Keshe ghana dýniyeden ozghan qazaqtyng kórnekti jazushysy Dulat Isabekov – qashanda óz pikirin býkpeytin, ashyq aityp, ashyq jazatyn kisi edi. Men ol kisimen resmy bolsyn, beyresmy bolsyn kóp súhbattastym. Sol súhbattarda talay әngime aityldy. Sondaghy aghanyng key oilaryn týiip, jinap qoyyp edim – oqyrman qauymgha úsynayyn.

– Kez kelgen taqyrypty esty sala jazu – kemshilik, ony pisirip, kiltin taba bilu kerek. Mende de talay taqyryp túr. Solardy jazyp, kórermendi jylatugha da bolady. Biraq mәsele onda emes. Eng bastysy – oqighany ekshey bilu. Al qazirgi kóp piesalar – drama emes, sahnalyq poeziya. Ony piesa dep beru – qatelik! Múny dramaturgiyagha qarsy jasalyp jatqan әreket dep esepteymin.

– Biz «kapitalizm keldi, naryqtyq ekonomika tabaldyryqty attady, endi taza әdebiyet qana shyghyp, «haltura» toqtaytyn bolady» dep oiladyq. Qazir taza әdebiyet tasada qaldy da, arzanqol dýnie algha shyghyp ketti. Sodan keyin bizding oqyrman shatasyp jatyr: «Osy bir kitapty oqiynshy» dep satyp alsa, bolmaytyn bir dýnie bolyp shyghady. Al jaqsy kitaptar bar bolghany 2000 danamen taraydy. Ol kimge jetedi? Sodan keyin «halturalar» jaqsy kitaptardyng aldyn orap, jarnamany da solar iyelenip jatady.

– Bala kezimizde «qyzyq kitap» izdeushi edik qoy. Qazir oqyrmangha sonday «qyzyq kitaptar» kerek. Mәselen, bir oqighany 10 adam birdey kórui mýmkin, biraq sonyng ishinde sol oqighany qyzyqtyryp aita alatyn bir adam bolady. Jazushylyq degen – sheberlik. Mayyn tamyzyp, qyzyqty etip jetkize bilu, oqyghan adam sol shyndyqtan bir ghibrat alatynday, kókeyindegi súraqqa jauap tabatynday, bey-jay qalmaytynday jazu qajet. Oqyrmannyng kókeyindegisin dóp basyp tauyp, ol «týu, búryn men múny qalay bayqamaghanmyn?» deytindey boluy kerek. «Men de osylay jazyp, aita alatyn edim ghoy» degizse, ol – shygharmanyng shynshyldyghy, shynayylyghy. Al sony ózing tynnan jazyp kórshi. Búl – ekining birining qolynan kele bermeytin dýniye. Shynshyl әdebiyet, suretkerlikpen jazylghan shygharma ómirsheng bolady. Qanday shyndyq bolsyn, eger sheberding qalamynan shyqpasa, qúnsyz, jansyz kýiinde qalady.

– Jazushylar odaghyna jeti jýz aqyn-jazushy mýshe deydi. Solardyng kópshiligin men tanymaymyn da. Onyng ishinde mening qúrdastarym da bar. Atyn estimegem. Kóbisi – zeynetkerlikke shyghyp baryp, jazushy bolghan ghoy. Onda da jergilikti taqyrypty jazyp. Tipti keybiri ózderining jerlesteri turaly jazatyn boldy. Ruynyng shejiresin zerttep, nemese kezdeysoq audarmalar jasap, jazushy bolghandar da bar. Olar әdebiyetting domna peshinde qaynamaghan, әli ruda kýiinshe qalyp otyr. Jazushylardyng kóbeyip ketkendey kórinui sodan. Áytpese әldebir oqighagha baylanysty jazushylardyng tizimin jasayyn desem, óz basym jiyrma-otyzdan asyra almaymyn.

– «Gauhartas» hikayatynyng jelisimen kino týsirilgende qinalghanym sonsha, «әi, endi kinogha jolamaspyn» dep edim. Ol kezde filim týsiruding san-sapalaq qiyndyghy, adamnyng oiyna kelmeytin kýlkili kedergileri bolatynyn qaydan bileyin. Bir ghana montajdyng mashaqatynyng ózi jas avtordy әp-sәtte qartaytyp jibererliktey. Odan basqa ssenarnaya kollegiya, Goskino, SK degender bar. Olardyng әrqaysysynyng qyryq týrli pikir aitatyn (endi... bilgirligin tanytuy kerek emes pe?) qyryq «uәziri» bolady eken. Sodan al kep talqylau, týzetu, ózgertu bastaldy. Áueli bas keyipker – Ybyshtyng aty ózgertildi. Oryssha aitqanda ynghaysyzdau beyәdep sózge úqsap ketedi degesin, ony «Tastan» degen esimmen almastyrdyq. Sosyn keyipkerding minez-qúlyq, bolmysyna týzetu engizildi. Ol kezdegi shygharmalarda bas qaharman ýnemi qoghamdyq júmystan qoly tiymey jýretin belsendi kýresker bolugha tiyis edi. Sondyqtan da әlgi «uәzirlerge» Tastannyng jeke qoyshylyghy únaghan joq. Olar qaytse de kenestik kollektivizmning artyqshylyghyn kórsetuge tyrysyp, aqyry kompleksnaya brigada degen bәleni ssenariyge kýshtep engizdi. Sóitip, әlgi... esterinde shyghar, kiyiz ýiding ishindegi jinalys kórinisi payda boldy. Rejisser marqúm Shәrip Beysembaevtyng da ony týsirgisi kelgen joq, biraq ony engizbese, filim mýlde týsirilmey qalar edi. Áli kýnge teledidardan tamashalap otyryp, sol kórinis bastala bergende temeki tartugha balkongha shyghyp ketemin. Kórgim kelmeydi...

– Eshqanday jýlde almasa da, týsirilui men tehnikalyq jaghynan kemshiligi bolsa da, qazaq ýshin «Qyz Jibek» qymbat. Qazaq óz ómirin ekrannan kórdi. Bizge «Oskardy» bermeydi, eshqaysysy dәmetpey-aq qoysyn. Qalghan-qútqan birdemelerdi ústata salatyn shyghar, búlar soghan mәz bop jýredi. Mylqau, tamdary qúlaghaly túrghan, kórgen adamdy ómirden týnildirip jiberetin, әbden tozyp bitken, krujkamen araq ishetin әielder, bazardaghy budkanyng ishinde sekspen ainalysatyn jigitter – Qúday-au, osynday últ bola ma? «Shynayy ómirdi kórsetemiz» deydi de, bizding rejisserler әbden qúryp bitken jerlerdi izdep jýredi. Jaraydy, jamanymyzdy jasyrmay-aq qoyayyq, biraq býtin qazaq onday emes qoy!

– Tarihy filimderdi kórip otyryp, «bú qazaqtarda jazdyq kiyim bolmaghan ba?» dep oilap qalasyn. Mening «Tirshilik» hikayatym boyynsha týsirilgen Úljan Qoldauovanyng «Tauqymet» kartinasyn alynyz. Jaz mezgili, altybaqan tebilip, aqsýiek oinalyp jatyr. Keyipkerler bolsa basyna qúlaqshyn, ýstine kýpi, ayaghyna saptama etik kiyip jýredi. Óldi ghoy sorlylar, bittep-qúrttap!

– Qazir shyndyqty aitatyn adam az. Jaghympazdardyn, ýndemesterding býtin bir buynyn qalyptastyryp jatyrmyz. Jazushylarymyz da «men emes, basqalar aitsyn» degen ústanymgha kóshti. Eger bir maqala jazyp, ashylau sóz aitsan: «Sen aitpaghanda kim aitady?» dep jorta kótermelegen bolady. «Ózing nege aitpaysyn?» desen, «Meni kim tyndaydy?» deydi. Olar ózderin solay ýiretip alghan, óz ýnin ózderi óshirip alghan.

– Bizde teatrgha baratyn kórermen mәdeniyeti tómen. Damyghan elderde teatrgha adam avtorgha, rejissergha, aktergha bola barady. Bizge bәribir, әiteuir ýiden shyghyp ketsek boldy. Teatrda otyryp alyp, telefonmen sóilesedi, balalar jylap jatady, bireuler keshigip kelip, endi bireuler ortasynan shyghyp ketip jatady. Shetten kelgender «Myna elge teatr kerek pe ózi?» dep qalatynday jaghday. Angliyadan kelgen qonaqtardy teatrgha aparugha qatty úyaldym.

– Bizding teatrlarda talay piesam qoyyldy. Shýkir. Biraq bizde avtormen sanasu degen joq, teksti alady da, naghyz kerek jerlerin qiyp alyp tastaydy. Mýmkin, men ol tuyndyny sol eki-ýsh sóz ýshin jazghan shygharmyn? Peterborda bir piesam qoyyldy, sonda rejisserler «bir sózdi alyp tastasaq qaytedi?», «myna sózdi bylay ózgertsek dep edik...» dep kýnde habarlasady. Mәdeniyet degen sonday boluy kerek.

– Oqu – ruhany ottegi. Oqudy toqtatqan adamnyng shygharmashylyq óneri de toqyraydy.

– Keyde men ózimdi óz oilarymnyng sekretari-mashinistkasy siyaqty sezinemin.

– Qazir júlqynyp kózge týsip jatqan shygharmalar az. Tehnikalyq jaghyn jaqsy, azdap oiy bar, sezim bar, biraq dýrliktiretindey problema, obraz, tan-tamasha qalatynday oqys oqigha, sujet, harakter joq. Ádebiyet «nenormalinyi» boluy kerek, әdebiyet degen – kanondardy búzu, búrynghy sezimderge basqasha kózben qarau. Men studentterge ýige tapsyra beremin. Eskishe jazady. «Biz sekildi jazbandar, men týsinbeytin birdeme jazyp әkelindershi. Biz birinshi kursta ghashyq bolyp, tórtinshi kursta ýilenetin edik. Qazir birinshi kursta ghashyq bolyp ta, ýilenip te, ajyrasyp ta ýlgeredi. Osynyng sebebi nede? Osyny jazyndarshy» deymin. Olar bayaghy bizshe jazady, úzaq bayandau kóp. Búl – dramaturgiya emes.

– Men kitapty ekige bólemin. Biri – baspadan jay ghana shyghatyn, ekinshisi – dýniyege keletin kitaptar. Mysaly, myna ýstel ýstinde telefon anyqtamalyghy men Qúran kitaby qatar jatyr. Anyqtamalyq – órkeniyet, Qúran – mәdeniyet. Bylay qarasan, ekeui de – kitap. Biz qazir osy ekeuin tenestirip qoydyq. Osyny saudagha salsan, telefon anyqtamalyghy tez ótip ketip, Qúran jatyp qaluy mýmkin. Soghan qaraghanda Qúran kitaby bәsekege qabiletti emes-au. Qazir «jazsan, bәsekege qabiletti, ótimdi kitap jaz» deytinder shyqty ghoy. Biz qazir ne qúndy, ne qúnsyz – ajyrata almaytyn halge jettik.

Sәken Sybanbay

Abai.kz