Adamzat evolusiyasy órkendegen sayyn әlemdik  ruhaniyat pen ghylym shyndyqqa neghúrlym jaqynday týsip, soghúrlym aqiqatqa jetuge degen úmtylysqa mýmkindikter ashyla beredi. Sonyng biri – adamzattyng shynayy tarihy men mәdeniyetin ashyp berumen sharttalady. Osynday irgeli sayasattyng ruhany astarlaryn týisingen qazaqstandyq ghalymdar býgingi tanda týrki-qazaq halqynyng búrmalanghan tarihyn qayta shynayylaugha bet búryp, ózderining tyng ústanymdary men qaghidalaryn, ony zertteuding әdisnamalaryn janashalandyryp otyr.

Bizding tól tarihymyzdyng týp bastaulary kóne týrkilik dәuirden tamyr tartady. «Tәnir ilimning ómir saltyndaghy әielding әleumettik mәrtebesi men orny» mәselesine  oray, aita ketetin jayt, qazir otandyq tarihshylar ghana emes, әlemdik órkeniyetti elderding kóptegen ghalymdary da týrki órkeniyetining adamzat damuyna qosqan ýlesining aitarlyqtay irgeli jәne «parasatty progressivtilik» ekendigi turaly ortaq bir  tújyrymgha kelgen. Sonyng biri – tәnirlik týrki-qazaq ruhanilyghy men adamgershilik qúndylyqtarynyng dýniyejýzilik tarihtaghy biyik mәrtebesi men ózindik layyqty orny men onyng әlemdik órkeniyet ayasyndaghy qozghaushy kýsh ekendigimen toghysyp otyrghandyghy.

1. KÓNE TÝRKI ÁLEMINDEGI ÁYELDERDING ROLI MEN MÁRTEBESI

Týrkilik qoghamdaghy osynday ruhany qúndylyqtardyng aiqyn bir kórinisi – qoghamdaghy әielding roli men mәrtebesining asqaqtyghy boluymen sharttalady.

Búl ahual qazirgi zamanymyzdaghy әlemdik órkeniyet pen gumanizm ayasynda әiel tendigi men qúqyghynyng qorghaluynyng týpbastaulary  tәnirlik ilimde jatqandyghyn pash etedi. Sondyqtan da, bizding ony óz halqymyzgha jәne әlemge qaytalap jar sala aituymyz kerektigi – ózdiginen súranyp túrghan mәsele qatarynda desek bolady.

Býginde kóne Tәnirlik ilimdi janghyrtushylar ýshin genderlik jana sayasat emes, tarihy tanymdyq jadymyzda ornyqqan jәne býgingi kýnge deyin kóptegen qyrlary saqtalghan irgeli gumanistik dýniyetanym dengeyindegi, tipti, keybir tústary zamanuy genderistik sayasattan da terenirek filosofiyalyq mәnge ie bolatynday,  jalpyadamzatqa ýlgi bolarlyq núsqalardy bere alatynday quatqa ie «tәnirlik genderizmdi» airyqsha atap ótu jetkilikti bolar edi.

Tәnirlik ilimde jәne ómir sýru salttarynda ol bylaysha kórinis tapqan:

- әielding er adammen teng qúqyqtyq mәrtebesi;

- әiel zaty men qyz balalargha qúrmetpen qaru;

- olargha tәnirlik qoghamgha tәn etikalyq qaghidattar shenberinde barynsha erkindikter beru;

- otbasyndaghy әrbir әiel túlghany «bolashaq ana» retinde erekshe baghalau;

- әielderding intellektualdyq, ónerlik, ruhtyq, jauyngerlik t.b. túlghalyq mýmkinidikterin ashugha jaghday jasau.

Tarihy derekter men әdeby tuyndylargha kóz jýgirtsek, osy kórinisterding aiqyn mysaldarynyng legin kezdestire alamyz. Osyghan baylanysty, biz, osy tústa, qoyyp otyrghan mәselemiz boyynsha,  kóne tarihy dәuirlerimizden beri sabaqtasyp kele jatqan  qoghamymyzdaghy әiel mәrtebesin mynaday salalargha toptastyryp aluymyz qajet dep sanaymyz:

- sayasy biylik pen el basqaru isindegi әiel beynesi;

- jauyngerlik pen otanshyldyq ruh ayasyndaghy әiel beynesi;

- danalyq pen parasattylyq negizindegi әiel beynesi;

- janúyalyq adaldyq pen ar tazalalyghy jónindegi әiel beynesi;

-  bilimge úmtylu men enbekqorlyq boyynsha әiel beynesi t.b.

2. SAYaSY BIYLIK PEN EL BASQARUDAGhY ÁYEL BELSENDILIGI JÁNE PARASATTYLYGhY

Búl – tarihy tym kónege ketetin, eli ýshin erlik kórsetken analarymyzdan bastau alatyn, tarih boyynsha bәrimizge belgili saqtardyng Tomiris patshayymynan bastap, keyingi qazaq qoghamdaryndaghy «Ájeler  institutymen» jalghasyn tabatyn jәne býgingi memleketimizdegi biylik basyndaghy әielderding qyzmetterimen kelip sabaqtasatyn tarihy ýrdis.  Biraq, kóneden kele jatqan týrki-qazaq dilinde әiel jynystylardyng oidy‑soldy  әigilenuine, ne bolmasa, әiel zatynyng ózderin ózderi әigileuine asa qúshtar emes ekendigin de atap ótuimiz kerek. Tәnirlik dýniyede әiel turaly aitqanda kóp jaghdayda osy jaghy eskerile bermeytindigin ashyq aitu kerek – bizde shamadan tys әsirelep jiberu, nemese, ony miftendiru jii kezdesip otyrady. Degenmen, ol mifterding astarynda halyq dilinde qalyptasqan әielge degen shynayy qúrmettin, ony túlgha retinde baghalaudyng astarly shyndyghy jatatyny anyq. Ol halyqtyng «Jaqsy әiel jaman erkekti tórge shygharady» degen maqaly arqyly bizge kelip jetken shyndyq.

Mysaly, «Qobylandy batyr» jyrynda biz Qúrtqa beynesi arqyly osyny anyq bayqaymyz.

Búl, әriyne, bizdinshe, birinshiden, músylmandyq senimdi ózgeshe bir tanymdyq baghdarda týsinuden, ekinshiden, jaugershilik zamannyng talaby boyynsha, әielderding «әskery resurstardy dayyndaudyng óndirisi» qyzmetin atqaruymen, ýshinshiden, batysshyldyqqa degen betbúrystyng jaghymdy  qyrlarymen jaryspaly týrde jaghymsyz jaqtarynyng da  qatar keluimen (paralellelidi), europosentristik kózqarastargha  erikti-eriksiz týrde talghamsyz bet búruymyzben ÓLShENDI. Áriyne, ólshemder tarih sahnasynda keyde: ondaghan, jýzdegen, myndaghan jyldar sayyn auysyp otyrady – endeshe, býgingi tandaghy әielge degen kózqarastyng basqasha bir paradigmalargha auysuynyng baspaldaghynda túrghan synaylymyz. Olay bolsa, biz osy tústa, mynaday  naqty súraqtargha jauap berip kóreyik:

- nelikten ishinara әielderge sayasy biylik bergen (ózge halyqtardan emes, týrki halyqtarynan, óz últynan) týrki halyqtary tarih sahnasynda birneshe ret imperiyalar qúryp, ózderin әigiley týsken..

- nelikten, týrkilik ruh jauyngerlik әiel beynesimen astasyp jatyr: birinshiden, ol – tól tarihiy-mәdeny kenistigimizdegi epostyq dәuirmen kelip ýndesedi. Mysaly, Qorqyt ata kitabyndaghy jyrlargha nazar salsanyzdar, «Baybóri balasy Bamsy Bayraq turaly jyrda» Bamsy Bayraq әkesine ózining bolashaqtaghy ýilenetin qyzdyng erekshelikterin atap ótedi: «Áke maghan bir qyz alyp ber. Men ornymnan túrghansha, ol atyp jóneletin, men qara zor atyma mingenshe, ol attanyp ketetin, men jauyma barghansha, ol jaudyng basyn kesip әkeletin bolsyn, sonday bir qyz alyp ber әke»,-dep,  ózinen búryn jaugha shabatyn jar izdeui jәne ony tauyp qosyluy. Jyr mazmúnynda ony izdep tabady, ol Banu Sheshek edi.  Bayraq Banu Sheshekting әiel ekenine qaramastan, onymen birge atqa minip, sadaq atysyp, kýresedi. Seyiljan súlu Qan Tórәlini gәuirlerding qolynan qútqarady. Sonday-aq, «Alpamys batyr» jyryndaghy Gýlbarshyn, «Qambar» batyrdaghy Nazym nemese Qobylandy batyr jyryndaghy Qúrtqa beynesining er adamnan da quatty keyipte surettelui t.b. atap ótuimizge bolady.

ÁYELDI «NÁPSI KÓZI» DEP TÚMShALAU QAZAQ DILINE JAT

Sonymen birge, qazaq halqynyng batyrlyq bastauy әielge degen qúrmetten bastau alatyny  ‑ onyng últtyq tәrbie jýiesining organikalyq manyzdy bólshegin qúraydy. Sonyng biri – әiel balasynyng kiyimine qatysty oryn alghan. Kóp zertteushiler ony tabighy jaghdaylargha baylanysty dep, mәseleni atýsti qaraydy. Biraq, ol olay emes. Mәselen, belgili jazushy, qyz tәrbiyesin zertteushisi Zeynep Ahmetova ony bylay týsindiredi: «Arabtyng jeri ystyq, qúm boran soqqan búryn. Sonda erkegi bar əyelding bəri kózinen basqanyng bərin jauyp tastaghan qaramen. Endi sony alyp kelip bizge tyqpalaydy. Músylman bolu ýshin arab boludyng keregi joq....».

Áriyne, Zeynep apa - qazaq qyzdarynyng úly tәrbiyeshisi! Ony moyyndau kerek! Biraq azdaghan qatelik ol kiside de boluy mýmkin. Mening oiymsha jogharydaghy tújyrymynda sonday bir qatelik bar siyaqty. Sebebi, arabtyng әieldi túmshalauynyng negizgi faktory tabighy jaghdaydan tuyndamaghan. Ol qate pikir. Múndaghy (arabtaghy) «túmshalau» - arab halqynyng әielge degen qatynasynan tuyndaydy. Ol boyynshy arabtar әielge mýlik (jeti qazynanyng biri) dep qaraydy. Barlyq mәselening týitkili osynda! Sebebi, «әiel balasy» da basqa qazynalar siyaqty tek qana erkekting qúmary ýshin jaratylghan «qymbat mýlik» qatarynda túrady. Sondyqtan, әrbir erkek óz qymbatyn túmshalap, syrt kózden jasyrady. Al ol «mýlik» ýsh-tórteu bolsa - onda oghan ie bolu da qiynday týsedi. Sondyqtan olardy «syrt kóz súqtanbas ýshin» odan әri túmshalap tastaydy. Sóitip, ol «mýlikter» de syrt kózdi qyzyqtyrmaytyn, kóp qara kiyimdining biri ghana bolyp, ózge erkekterding nәpsisin qozdyrmaydy, olardy tura joldan taydyrmaydy. Yaghni, әielge hidjap jabu da, paranja kiygizu de – týptin‑týbinde tek erkekting mýddesine say jasalady, yaghni, onyng «jazatayym kýnahar bolyp qalyp,  tozaq otyna týsip qalmauy ýshin» búl talap oryndalady.  Oghan qúmdy borannyn, ystyq kýnning esh qatysy joq.

Al,  qazaq әielge ózgeshe, ózimen teng dәrejede, «eki jartynyng bir býtini» dep qaraydy. Soghan say qazaq dýniyetanymy men tәrbiyesinde әiel statusy anyqtalady. Mәselen, biz ony qazaq halqyndaghy әielder atauynan bayqaymyz: birinshi atauy – «jar» (jary). «Jar» sózi, qosalqy maghynasynda «arqa sýieushim», «tiregim», «qamalym» degen maghynany bildiredi. Búdan kóshpendi әri jauyngerlik zamannyn, ýzdiksiz qozghalystaghy ómir sýru qalybynyng mazmúnyn bayqaymyz.  Ekinshi bir atau «qosaghy» («qosaq» ‑ jaugershilik zamanda jauyngerding jetekke alatyn, auystyryp minip, mandangha kiretin atynyng biri)  dep atalady. Múnda da sol kóshpendi‑jauynger zamannyng kórinisi bar. Yaghni, búl atau әiel joryqta da, ómirde de  erimen birge degen maghynany bildiredi.  Ýshinshi atauy – «júbayy». Onyng tórkini «júp» sózinen shyghady. Búl ‑ tereng maghynaly filosofiyalyq kategoriya. Týrkilik dýniyetanym bastauynyng ózi «qos maghynagha» iye: Biri – Kók Tәniri atty atalyq bastau bolsa, ekinshisi Úmay ana atty analyq bastau. Mine, osy ekeuining birligi «júby ‑júbayy» atauyn ómirge әkeledi. Yaghni, búl «júbym», «ómirlik serigim» degen, ajyramas bir býtinning eki jaqyn beyneleydi eken.

Dýniyege osynday kózqaras týrkiler yqpalynda bolghan Ejelgi Grek mifologiyasynda ‑ Zevs (atalyq bastau) pen Gera (analyq bastau) jәne Qytay mifologiyasynda  Yani men Ini dep atalatyn atalyq jәne analyq bastaulary týrinde kezdesedi.

Sondyqta, qazaqta qyz balasyn «túmshalau» bolmaydy. Onyng qazaq ýshin qajeti de joq: birinshiden, qazaq dalasynyng tabighaty ony qajet etpeydi Qazaq әielge Ana, yaghni, Adam dep qaraghan. Sonymen birge, ekinshiden, qazaqtyng «jeti atagha deyin qyz alyspau» atty shejirelik zany da «túmshalaudy» qajet etpeydi. Sebebi, rulas aghayyndar birlese ómir sýrip, auyl bolyp kóship‑qonady. Olardyng bәri bir ru ókilderi boatyndyqtan, ondaghy ósip jatqan úl‑qyzdardyng bәri derlik bir‑birine bauyr, tuys, etene jaqyn. Sol sebeti, olardyng arasynda tek qana «agha‑qaryndas», «ini‑әkpe» degen tuystyq qatynas qana ornyghady. Al, auyl tәrbiyesi osyny qatty qadaghalaydy. Yaghni, qazaq auylynda qyz balagha «nәpsi kózi» dep qaraugha tyiym salynghan. Ony búzghandar qatang jazalanghan.  Endeshe, qyzdy túmshalau qazaqqa jat. Kerisinshe, qazaq qyzyn tórge otyryghyzyp qúrmetteydi. Ol «jat júrttyq» bolghandyqtan, erkin әri búla ósedi. Múnda «óz elinde qysymda ósken, «erden tómen túratyn» qyzdan, yaghni, bolashaq anadan onyng «óz júrtyna» (kýieuding eli) barghanda El qorghaytyn batyl da ójet, shynshyl jigitting (jauyngerdin) tuyluy da ekitalay» degen astarly maghyna da  jatatyn synayly...

Adamnyng adamgha qorlyq jasauy – qazaqtyng Tәnirlik nanym‑senimi tabighatyna jat. Sol sebepti, qazaq әielin qorlamaydy. Al qyzyn túmshalamaudan qazaq «búzylyp» ketpeydi. Sebebi, auylda bir rudan shyghatyn qyz ben jigit = bauyrlar! Sóitip, qazaqtyng «qyzdy saqtau» immuniyteti Jeti ata Zanymen rettelip qoyghanyn kóremiz. Netken danalyq!

Al qandas qaryndasyn ala beretin arab elinde múnday zang joq Sol sebepti,  eki aghayyndy kisiler de qyzdaryn «túmshalaugha» mәjbýr. Mine, mәsele tórkini osy. Ony qazaqtyng tәnirlik genderizminen tapqan dúrys dep sanaymyz. 

2. Osydan, jauyngerlik pen otanshyldyq ruh ayasyndaghy әiel beynesi mәselesine auysuymyzgha bolady. Áriyne, әiel zatynyng otanshyldyq ruh ayasynda asa bir belsendi emestigi turaly pikirler qoghamdyq sanada jii aitylady. Degenmen, sol әlemge әigilengen týrki-qazaq úldaryn dýniyege alyp kelgen әiel zaty ekendigin eskergen jaghdayda, genetikalyq tuystyq pen qandastyqty negizge alghan sәtte onyng anasy turaly maghlúmattardy aitpay-aq qoysa da jetkilikti dep oilaymyn. Ekinshiden, sol otanshyldyq sezimning er adamdargha ana sýti arqyly beriletindigin de úmytugha bolmas.

Amazonkalar turaly mifologiyanyng astarynda tek qana matriarhattyq ýstemdik pen er adamgha degen jekkórushilik jatyr dep bir jaqty týsinuge de bolmas. Olar da el men jerin qorghauda әiel zatynyng er adamdarmen bәsekelese alatyndyghyn pash etetin kóne saryndaghy osynau bir mifti týsindirushiler, onyng astarynan aqiqat izdeushilerding keybiri olardy genetikalyq túrghydan týrkilik ruhpen kelip baylanystyrady, songhy uaqyttarda Amazonkalardyng qazirgi qazaq dalasynda meken etkendigin  shet eldik ghalymdar arheologiyalyq qazbalar arqyly dәiektep keledi.

Qazaqtar qyz bala tәrbiyesinde onyng nәziktigine asa kónil bólgen, degenmen, «erkekshora» degen úghymnyng jaghymsyz qyrlaryn syrt qaldyrasaq,  olardyng maskulindik sapalaryn bólip alsaq, jauyngerlik ruhtaghy әiel beynesine qaytadan kezigemiz. Yaghni, Er adamdarmen qatar atqa minip, qolyna nayza ústap, el qorghaghan arularymyz az emes. Bizding zamanymyzgha deyin Úly dalany jaudan qorghaghan Túmar, Zarina patshayymdardyng erligi ólsheusiz[4]. Sol siyaqty Kenesarynyng qaryndasy Bopay, qogham qayratkeri - Ayhanym hansha, batyr qyz – Aytolqyn, al «Jaujýrek mynbala» filimindegi Zere – jalpy jauyngerlik ruhty týrki-qazaq qyzdarynyng jiyntyq beynesi ekendigi sózsiz. Ol beyne keyinnen de, ekinshi dýniyejýzilik soghysta erligimen, qaharmandyghymen әlemge әigili bolghan Áliya, Mәnshýk, Hiuaz tәrizdi nemese 1986 jylghy jeltoqsandaghy L. Asanova siyaqty batyr qyzdarymyzgha deyin sabaqtasyp otyrghandyghyn eskersek, kóshpeli qazaq qoghamyndaghy osynday әiel zatynyng otanshyldyq sezimining genetikalyq tuystyqpen ghasyrlar boyy sabaqtasqan fenomenin bayqay alamyz.

3. Danalyq pen parasattylyq negizindegi әielder beynesi, bir qaraghanda, «Áyelding shashy úzyn da, aqyly qysqa» degen el auzyndaghy aforizmderge qayshy keledi. Degenmen, qoghamymyzdyng әleumettik tarihyna ýnilsek, әiel zatynyng búl salada da biyik jetistikterge jetken sәtteri әrtraptanyp kezdesip otyratyndyghynyng kuәsi bolamyz. Qorqyt ata kitabyndaghy «Dirsehanúly Búqash turaly jyrda»  dirse hannyng ózi, Han bolghandyghyna qaramstan әieliinn  bergen aqyldaryn tyndap otyrghan.

Tәnirlik senim qoghamyndaghy ómir saltynda әielder kemeldengen jasqa jetken uaqytta, ómirlik tәjiriybe synaghynan ótip, halqymyzdyng talghamynda qúrmetti bolyp sanatyn «Áje» statusyna ie bolghan son, olar qoghamda úl men qyz, kelin men kýieu bala tәrbiyesinde manyzdy roli atqarghan. Jaugershilik zamanda soghysqa attanghan әkesining meyirimi men tәrbiyesin ata-әjesi atqarghandyghy sózsiz. Búl keyinnen, «Ájeler instituty» degen shartty ataugha ie bolyp, bolashaq últ taghdyryn tolghanugha taghayyndalghan qyzmet atqarghan  manyzdy buyngha ainaldy desek te bolady.

Sonday-aq, Jiyrenshe sheshen turaly anyzda onyng júbayy Qarashash otaghasyna aqyl-kenes berip, tapqyrlyq joldaryn kórsetude key sәtterde odan asyp týsip te jatady.   Nemese, dәstýrli «Qyz ben jigit» aitysy – olardyng aqyndyq ruhynyng ózara teng týsip, bәsekelesip jatqandyghynyng aiqyn kórinisi ekendigine sóz joq. Jeke adam boyynsha alghanda, búnyng ómir boyghy sabaqtastyghyn 19 ghasyrda ómir sýrgen Shal aqynnyng kempirimen bolghan «Shal men kempir» aitysynan-aq kóruimizge bolady. «Shal men kempir» aitysy búl tústa, fiziologiyalyq uaqyttan tys alynghan, jalpy qazaq halqynyng jynystyq bólinushilikten tys aqyndyq  sheberlikterining aighaghy ispetti bolyp túr.

Búnday әiel zatyndaghy parasattylyq pen danalyqtyng týp bastauy –  bizding arghytektirimiz ústanghan Tәnirshildik senimindegi Úmay Ana. Ol – antropomorfty beyne emes, kóp jaghdayda jerding ruhyn beretin әiel jynysty bolyp elestetilgen «Kók Aspan – Qara Jer» dualizmining teng dәrejedegi bir synary desek te bolady. Bizdinshe, osy mifologiya keyinnen әlemge tarap, «Jer-Ana» tútastyghyna auysqan synayly.

4. Janúyalyq adaldyq pen ar tazalalyghyna týrki-qazaq halqy airyqsha manyz bergen. Nelikten, «Qyzgha qyryq ýiden tiym, Qala berse, bosaghadaghy qúldan tiym», nelikten «Úlgha otyz ýiden tiym» jasaghandyghynyng astarynda da tereng filosofiyalyq-ónegelilik mәn jatyr (nege qyryq, nege otyz). Osynday jalpyhalyqtyq tiym býgingi týsinikpen aitqanda, «korporativti tәrbiye». Qazaqtardyng túrmystyq tanymynda eneler kelinderine barynsha qatal qaraghan. Ol kelindi jek kórgendikten emes, «Qyzgha qyryq ýiden tiymnyn» «jas әielge tiym» bolyp jalghasuy dep týsingen lәzim.

Halqymyzda otbasyndaghy әiel zatynyng er adamnyng ynghayynda boluy qajettigi turaly úghym nәzik jandylardy tómendetu nemese kemsitushilik emes, týp mәni – otbasynyng berekeliligi men túraqtylyghyn saqtap qaludaghy әielding roli. Demek, búdan, «osynday ýlken mindet nelikten әielge ghana taghayyndalghan?» degen saualdyng jauabyn anday alamyz. Halqymyzdaghy  «ynghayyna jyghylu» kóp týrli sebepterden, mazmúndardan qúralady. Sonyng biri – aqyldy adamnyng ózgening ynghayyna jyghyluy ekendigin eskersek, otbasynyng tútastyghyn saqtau ýshin әiel zaty «ynghaygha jyghyludy» qashanda jón kórgen, oghan da sabyrlylyq pen aqyldylyq qajet.

5. Bilimge úmtylu men enbekqorlyq boyynsha halqymyzda ózindik bir ústanymdar men qaghidattar qalyptasqan. Kóshpeli qoghamda ýy sharushylyghyna taghayyndaghan әiel zaty fizikalyq jaghynan kýni boyy ýzdiksiz tirshilik qamymen jýrgen. Ol әsirese, mal sharuashalyghymen shúghyldanghan ómir saltynda anyq bayqalady. «Ýy enbegi» – tynymsyz tirshilik pen ýzdiksiz әreketti qamtityn  taza fiziologiyalyq qozghalys. Búl qazaqtardyng túrmys tirshiligindegi әielderding әleumettik jaghynan  enbekqorlyqqa tәrbiyelenip, genetikalyq túrghydan keyinge jalghasqandyghynyng kuәsi deuimizge bolady. Mysaly, 1990 jyldardaghy daghdarys kezinde de, әielder fizikalyq kýsh-quatty qajet etetin jabayy saudamen shúghyldanyp, ýy sharuasymen de, bala tәrbiyesimen de qatar ainalysqandyghy bәrimizge ayan.

Al býgingi tanda qazaq qyzdary men әielderining bilimge degen qúlshynysy basym bolyp otyr. Qazirgi kezde mektep bitirgen qyz balalardyng 80 payyzy, er balalardyng 60 payyzdayy joghary oqu oryndaryna týsedi eken. Songhy uaqyttarda әiel ghalymdardyng da sany artyp otyr.

Kóshpeli qoghamda osynday әielding mәrtebesi men ornyna qaray olardy erler tarapynan qúrmetteushilik dәstýrler de keninen oryn alghan. Býgingi genderologiya men әielge kemsitushilikpen qaramau bizding arghy tekterimizde, әsirese, týrkilik dәuirde búrynnan-aq qalyptasqan. Qorqyt ata anyzdarynyng birindegi oqighalargha jýginsek: ólimnen qashyp jýrgen Qorqytqa qaryndasy tamaq alyp kelip túrady eken, sol sәtte andausyzda qaryndasyna bashpayy tiyip ketip, oghan ózi qatty qapalanyp, «Bashpay» atty kýy shygharyp,  «Men ólgen song búl bashpayymdy kómbey, kórding syrtyna shygharyp qoyyndar, sebebi, búl aram bashpay» dep ósiyet qaldyrghan eken. Búnday izettilik saryndary basqa halyqtarda kezdese bermeytin biyik ruhani-adamgershilikting aighaghy emes pe?  Nemese, Qorqyt ata kitabyndaghy «Dirse han úly Búqash han әngimesining bayany» jyryndaghy Dirse hannyng júbayyna aitqan sózderin eske týsiruimizge de bolady: «Beri kel, basymnyng baqyty, ýiimning taqyty, Ýiden shygha yrghalghan, súnghaq boylym...».

Búdan shyghatyn qortyndy,  býgingi tanda bayyrghy týrkilik mәdeniyetti qayta zerdeleu qolgha alynyp otyrghan shaqta, onyng osy әieldi qúrmetteushilik túsyn qayta janghyrtu da qazaqstandaghy genderlik strategiyany naqty iske asyrudyng manyzdy qadamdarynyng biri dep aita alamyz.

Ekinshiden, әlemdik sayasattaghy genderlik tendik iydeologiyasy kóne Tәnirlik ilimde ózindik erejelermen, salt-dәstýrlermen, qúqyqtyq talaptarmen búrynnan-aq qúrylmdanghan.

Ýshinshiden, tәnirlik ilimdegi genderlik ústanymdardy tek qazaq halqy ýshin qayta janghyrtu emes, onyng paradigmalaryn әlemdik genderlik sayasatta qoldanu mýmkndikterin úsynuymyz qajet.

Ábdirashit BÁKIRÚLY, filosof‑publisist.

Berik ATASh, filosofiya ghlymdarynyng doktory, Ál Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiyteti Filosofiya kafedrasynyng agha oqytushysy.

Abai.kz