Jaulap alu men qúldyq, soghystar men kelisimder, qanau men kapitalizm tarihynda atalyp ótpegen ana boludyng óz tarihy, óz iydeologiyasy bar jәne búl traybalizm, nasionalizmge qaraghanda terenirek.

Qúqyqtyq tendik pen emansipasiya ýshin kýreste enbekshi әielderding yntymaqtasqan kýni 8-shi nauryz jaqyndap keledi. Emansipasiya qozghalysy Batysta payda bolghan, degenmen býginde Batys elderinde búl kýn keninen toylanbaydy, óitkeni damyghan elderding kóbinde genderlik tendikke, tolyq bolmasa da, belgili bir dengeyde qol jetkizildi. Qazaqstanda 8-shi nauryz — mereke jәne demalys kýni, degenmen búl mereke birtindep sayasy astaryn joghaltyp, jalpy әielder kýni retinde qabyldanuda. Ásirese, osy merekede analargha erekshe nazar audarylady.

Tarihy túrghydan ananyng róli memlekettik sayasat obektisi retindegi anadan әleumettik darvinizm ayasyndaghy balany tәrbiyeleuding belsendi subektisine deyin, tәrbiyelik rólderdi tómendetip, ananyng әleumettik qyzmetterining payda boluynyng negizi bolatyn genderlik tendik iydeyasyna deyin ýlken ózgeristerge úshyrauda. Qazaq dalasynda balaly әiel ghana qúrmetke ie bolghan, al kenestik «Shyghystyng azat etilgen әielderi» jobasy qazaq әielderining emansipasiyasyna әkeldi. Býginde zamanauy ananyng beynesi, әsirese qazirgi qazaqstandyq ónerde, әli de óz avtoryn kýtude. Sonymen qatar, Batys әleumettanuynda ana bolu manyzdy taqyryp bolghanymen, qazaqstandyq әleumettanuda әli de qyzyghushylyq pen tanymaldylyqqa ie bola qoyghan joq. Qazaqstandyq etnografiyada da qazaq anasy turaly senimdi әri beytarap zertteuler is jýzinde joq.

Ana boludy kópqyrly jәne kýrdeli qúbylys retinde týsine otyryp, 2024 jyldyng mamyr aiynda QSZY tapsyrysy boyynsha jýrgizilgen әleumettanulyq saualnama[i] derekteri negizinde Qazaqstandaghy analardyng bilim dengeylerin qarastyrayyq. Biraq, aldymen respondentterding bilim dengeyi turaly aita keteyik. Respondentterding 46,8%-y joghary bilimge iye, búl elaralyq túrghydan alghanda, joghary bilimning joghary últtyq dengeyi bolyp tabylady jәne Qazaqstanda orta bilimning ghana emes, joghary bilimning de qoljetimdi ekenin kórsetedi. Kenes zamany túsyndaghy Qazaqstanda joghary bilim jappay qoljetimdi bolmaghan: týrli baghalaular boyynsha 1970 jyldary orta mektep týlekterining onnan bir bóligine de joghary oqu oryndaryna týsuge oryn jetpegen. Tәuelsizdik alghannan keyin, 1990-shy men 2000-shy jyldary, jana memlekettik jәne jekemenshik joghary oqu oryndarynyng ashyluymen bilimge qoljetimdilik mýmkindikteri keneydi. 2024-2025 oqu jylynyng basynda Qazaqstandaghy studentter sany 624,5 myng adamgha jetse, olardyng 51,8%-yn әielder qúraghan. Býgingi tanda bayqalyp otyrghan joghary bilimning artuy kózge asa kórinbese de, úrpaqaralyq mobilidilikting (ata-analardan balalargha) manyzdy kórsetkishi bolyp tabylady.

QSZY saualnamasynda respondentterge (jastaryna qaramastan, iriktemede 80 jastaghy qatysushylar da bar) anasy men әkesining bilim dengeyi turaly súraq qoyyldy. Jalpy irikteme boyynsha bilimdi ata-analar azshylyqty qúraydy, al respondentterding bilim dengeyi olardyng ata-analarynyng bilim dengeyinen eki ese joghary. Basqasha aitqanda, qazirgi tanda kóptegen qazaqstandyqtar joghary bilimdi birinshi buynda alghash ret alyp otyr, yaghny «first generation learners» — birinshi buyn bilim alushylary, olardyng bilim alu joly kýrdeli, otbasynyng kómeginsiz jәne institusionaldyq qoldausyz bolghan.

Mәlimetter qazirgi uaqytta әkeler men analardyng bilim dengeyinde genderlik aiyrmashylyqtar joq ekenin kórsetip otyr. Mysaly, respondentterding 23,9%-ynyng analary joghary bilimdi, oghan qosa 0,3%-ynyng analary ghylymy dәrejege iye. Respondentterding 22,1%-ynyng әkeleri joghary bilimdi jәne 0,2%-ynyng әkeleri ghylymy dәrejege iye.

1-suret. Respondentterding ata-analarynyn
bilim dengeyi boyynsha bólinisi, %

Suret: kisi.kz saytynan alyndy.

Mәlimetterge sәikes 8000 respondentting 4270-i analarynyng bilim dengeyimen salystyrghanda ózderining bilim dengeyin ózgertken. Onyng ishinde 2556 respondentting búl ózgeristeri joghary baghytta jyljyghan, yaghny respondentterding 59,9%-y anasyna qaraghanda bilim dengeyin jaqsartqan. Eger 21 jasqa deyingi respondentterdi (osy jasta kóbisi joghary oqu ornynda bakalavriatty tәmәmdaydy) taldaudan alyp tastasaq, búl ýles 61,9%-gha deyin ósedi.

Bilim dengeyining ósui (ata-analarymen salystyrghanda) men materialdyq (qarjylyq) әl-auqat kórsetkishteri arasynda ong baylanys kórinisi bayqalady. Basqasha aitqanda, joghary bilimdi ata-analary bar respondentter ata-analaryng joghary bilimi joq respondentterge qaraghanda biraz jaqsyraq materialdyq jaghdaygha ie (1-kesteni qaranyz).

1-keste. Bilimning úrpaqaralyq dinamikasy men qarjylyq әl-auqat kórsetkishterining arasyndaghy korrelyasiyalyq matrisa, Pirson korrelyasiyasy

Suret: kisi.kz saytynan alyndy.

Ananyng bilimining manyzdylyghy qanday, búl faktor qay kezden bastap bayqala bastady jәne ol qalay kórinis tabady? Búl súraqtargha basqa ghylymdarmen qatar әleumettanulyq zertteuler de jauap bere alady.

Ananyng bilim dengeyining balanyng әleumettik jәne bilim dengeyine әseri turaly zertteuler negizinen damyghan elderde jýrgizilgen, olarda balalardyng mobilidik mýmkindikterin keneytudegi ata-analardyng bilim dengeyining róli empirikalyq týrde dәleldengen. Iri salystyrmaly zertteuler (Hu & Syani) úrpaqaralyq bilim mobilidiligining ghalamdyq zandylyqtaryn kórsetedi. Múndaghy eng basty iydeya — belgili bir elderde bilimning qoljetimdiligi artqan sayyn әkening bilimi men balanyng bilim dengeyi arasyndaghy baylanys әlsireydi, al kerisinshe, balanyng bilim aluynda ananyng yqpaly artady. Yaghni, bastapqyda zertteuler әkening bilimi balalardyng bilim dengeyine qatty әser etetinin kórsetken bolsa, uaqyt óte kele, elderding modernizasiyalanuyna baylanysty basqa ýrdis qalyptasa bastaghan. Mysaly, ata-analar arasynda tek anasy bilimdi bolsa, ol balanyng mәrtebesine ong әser ete alady, al әkening joghary bilimining balalargha, әsirese qyzdargha әseri býgingi kýni әlsirep barady. Áleumettanushylar kóptegen әleumettik instituttardyn, әsirese bilim beru instituttarynyng tiyimdi júmys isteuining kórsetkishi retinde ananyng bilim dengeyining balalardyng bilim aluyna ong әserin erekshe atap kórsetedi.

Ananyng bilimining jogharylauy neden kórinedi? Búl balanyng damuyna tiygizetin әserinen kórinedi: balalar kóbirek oqidy, izdenimpaz, syny oilauy damyghan bolady, bilimdi analar balalargha jii salauatty әdetterdi siniredi. Sonymen qatar, bilimdi analardyng balalary emosionaldyq intellektke iye, olar beyimdelgish keledi. Biraq, mәsele tek kognitivti jәne basqa qabiletterdi berumen shektelmeydi, sonday-aq qúndylyqtardy, bilimdi jәne úmtylystardy balanyng boyyna siniru balalardyng bilim dengeyin de, bolashaqta jetistikterin de arttyrugha mýmkindik beredi.

Álem boyynsha, әsirese damyghan Europa elderinde әielderding bilim dengeyi analardyng bilim dengeyimen tyghyz baylanysty bola bastaghan, búl ananyng bilim dengeyining úrpaqaralyq mobilidilikke qosqan ýlesin kórsetedi. Sonymen qatar, bilimi joghary әielder arasynda alghashqy balany tuu jasynyng úlghangy da zandy qúbylys. Qazaqstandaghy jaghday qanday? 2002 jyldan bastap әrtýrli faktorlar men sebepterge baylanysty elde tuu dengeyining ýlken jәne úzaq uaqytqa sozylghan ósui bayqaldy. Shyghys halyqtary, әsirese Tayau Shyghys elderining halyqtary, azyn-aulaq әleumettik-ekonomikalyq damugha tuu kórsetkishimen jauap beretini belgili (HH-shy ghasyrdyng ekinshi jartysy men HHI-shi ghasyrdyng basyndaghy Týrkiya, Mysyr, Iordaniya, Parsy shyghanaghy jәne basqa da Tayau Shyghys elderi). Qazaqstanda tuu dengeyining ósuine dinning qayta jandanuy faktorlary da әser etui mýmkin, óitkeni kez kelgen dinnin, sonyng ishinde islamnyng qyzmetterining biri – joghary tuu kórsetkishin qoldau. Oghan 90-shy jyldardaghy daghdarystyng nәtiyjesinde keyinge qaldyrylghan tuu kórsetkishi de óz ýlesin qosty. Búl tuu kórsetkishin týsindirude otbasy pluralizmi jәne otbasylyq-nekelik qatynastardy tandau erkindigi de manyzdy ról atqaruy mýmkin.

Songhy eki jylda (2023 jyldan bastap) tuu dengeyining eleusiz tómendeui bayqalady, biraq keybir demograftar sekildi biz de tuu dengeyining tómendeu ýrdisi turaly aitatyn bolsaq, onda asyghystyq etken bolamyz. Rasynda, 2023 jyly jalpy tuu koeffisiyenti 2,96-ny qúrady, al 2022 jyly búl kórsetkish 3,05 boldy. Alayda, reproduktivti jasqa 2000 jyldardyng basynda tuylghan auqymdy toptar endi ghana kirip jatyr. Ekinshiden, batys zumerleri otbasyn qúrugha jәne bala tuugha asyqpaydy, olar ýshin sanaly jәne kesh balaly bolu manyzdy, tipti keybireuleri «childfree» kózqarasyn ústanady. Degenmen, bizding jәne Batys zumerlerining arasynda enbek naryghyndaghy qatal jaghdaylar, dәstýrli qúndylyqtardyng qayta janghyruy, tútynu stiliderining ózgerui sekildi manyzdy aiyrmashylyqtardyng bar ekenine kópshilikting kýmәni joq.

Tuu kórsetkishin egjey-tegjeyli qarastyrghanda nazar audarugha túrarlyq mәsele – analardyng jas toptary boyynsha tuu dengeyi. Ýlken jastaghy analar toptaryna qaraghanda jas analar tobynyng (15-19 jas) tuu kórsetkishi qarastyrylghan kezenderde tómendemeydi. Dýniyejýzilik tәjiriybe kórsetkendey, dәl osy toptar 7-8 bala, al keybir mәdeniyetterde 10-12 nemese odan da kóp bala dýniyege әkeledi. Osy jas kogortasyndaghy qyzdargha nazar audaru, búl topta tuu kórsetkishin tómendetu ýshin kem degende olardy orta bilimmen QAMTAMASYZ ETU, diny faktordy tómendetu jәne otbasy formalarynyng pluralizmi eldegi әleumettik tensizdikti tómendetu jәne mobilidilikti arttyru túrghysynan manyzdy. Olay bolmaghan jaghdayda joghary bilimdi analardyng ýlesi basqasha sipatqa ie boluy mýmkin.

Aygýl Zabirova, QSZY bas ghylymy qyzmetkeri, sosiologiya ghylymdarynyng doktory, professor

Abai.kz