytyp, ózin órtep jiberdi. Osy arqyly, óz últyna janashyrlyq tanytyp, ana tilin saqtap qalghysy keldi. Qazir, orys elinde últ tilderi fakulitativtik shenberde ghana qaldy. Memlekettik qyzmet, kәsip ashu, turizm, sport, sharuashylyq jýrgizu ýshin tek qana kezindegi ghasyrlargha sozylghan kreposttyq qúldardyng tilderi bolyp tabylatyn, orys tilin paydalanasyn. Bolashaghyn oilaghan osy eldegi últ jastary, qazirgi kýnderi orys tilinde ghana bilim alyp, júmys isteude. Ana tilimen kýnin kóre almaytynday dәrejege jetti. Býgingi tanda, Resey Federasiyasy bir tildi memleketke ainaldy. Aldaghy kezende, sarysy da, qonyry da tútasyp, bir-aq últqa ainalyp, ózge shaghyn últtardyng joyylyp ketui әbden mýmkin. M.S.Gorbachevtyng túsyndaghy Federativtik respublikadan, qazirde Federativtik imperiyagha ainaldy.

Bizde qalay?! Elimizdegi barlyq últ ókilderine kenshilik tanytyp, ana tilderin, dәstýrin, tipti, diny nanym-senimderin de joghaltyp almaugha jaghday jasaldy.

Áriyne, Qazaq tili - memlekettik til. Biraq, olardyng tolyqtay osy tilde sóilep ketkenderi shamaly. Ol túrmaq, biraz qazaqtardyng ózin memlekettik tilge, yaghny aitqanda, ana tiline jaqyndata almay, әlekpiz. Sonymen qatar, keybir kishigirim qalalarymyzdy (Qonaev, Alatau) Singapurgha ainaldyrmaqpyz. Búghan shynymen de quanamyz. Degenmen, osy qalalar ornalasqan Almaty oblysynyng aumaghyndaghy keybir audannyng atyn qalayda ózgertu kerek! Búl, kezinde Kenestik zamanda ketken sayasy qatelik qoy. Osy orayda, ótken jyldary bir gazetten týrikting mynanday maqalyn oqydym: «Kóbikting ýstine ýy salmaydy, jarylyp ketui mýmkin». Osy maqaldy oqyp, qay maghynada aitylghanyn týsinbey biraz uaqyt oilanyp jýrdim. Aqyry, qaupi joghary jerge nemese aumaqqa ýi, ya bolmasa, qala salmaydy degen pikirdi bildiredi-au, degen tújyrymgha keldim.

Bizding eldegi jýzden asa etnostyng ishindegi eng azulysy, yaghny aitqanda, ambisiyasy joghary, qazaqtarmen taytalasa alatyn úighyrlar ghana. Áriyne, eshkimdi jamandap, kir jaqqymyz kelmeydi, degenmen shyndyghy osy. Olar, tilin de, dәstýrin de, dinin de óte myqty saqtaghan. Tipti, osy ýshin riza bolasyn! Aldaghy kezende, bizge soltýstiktegi Reseyden emes, osylardan seskenu kerek! Qazaqtargha qaraghanda, qazirgi kýnderi búl etnosta baylar óte kóp! Bizding qoghamdaghy qazaq tildisi men oryssha bitirgenderi óz ara qyrqysyp jýrgende, keybir aumaghymyzdan aiyrylyp qalyp jýrmeyik!

Demokratiyanyng kezeninde tirshilik keship jatqan son, pikirimizdi ashyq aityp otyrmyz. Búl, әbestik bolmas. Sol aitqanday, kezinde ketken osy qatelikti týzetip almay, super aimaqqa ainaldyru sayasy qatelikke jatpay ma? Osyghan da, nazar audarsa deymiz!

Beysenghazy Úlyqbek

Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz