28 qantarda ótken ýkimetting keneytilgen otyrysyn Preziydent Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng ózi basqaryp jýrgizuinde, ýlken sayasy mәn bar dep sanaymyn. Elde qordalanyp qalghan әleumettik-ekonomikalyq mәselelerge Memleket basshysynyng tikeley aralasuy – sol mәselelerding qanshalyqty manyzdy ekenining aighaghy, yaghny el ekonomikasynyng damuy Preziydentting tikeley baqylauynda degen sóz. Al múnyng ózi talqylanghan mәseleler men berilgen tapsyrmalar óz sheshimin der kezinde tabatynynyng kepili bolmaq.

Elde qalyptasqan kýrdeli ekonomikalyq ahualgha preziydentimiz bergen bagha әbden oryndy boldy. Qarapayym halyq, tәuelsiz sarapshylar aityp jýrgen kóptegen jayttar, ashy shyndyq memleket basshysynyng sózinde óz kórinisin tapty. Búl degeniniz – «estiytin memleket» qaghidaty júmys istep jatyr degen sóz.

Preziydent óz sózinde investisiya tartu mәselesine erekshe toqtaldy: «Ýkimet investisiya salasyndaghy júmysty kýsheytui qajet. Basqa jol joq. Áytpese investisiya naryghynda bәseke qyzyp túrghan kezende zaman aghymynan kesh qalamyz. Bizge sapaly investisiya qajet ekeni anyq. Ozyq tehnologiyagha negizdelgen jәne syrtqy naryqqa arnalghan jobalardy, әdette, shetel investorlary úsynady. Byltyrghy 9 aida elimizge 12,7 milliard dollar tikeley shetel investisiyasy tartyldy. Kórsetkishke kónil tolghanymen, búl 2023 jyldyng esepti kezenimen salystyrghanda 36 payyzgha kem».

Osy sózdi oqyp otyryp, «múnyng bәri eski Qazaqstanda qalyptasyp, tamyryn terenge jibergen sybaylas jemqorlyqtyng әseri emes pe?» dep qaldym. Óitkeni bizde әli kýnge deyin syrttan tartylatyn qarjynyng bir shetinen kertip qalghysy keletin adamdar barshylyq. Al órkeniyetti zandar men erejelermen júmys isteytin shetel investorlary múnday teris ýrdiske ýirenbegen.

Preziydent: «Aqparattyq júmys uaqtyly әri sapaly jýrgizilgen jaghdayda kóptegen mәseleni, sonyng ishinde ,qoghamda dýrbeleng tudyrghan týitkilderdi ushyqtyrmay sheshuge bolatyn edi. Sondyqtan múqiyat oilastyrylghan qoghamdyq kommunikasiya strategiyasy qajet. Ýkimetting jәne әkimderding qyzmeti óz halqymyzgha da, syrtqy әlemge de ashyq әri týsinikti boluy kerek. Birinshi, basshylar azamattardy jeke qabyldaugha tiyis. Búl – óte manyzdy. Ásirese, aimaq, qala, audan basshylary halyqpen tikeley baylanysta júmys isteui qajet», – dep talap qoydy.

Búl da – oilanatyn jayt. Sebebi ýkimet pen jergilikti әkimdikterdi burokratiya jaylap alghan. Olay deytinimiz, qarapayym halyq әrtýrli dengeydegi sheneuniktermen sóilesu mýmkindiginen aiyrylyp otyr. Azamattar bir ózekti mәselemen habarlassa, bastyqtar jauap bermeydi, tipti telefon tútqasyn kótermeydi.

Osyghan baylanysty bir úsynysym bar: Qazaqstanda bir kýndi «ashyq telefon kýni» dep belgileyik! Sol kýni azamattar kez kelgen sheneunikpen sóilese alatynday jaghday jasalsa, Preziydent aityp otyrghan halyq pen biylik arasyndaghy kommunikasiya jaqsarar edi.

Burkoratiya sekildi qauipti dert sana men ortagha sinip ketkeni sonshalyq, tipti sol burokratiyanyng sebepteri men saldary turaly arnayy konferensiya ótkizsek te artyq bolmas!

Premier-ministr Oljas Bektenovting qosymsha qún salyq turaly oilarynda belgili bir qisyn bar siyaqty. Alayda búl ózgeris әr salanyng ereksheligin eskerui tiyis. Mәselen, kitap shygharu isindegi býgingi 12 payyzdy 20-gha kótersek, baghasy qoljetimsiz ol kitapty kim satyp almaq?

Birqatar órkeniyetti elder kitap óniminen qosymsha salyqty alyp tastaghan. Qytay kitap saudasyna erekshe subsidiya beredi. Onday qoldau kitap baghasyn arzandatady, oqyrmannyng sanyn ósiredi.

Preziydent óz sózinde biyl «Jayly mektep» últtyq jobasynyng ayaqtalatyny turaly habarlady.

Búl ózi el kónilinen shyqqan joba boldy. Joba ayasynda salynghan bilim ordalarynyng qanday jayly, ynghayly ekenin bәrimiz kórip otyrmyz. Endigi jerde múnday iygi bastamalar óz jalghasyn tauyp, osynday zamanauy mektepter shet aimaqta jatqan auyldarda da salynsa degen armanymyz bar.

Preziydent biylghy «Júmysshy mamandyqtar jylyna oray» manyzdy is-sharalar men jobalar jýzege asyrylatynyn atap ótti.

Múnday qadamdargha biz quanamyz. IYә, bizde bәri uniyversiytette joghary bilim alghysy keledi. Áriyne, ol әrkimning óz qalauy. Alayda kýndelikti qajet mamandar tapshy. Santehniyk, mashina jóndeushi degendey. Qay salada bolsa da, qolynan is keletin adamdar kóbeygeni dúrys. Júmysshy mamandyqtardyng mәrtebesin kóterip jatqanymyz óte oryndy.

Osy taqyrypqa oray bir janalyqty aitqym keledi. Qazaqstan Jazushylar odaghy júmysshy mamandyghyn iygerip, el ekonomikasyna shama-sharqynsha óz ýlesin qosyp kele jatqan mýmkindigi shekteuli adamdardy dәripteuge arnalghan arnayy baghdarlama jasap jatyr. Olardyng jankeshtiligi, ómirge degen qúshtarlyghy jastargha ýlgi bolary sózsiz.

Bir mysal keltire keteyin. Belgili jazushy, kórnekti qayratker Biybigýl Imanghazina kezinde «Biybi ana» qayyrymdylyq qoryn ashqan bolatyn. Onyng atqarghan júmysy barshagha ayan. Sol qor mýmkindigi shekteuli otbasylar tәrbiyelep otyrghan balalargha arnayy qarjy bólip, onaltu mamandaryn (reabilatolog) medisinalyq joghary oqu oryndarynda dayyndatyp jatyr. Studentterding aldy erteng oquyn bitirip, maman bolyp shyghady. Alayda olardy kýtip otyrghan tiyisti reabilitasiyalyq ortalyqtar bar ma? Búl-daghy oilanatyn mәsele.

Bayqap otyrsam, Preziydentting keshegi sózi qoghamda qyzu talqylanuda. Meninshe, biylikke balama pikir men syn aitugha әues aghayyn bir nәrseni úghynuy tiyis. Onyng mәnisi mynada: býginde el ekonomikasynda sheshimin tappay jatqan mәselelerding týp negizi otyz jyl boyyna eldi biylep-tóstegen eski Qazaqstan jýiesinde jatyr. Bir sózben aitqanda, preziydent Toqaev elbasy Nazarbaevtyng túsyndaghy solaqay ekonomikalyq sayasatynyng nәtiyjelerine jauap beruge mәjbýr. Ekonomikanyng oligarhtanuy, memleket menshigi men qarjysynyng talan-tarajgha týsui, otandyq óndiristing túralap qaluy, shaghyn jәne orta biznesting ayaqqa túra almauy, basqasyn aitpaghanda, memleket budjet pen Últtyq qor qarjysynyng býgingi jetispeushiligi – múnyng bәri osydan otyz jyl búryn belgilengen ekonomikalyq sayasattyng «jemisi».
Preziydent bank jýiesine qatysty syn aitty. Búl da – óte ózekti taqyryp. Kezinde, eski Qazaqstan túsynda әlemdik daghdarys syltauymen qanshama jeke bankke budjetten milliardtaghan dollar kómek berildi desenizshi!

Biraq ol bankter halyqqa ne istep jatyr? Sol qarjyny halyqqa qaytaratyn uaqyt kelgen joq pa?

Qúdaygha shýkir, býginde osy mәseleler ashyq aitylyp, Preziydent jәne onyng komandasy barlyq obektivti jәne subektivti qiyndyqtardy enseruge bar kýshin saluda. Sol enbekting alghashqy nәtiyjeleri de joq emes. Ol turaly da memleket basshysy óz sózinde aitty.

Óz basyma únaghan bir jayt: preziydentimiz ong ózgeristerdi atap qana qoymay, ýkimet júmysyndaghy olqylyqtargha da keninen toqtaldy.

Shynyn aitu kerek, osynday ótkir synnan keyin biraz bilgishter «qay ministr, qay әkim ornyn bosatady eken?» degen taqyrypty talqylap jatqan-dy. Búl joly Preziydent ýkimet otyrysynda kadrlyq ózgerister jasamady. Búl da bolsa, Preziydentimizding basqaru stiylining bir ereksheligi dep bilemin. Ol kisi sypyra maqtap, ne sypyra synamaydy ghoy. Soghan qaraghanda, kadrlyq ózgerister ret-retimen, әr ministr men әkimning jeke basynyng jetistigi men kemshiligi eskerilip, qolgha alynatyn bolar dep oilaymyn.

Óz sózinde Preziydentimiz: «Ýkimet qanshalyqty qiyn bolsa da, jappay ýnemdeuge kóship, budjet qarjysyn tek qana asa ózekti mәselelerdi sheshuge júmsauy kerek. Kórpege qaray kósiletin uaqyt keldi. Orynsyz shyghyndy toqtatyp, ayaghymyzdy tartyp basu qajet», – dep kesip aitty.

Áleumettik jelilerdegi keybir әsire belsendiler «kórpege qaray kósilu» kerektigin Preziydent halyqqa aitty degen synayda pikir taratyp jatqanynyng kuәsi bolyp otyrmyz. Múny óz basym Preziydentting sózin әdeyi búrmalaushylyq dep sanaymyn! Memleket basshysy jappay ýnemdeu talabyn ýkimetke, yaghny qol astyndaghy sheneunikterge aityp otyr emes pe?!
Sóz joq, jappay ýnemge kóshpesek bolmaydy. Sol sebepti ýkimet budjetti bekitkende osy talapty basshylyqqa aluy tiyis.

Alayda artyq qylamyn dep, tyrtyq qylugha da bolmaydy. Memleketting qoldauyna zәru ruhany sala osy ýnemshildikting qúrbany bop ketpeui tiyis. Óitkeni ruhany sala – asa nәzik әri úzaq merzimdi investisiyany qajet etetin sala.

Aytpaqshy, kórpene qaray kósilu talabynyng әrqaysymyzgha qatysy bar. Bizde toy jasau nemese as beru bәsekege ainalyp ketkeni ótirik pe?! Nesie alyp, toy jasau degendi bәrimiz kórip jýr emespiz be?

Preziydenttin: «Qalay desek te, memleket zang tәrtibin qamtamasyz etu ýshin qabyldaytyn sharalar óz elin kýstәnalaugha sebep bolmaugha tiyis. Keybir azamattar elimizdi mazaq qylugha әuestenip barady. Mysaly, ózge elderding ókilderi joq jerden «keremet jetistikterdi, tabystardy» tauyp alyp, ony shetelge jan-jaqty nasihattap jatady. Al bizding azamattar, olardyng ishinde shou-biznes ókilderi, ózin-ózi «qogham belsendisi» sanaytyn jastar, tipti deputattar da bar, Qazaqstangha neshe týrli laqap at qoyatyn boldy. Búl endi mýlde týsiniksiz, aqylgha syimaytyn nәrse» degen sózderi ózin Qazaqstan patrioty sanaytyn kez kelgen adamgha oy salary sózsiz.

Osy pikirge óz basym eleng ete qaldym. Shynynda da, óz elinde jasalyp jatqan jaqsy isterge kóz júma qarap, tyrnaq astynan kir izdep, birjaqty synaugha, tipti mazaq etuge júrtshylyq beyimdelip bara jatyr. Sondyqtan әleumettik jelilerde artyq aitylatyn osynday oghash pikirlerge zang jýzinde belgili bir tosqauyl kerek siyaqty.

Qoryta aitqanda, ekonomikany jaqsartu tek qana Preziydent pen ýkimetting mindeti emes, qoghamnyn, әrbir azamattyng qoldauynsyz onday sharualar atqaryla almaydy. Júmyla kótergen jýk jenil, qolgha alynyp otyrghan bastamalardy barsha júrt bop qoldaugha shaqyramyn.

Mereke Qúlkenov,

Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy

Abai.kz