Mәdeni, tarihy jәne geografiyalyq aiyrmashylyqtargha qaramastan, poeziyada ortaq taqyryptar men iydeyalardyng ýndesip jatatyny sózsiz.

Búl ýndestik adamzattyng ortaq sezimderi, oilary men armandarynan tuyndaydy. Mysaly, Amerikada túratyn bir aqyn kók aspan turaly oilanyp jyr jazsa, ony kól-kósir әlemge, sheksizdikke teneytini múnda túr. Al Almatyda jyr jazatyn bir aqyn da solay oilanary haq. Búl әriyne garmoniya zandylyghy. Bylaysha aitqanda, aspan, aua, su, ot siyaqty jaratylystar bәrimizge ortaq.

Búl jerde biz tabighat pen adam ýilesimi turaly da oilanugha tiyispiz. Tabighat – әlemdik poeziyadaghy mәngilik taqyryptardyng biri. Aqyndar tabighatty tek súlulyqtyng simvoly retinde ghana emes, adamnyng jan dýniyesimen tyghyz baylanysty qúbylys retinde jyrlaydy. Mysaly, Masuo Basyo Japon hayku poeziyasynda tabighattyng qarapayym kórinisteri arqyly tereng oilar beriledi:

«Eski toghangha
baqa sekirdi de,
su syldyrady».

Al aghylshyn aqyny Uiliyam Vordsvort tabighatty adamnyng janymen bite qaynasqan tirshilik kózi retinde jyrlady. Bizding Múqaghaly Maqataev Qazaq dalasynyng kórinisterin filosofiyalyq astarmen beynelep:

«Japyraq jýrek jas qayyn,
Janymdy aiyrbastayyn!», dep ýn qatty. Bәrinde de kirshiksiz әuen, kil sezim bar. Bylaysha aitqanda, ýndestik jatyr.

Uolt Uitmen (1819–1892) – AQSh әdebiyetindegi eng iri túlghalardyng biri. Ol «Shóp japyraqtary» (Leaves of Grass) atty ólender jinaghymen tanymal. Onyng ólenderinde erkindik pen demokratiya, tabighat pen adam ýilesimi, ómirdi, mahabbatty dәripteu, óleng qúrylymyndaghy janashyldyq kórinis tapty.

Uitmen dәstýrli poetikalyq ýlgilerden bas tartyp, erkin óleng (verlibr) stiylin qoldandy. Onyng poeziyasynda tabighatpen bite qaynasu, ómirdi barynsha sezinu, qarapayym halyqtyng dauysy estiledi. Mysaly, onyng «Ózime oda» atty tanymal óleni aqynnyng azamattyq ýnin alystargha, tútas dýniyege jetkizedi.

«Men ne sezinsem, sen de sony sezesin,
Óitkeni, atylghan әrbir atom bәrimizge ortaq», deydi. Yaghny onyng aitpaghy bәrimiz qara jerding betinde bir auamen tynystap, bir kýy keship jýrmiz. Adamzat balasy bir kemening ýstinde degen úly oidyng ólshemi.

Nemese:

«Men, qazir otyz jeti jasta, denim sau, ómirdi qayta bastaymyn», deydi. Qazaq búny «Eshten kesh jaqsy» dep shegelep aityp ketken. Al ony Amerika topyraghyndaghy aqyndar osylay ghana jyrlay aldy.

Qosh. Qalam ústaghan әrbir aqyn kýresker boluy tiyis ekeni dәleldengen shyndyq. Uitmen de sanaly azamat retinde búl kýresten ainalyp óte almaydy. Ol aitady:

«Mening tilim, qanymdaghy әrbir atomnyng týiirshigi,
Osy topyraqtan, osy auadan, osy ata-anadan,
Tipti olardyng ata-babalarynan beri jalghasqan».

Osy aqynnyng kitabyn oqy kele men onyng azamattyq poeziyasyn, kýreskerligin Múqaghaly Maqataevqa úqsattym.  Ádebiyet әleminde óz halqynyng jyrshysy atanghan aqyndar az emes. Olardyng qatarynda amerikandyq Uolt Uitmen men qazaqtyng birtuar aqyny Múqaghaly Maqataevty erekshe ataugha bolady. Biri – XIX ghasyrdaghy AQSh-tyng demokratiyalyq poeziyasynyng negizin qalaushy, ekinshisi – HH ghasyrdaghy qazaqtyng jýrek sózin jyrlaghan halyq aqyny. Olardyng poeziyasy әrtýrli tilde jazylsa da, kótergen iydeyalary, ruhany erkindikke úmtylysy men adamzatqa degen sýiispenshiligi bir-birimen ýndesip jatady.

«Kóriner, mýmkin, kimge ersi...
Ómirindi maghan bir bershi.
Dýrbeleng myna dýniyeni,
Adam kózimen bir kórshi.

Qayyng bop men de baghayyn,
Ormannan ornym tabayyn.
Beymәlim myna ómirge,
Qayyng kózimen qarayyn».

Tabighatpen tildesip otyryp, adamzattyq oy aitu degen osy shyghar. Poeziya tarihynda tabighat eng kóp jyrlanghan taqyryptardyng biri. Ártýrli halyqtardyng aqyndary ony erekshe sezim, ómirding mәni retinde aluan týrli oimen, kózqaraspen qarastyrady. Erkindik pen ruhany azattyq ýni biz sóz etip otyrghan eki aqynda da basty erekshelik. Ekeui de óz shygharmashylyghynda halyqtyng jan dýniyesin beyneleuge, adamzatqa, tughan jerge degen mahabbatqa, qarapayym halyqtyng múnyn, quanyshyn jyrlaugha basty nazar audarghan.

Uitmen siyaqty Múqaghalidyng poeziyasy da shynayylyghymen, óz tabighilyghymen erekshelenedi. Uitmen shygharmashylyghy negizinen Amerikadaghy demokratiyany dәripteu men jeke túlghanyng erkindigine baghyttalghan. Ol ózin býkil halyqtyng ýni retinde sezindi. Múqaghaly poeziyasynda últtyq (qazaqtyq) ruh basym. Ol qazaqtyng bolmysyn, tughan jerge, ana tiline degen mahabbatyn qaghaz betinde sóiletti.

Uolt Uitmen men Múqaghaly Maqataev – eki týrli dәuirde, eki týrli qoghamda ómir sýrgenimen, olardyng jyrlarynda úqsas saryndar bar. Ekeui de poeziya arqyly adam janyn tanugha, halyqtyng ýnine ainalugha úmtylghan. Olardyng shygharmalary – adamzatqa ortaq qúndylyqtar men erkindik ruhynyng aiqyn kórinisi.

Dýisenәli Álimaqyn

Abai.kz