"Qyz Jibek" týsirilip bitkennen keyin Súltan Qojyqov dúshpanyna da tilemes kýizelis kýiin keshti. Nebәri 46 jastaghy rejisserding shashy buryl tartyp, on jasqa qartayyp ketti.Filimdi montajdau kezinde infarkt aldy. "Qaytalanbaytyn Qojyqov" atty essemde úly suretker ómirining kópshilikke beymәlim qyry men syry ( qayshygha týsken kadrlar, rejisserding Memlekettik syilyq tapsyrylatyn saltanatqa kiyip baratyn kostumi bolmauy, Mәskeu qyrqyp tastaghan kadrlardyng qyruar shyghynyn moynyna jazuy, qyryq som jalaqy aluy, ...akterdi arqalaghan akademik t.t.) bayandalady.

...1988 jyldyng 10 nauryzynda Súltekeng 65 jasqa tolyp, ertenine yaghny býgin ómirden ozdy.

Tizginqaghar: Aldymen bas keyipke­rimizdi keyipteuge barar joldaghy myna bir bayangha nazar audarghan jón-au.

Qayshygha týsken "Qyz Jibek"

Toqyrau túsynda qazaq ghylymy, óne­ri men mәdeniyeti qansha qysastyq kórse de, últ bolmysy men ruhyn bә­sen­detpeu jolynda jasalghan janalyq (sen­sasiya) deytindey jaghday bolyp jatty. Tipti bertindegi sosializm әbden kemeldenip boldy degen kezendegi eldi eleng etkizip qana qoymay, esin shyghara quantqan ýsh uaqighany aitpasqa bolmaydy. Olar – «Qazaq sovet ensiklopediyasy», «Qyz Jibek», «Dos-Múqasan».

Ensiklopediyany qolgha alghanda Mú­hamedjan Qa­­rataev Diyme­­kene sypayy ghana: «Ensiklopediya kóringendi kónil­jyqpastyqqa salyp shyghara beretin qúrmet taqtasy emes», – depti. Qazaqy qauip­ting aldyn alu ýshin Diymekendi ký­nil­geri qúlaqqaghys etip, qorghan bolugha bil­dirilgen emeurin ghoy. Osynday talap «Qyz Jibek» pen «Dos-Múqasangha» kelgende de qatang saqtaldy. Sonyng arqasynda últ ruhyn biyik sana dengeyine alyp shyqqan tuyndylar ómirge keldi. «Dos-Múqasannyn» shet júrttaghy, el ishindegi konserti anshlagpen ótti. Tipti Jambyldaghy konsertinde biylet jetpey, studentter «óner halyqtiki» dep plakat ústap ereuilge shyqty. Búl tәrtipsizdik Ortalyq komiytetting burosynda arnayy qaralyp, Qonaev jastargha arasha týsken. «Dos-Múqasannyn» izimen oblystarda vokaldy-aspapty ansamblider kóbeye bastady. Tipti ózbekter namystan óle jazdap «Yallany» shyghardy. «Qyz Jibek» nege birden halyq sýiispenshiligine bólendi? Onyng júmysyna sol tústaghy qazaqtyng qaymaqtary men qaspaqtary biri qalmay júmyldyryldy, yaghny últtyq elita jabyldy. Esesine talay búlaqtyng kózi ashyldy, últtyq kinogha shabysy bólek jana bir shoghyr keldi.

Qazaq kinosy kýni býginge deyin sol «Qyz Jibektin» dengeyine jetken joq degen pikirding әli de jany siri. Búl pikir shyndyqqa janasady. Du­lat Isabekovting «Qúday saqtap «Qyz Jibektin» búrynyraq týsirilgeni qanday dúrys bolghan. Qazir týsirilse qayter edik?» – degen qaupi de negizsiz emes. Osynau tendesi joq últtyq, halyqtyq shedevrding «kemeldengen» qoghamnyng qayshysyna týsip, qidalanghan núsqasynyng ózi de әbden ruhany shólirkegen halyqtyng arman-ansaryn qanaghattandyrugha molynan jetip jatyr edi. Aldymen әngimemizge túzdyq bolsyn, Bekejan-Asanәli Áshimúlynyng myna bir lepesine den qoyayyq:

"– Saptyayaqtan qarauyl qoyghan zamanda últ ruhyn aspandatatyn filim týsiru qaydan onay bolsyn, – deydi Asaghan. – Ol kýnderde bir shege shygharu ýshin de Mәskeumen aqyldasatyn edi ghoy. Baqylau óte qatang boldy. Ási­re­se ónerge kelgende. Áu basta «Qyz Ji­bekke» rúqsat aludyng ózi qan­day azapqa týsse, odan ekrangha shyghar kezdegi asa qyraghy kenestik senzura­nyng eki shoqyp, bir qarauy býtkil týsirilim tobynyng jankeshti júmysyn joqqa shygharumen birdey edi. Ásirese batalidyq (soghys) kórinisterge qatty shýilikti. Bekejan bastaghan qazaq qolynyng qalmaq Ko­ren jasaghymen alapat aiqasy ayausyz qidalandy. Onyng sebebi, qazaq jasa­ghynyng sany orys filimderindegi, mәselen, «Aleksandr Nevskiy» jasaghy­nan kóp bolyp ketken. Osynday úly orystyq shovinizmning arqasynda bir ay boyyna Ile boyynda týsirilgen qazaq-qalmaq soghysy tútasymen alynyp tas­ta­lyp, onyng ornyna Bekejannyng birli-jarym adammen alysqan әlsiz qimyldary ghana qaldyryldy. Sóitip, Mәskeuding jer qayysar qalyng qoldan zәre-imany úshty. Mening әu bastaghy maqsatym – Bekejandy úrda-jyq, dan­ghoy, tipti qanisher emes, sýie de, kýie de biletin, eldi aitpaghanda óz keleshegi ýshin kýresker, naghyz eljandy, tereng oilaytyn qaharman retinde kórsetkim keldi. Solay jasadym da. Filim shyqqannan keyin «Bekejan Tólegendi biraz tyqsyryp jiberipti, Tólegen asa shyqpay qalghan» degen bir bósteki pikirler de boldy. Beker sóz. Qayta búl agha men ini arasyndaghy týsinistik, syilastyqqa qúrylyp, ózin aqtaghan kórinister edi. Aytqanday, mәskeulik «myqtylar» da osy pikirdi negizge alyp, basbúzar Bekejan әdepti, ibaly Tólegendi basyp ketpeu kerek dep, eki batyrdyng arasyndaghy tartymdy sәtterdi júlmalaugha kirispekshi edi, әiteuir әupirimmen qaldy. Sonan keyin filim sonyndaghy Jayyqqa aghyp bara jatqan Jibekting jeleginde zor simvoldyq maghyna bar edi. Ol «eger auyzbirshilik, yntymaq bolmasa, syrttan súqtanghan jau sening elindi, jerindi myna jelektey byt-shyt qylyp jyrtady» degen ishara bolatyn. Kerisinshe, ol iydeya kórermenge jetpedi. Jayyqtyng bo­yynda masayrap túrghan Koren qalmaqty qaldyrdy. Býginde sol qidalanghan kadrlardyng saqtalmauy ózek órteydi. Qayran Súltekeng qan men terin bergen sol kórinisterdi saqtap qalamyn dep qansha jantalasqanymen, tipti ómirine qauip tónetin bolghan song qoydy ghoy. Jalpy, filimdegi rólderge akter tandauda qatelesu, falish bolghan joq. Bәri óz rólin asa joghary kәsiby dengeyde atqaryp shyqty. «Qyz Jibek» degende, әriyne kópshilik Súltekendi, Súltan Qojyqovty aldymen auyzgha alady. Súltekeng súrapyl edi ghoy. Áu basta mening Bekejangha týsuime asa beyildi bolmady. Filim barysynda jaqsy týsinistik. Kinoda rejisser men akterding bir-birimen týsinisip júmys istegeninen artyq baqyt joq. Búl túrghydan qaraghanda jaryqtyq Súl­tekenning enbegi zor. Týsirilim kezinde Ánuar, Qúman ýsheumizdi kiyiz ýide qasyna jinap, kózden tasa etpey tәrtibimizdi qatang baqylaugha aldy. Jaspyz ghoy, týnde qydyrystaghymyz keledi. Sәl búltalaqtasan, «Jatyndar, erteng semka» dep tyrp etkizbeytin. Birde oyanyp ketsem, Súltekenning aldyndaghy ydysy temekige tolghan, qalyng oigha batyp otyr eken. Kóp uaqyt oyau jattym. Súltekeng kirpik ilmeydi".

Asaghannyng aitqanynday bar, onyng últ ruhynyng kýzetshisindey bolyp kóz ilmegen týnderi, jýregin qolyna ústap jankeshti júmyspen ótken kýnderi bolmasa, «Qyz Jibek» tuar ma edi? Últ ruhaniyatyna ólsheusiz tabys әkelip, qazaq atyn aspandatqan tuyndy jasaghan últ suretkerining bizge mәlim, beymәlim derekter arqyly jetken kadrdan tys ómiri qalay órilip edi?

Ol soghysqa 18 jasynda attandy. Búl bәrimizge sol kezdegi ortaq Otan ýshin kýres edi. Ony birneshe jyl ótken son, bú­dan da zor últ ýshin kýres kýtip túrdy. Búl jóninde sәl keyinirek. Danqty 8-gvar­diyanyng Panfilov diviziyasynyng qúra­mynda Mәskeuden Baltyq tenizine deyin­gi aralyqta maydan jolynan ótti. Qa­tardaghy sarbazdan gvardiya kapitanyna deyin ósti. Ol qazaq ónerining bir dәuirine ainalghan Qojyqovtar әuletining sýt kenjesi edi. Jenis tuy jelbiregende jýregi atqaqtap: «Ayauly apa! Biz jendik. Sene alar emespiz. Soghysqa nýkte qoyyldy. Eng bastysy, bizding senimimiz bizdi jeniske jetkizdi. Búiyrtsa, tayauda elde bolamyn. Qatty qysyp sýidim», – dep elge sәlem hat joldaghany da bar.

Akterdi arqalaghan akademiyk

Ol eshqashan «Men soghystym. Osynsha marapat, ataq aldym» dep keu­de qaqpady. Tipti soghystyng bolghanyn da úmytyp ketetin. Onyng minezi tik, birbetkey edi. Ádiletsizdik ataulygha jany shydamaytyn. Osy minezi turasynda filimde rejisserding assistenti bolghan Bolat Shәrip bir esteliginde: «Nikita Mihalkov aitqanday, «Rejissura eng aldymen minez, shygharmashylyq jóninde sosyn aitugha bolady», – dep edi.

Qazaq ruhaniyaty tarihynda «Qyz Jibek» kórkem filimining alatyn orny jóninde aitsanyz, әngimening úshy-qiyryna jetpes ediniz. Múnday ghajayyp ghasyrda bir tuar, ne tumas! «Qyz Jibek» filimi týsiriledi degennen el elendesken. Alayda halyqtyng sonshalyqty sýiispenshiligine bólengen osynau últtyq klassikany týsiruding qanshalyqty beynetke týskenin de bireu bilse, bireu bilmes, әriyne.

«Qyz Jibektin» dýnie esigin ashu tarihy qysqasha aitqanda bylay:

Sol kezdegi «Qazaqfilimnin» diyrektory, qazaq mәdeniyetining damuyna, onyng ishinde kinonyng damuyna zor ýles qosqan Kamal Smayylov Mәskeuge ýsh ssenariy aparghan. Onyng bireuin jaratpaghan. Búl jaratpaudyng sony «Qazaqfilimnin» birjyldyq budjetin jútatyp ketip edi. Búl rette Ghabit Mýsirepovting kino ssenariyi «Gәkku» jóninde әngimelegen dúrys.

Búl ssenariy «Leninshil jasqa» jariyalanyp, halyqtyng talqylauyna úsynyldy. Keyinirek Ghabeng studiyagha kelip, óz dausymen ssenariydi oqyp beredi. Qashanda qalghudy bilmeytin qaghilez Kamal Smayylov tarihy sәtti qalt jibermey, taspagha kóshirtip alady. Ókinishke qaray, búl taspa da әli kýnge tabylghan joq.

«Qyz Jibek» – jyldar boyy bir ruhany serpiludi kýtip jatqan halyq­tyq arman-ansardy, úly meyirim-shap­qat­ty jahangha jariya etken filim. Filimning qongshy rejisseri, ataqty Aleksandr Dovjenkonyng shәkirti Súltan Qojyqovtyng el ishine shyghyp jәdigerler jinau kezinde halyq keremet belsendilik tanytty. Basqasyn bylay qoyghanda, jiyrmagha juyq er-túrman jinaldy. Sonyng ishindegi kýmis jýgendi Qúrandy er kóz jauyn alghany sonday, ol Tólegenning atyna layyq dep tanyldy. Búl er Oljas Sýleymenovting Almaty oblysyndaghy auyldardyng birinen arnayy satyp alghan, óz kolleksiyasynda túrghan dýnie bolyp shyqty. Ómir qyzyq, tosyn syigha da toly ghoy. Osy ekspedisiya Almaty oblysynyng Narynqol audanynda bolghanda Súltekene qoldy-ayaqqa túrmay qolghabys jasap, aqsaqaldarmen kezdestiruge deyin úiytqy bolghan qara bala býginde asa tanymal jurnalist Janbolat Aupbaev edi. «Tyrly aryq» qaranyng qabiletin sol kezde tap basyp tanyp, matematik bolmaq armanyn osy jolgha búrghan da úly rejisser. Jәkeng sol kýnderdi ýnemi eljirep eske alady. Ol jóninde «1001-maqala» atty essemde jetkilikti jazdym.

Endi myna bir ghajap derekti qalay úmytugha bolady? «El birligi degen sóz úyalay­dy ishime» dep dýr silkinip otyratyn Syrlybay beynesin somdaghan Kenen­bay Qojabekovti filim bitkenshe arqalap jýrgen bir bala bar. Ol kýni keshe ómirden ozghan ataqty akademik Ómirzaq Aytbaev bolatyn. Búl – «Qyz Jibektin» halqymen tezirek tabysuyn jaqyndatyp, kýn-týn qalghymaghan el tileuinin, úly meyirimining tiytimdey kórinisining biri. Osylaysha, Jibek pen Tólegen mahabbatynyng tarihyn filimge týsiru әp degennen halyq qoldauyna ie boldy.

Taghy da tasada qalmaugha tiyisti bir derek bylay sóileydi. Filimde at ýstinde quanyshtan jýzi qankóbelek oinap kele jatatyn Jibek qolyndaghy, moynyndaghy, bilegindegi sәndi búiym­daryn laqtyratyny bar edi ghoy. Búl zattar jay jyltyraq (butaforiya) emes, shyn mәnindegi kýmisten jasal­ghan әshekeyler edi. Sonday-aq kóbimiz bile­tin myna bir oqigha da keremet emes pe? Zoobaqtan aqqulardy alyp kel­gende olardy sugha jiberip, biyletu qiyngha týsedi. Onyng ornyn qaz­ben auys­tyrudy da oilaydy. Aqyr sonyn­da N.Tilendiyevting «Aqqu» kýii oryn­­dalghanda aqqular taranyp, biyley jóne­lip, birtindep jaghagha jaqyndaydy.

Kino tobynyng júmysy tanghy saghat altyda bastalyp, týnning bir uaghyna deyin sozylady. Ghajayyp tabighat ayasynda kinoekspedisiya mýsheleri kýnine 30-40 shaqyrym jayau jýrip otyrghan. Lagerige týngi on ekide oralysymen, kelesi kýnning sujeti, týsirilimi turaly әngime qayta bastalady. Qojyqovtyng qataldyghy men talapshyldyghy turaly anyzgha bergisiz әngimening de taraytyny osy kez. Tipti eng jýirik, asau atqa Súltan degen atau beripti. Qysqasy, filim týsirilmey jatyp, ol jónindegi әngime anyzday tarady. Bir seriyagha bólingen 850 myng rubliding ornyna 650 myng rubli bólinip qysym kórsetildi. Ghabit Mýsirepov ssenariydi qysqartudan bas tartty, al Qojyqov kadrlardy yqshamdap, basqasha improvizasiyagha kóshti.

Jiyrma sógis

Búl әngime Qazaqstan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining birinshi hatshysy Qonaevqa jetisimen jedel tapsyrma berilip, kinostudiya diyrektory Kamal Smayylov quana-quana taghy da qosymsha 250 myng rubli bóldi. Dey túrghanmen, ýlken formatty eki seriyaly filimdi ayaqtau ýshin búl qarajat ta jetkiliksiz edi. Aqyr sonynda plenkany ýnemdeuge tura keldi. Filimdi týsiru barysynda Qojyqovqa 20 ret sógis berilipti. «Qazaqfilimnin» әr jiyny «Qyz Jibekpen» bastalyp, «Qyz Jibekpen» ayaqtaldy. Uaqyt ótip barady, keshigu, plenkalar shyghyny shashetekten ketip jatyr, t.b. Býgingi kýnning tilimen aitsaq, osynyng bәrin produserding erligine balaymyz. Al ol tústa últtyq dýnie jasau iynening ýstinde otyrghanmen birdey edi. Alayda sol kezding ózinde Súltekeng Tólegenning epikalyq keyipker ekenine qaramastan shashynyng qysqa emes, qayta úzynyraq boluyn qalaghan. Óitkeni rejisser sonday keskinde keyipkerding jas­tar auditoriyasyna jaqynday týsetinin oilaghan jәne ol oiy dúrys shyqty. «Qyz Jibek» budjetke eki ese payda týsirdi. Halyq ony tik túryp qarsy aldy. Tipti Almatydaghy «Selinnyi» kinote­atryn­daghy alghashqy kórsetilimine júrt esik-terezeni talqandap kirdi.

«Qyz Jibek» týsirilip bitkennen keyin Qojyqov dúshpanyna da tilemes kýizelis kýiin keshti. Nebәri 46 jastaghy rejisserding shashy buryl tartyp, 10 jasqa qartayyp ketti. Filimdi montajdau kezinde infarkt aldy.

Filimdi kórkemdik kenes qabyldarda zal kisige lyq toldy. Alghashqy bolyp ssenariy avtory Ghabit Mýsirepov sóz aldy. Búghan deyin rejisser men ssenariyshi arasynda qatang әngime bolghan edi. Osynyng bәrin eske ala kele klassik qalamger: «Esterinizde bolar, men kezinde filimdi tәuir degenning ózinde qoldamandar degenmin. Al endi býgin Qojyqovtyng ghajayyp filim týsirgenine kózim jetip otyr», – dedi. Filimde rejisserding assistenti bolumen qatar, stenografist qyzmetin atqarghan Bolat Shәripov jazushynyng osy sózin qattap jazyp qoyypty.

«Qyz Jibektin» danqy alysqa ketti. Ony kóptegen el satyp aldy. Jibekting anasyn somdap, filimning suretshisi bolghan Gýlfayruz Ysmayylova sol kýnderdi bylaysha eske alady.

"– Beligiya kinoinstitutynda «Qyz Jibektin» kórsetilimi boldy. Kinodan song olardyng týr-týsi birtýrli qashyp ketkendey kórindi. Asanәli ekeumiz qatty tolqydyq. Ol maghan jaltaqtap qaray berdi. Men «masqara boldyq-au» dep oilaghanymsha bolghan joq, sәl pauzadan song baryp zal toly kórermenning qoshemeti zaldy jaryp jibere jazdady".

40 rubli jalaqy alghan

Eldi osynday zor qoshemetke bólegen filim rejisser taghdyryn basqa arnagha búryp jiberedi dep kim oilaghan? Ol búdan keyin 15 jyl boyyna múnday formattaghy filim týsirgen joq. Birde dybys rejisseri Qadyrjan Qosaygha: «Mening ay sayynghy tabysym 40 rubli ghana», – dep múng shaghypty. «Onyng ýstinde bir dúrys kostumi de bolghan joq. Memlekettik syilyqty tapsyru kezinde eskileu kostummen keldi», – degen Qadyrjan Qosaevtyng sózi de eriksiz eske týsip otyr. Osynau mәrtebeli syilyqty ol da, otbasy da qajetine jarata almady. Kerisinshe, filimge ketken plenkanyng shyghynyn toltyrugha júmsalghan. Jú­mys­syz jýrgen kýnderi jazghan ssenariyler «Qazaqfilimnin» taqyryptyq josparlaryna enbegen. Búl mәselege birjaqty jauap beruge de bolmaydy. Bәlkim, «oy, ony qaytesinder, ol epikalyq filimning rejisseri ghoy» degen jauaptar da berilgen boluy mýmkin. Al epikalyq filimderge qazirgidey ol kezde de az aqsha júmsalmaytyn. Súltekenning birbetkeyligi de kóp adamgha, әsirese basshylargha únay qoymaytyn.

Súltan Qojyqovtyng songhy júmysy әigili paluandar Q.Múnaytpasov pen IY.Poddubnyy turaly edi. Áu basta serial etip jasalmaqshy bolghan búl tuyndynyng taghdyry da tyghyryqqa tirelip, joly qiyn boldy. Qajymúqan róline alynghan Á.Bekbolatov pen D.Zo­lotuhindi (IY.Poddubnyi) olimpia­da mektebine fransuz kýresin ýirenuge jiberedi. Alayda ony aqshany orynsyz paydalanyp jatyr degen jeleumen taghy da «Qyz Jibektegidey» әngime órbitkisi kelgender boldy. Aqyrynda ol búl filim­de ózining oigha alghan maqsatyn jýzege asyra almady. Dúrysy, jýzege asyrtpady. Onyng maqsaty Qajymúqannyng әlem aldyndaghy úmytylmas som beynesin jasau edi. «Qyz Jibektey» filim týsirgen danqty rejisserding atyna búl onay soqpady. Ol sol biyikten týspeudi oilady. Biraq jýie onyng danqyn býrkey almasa da, biyiginen qúlata almasa da óz dengeyin biletin oghan búl filimde odan da joghary biyikke shyghu kerek edi. Biraq oghan jol berilmedi. Áriyne, jýrekke salmaq týsti.

1988 jyldyng 10 nauryzynda súra­pyl suretker Súltan Qojyqov 65 jasqa toldy. Ertesine ómirden ozdy.

Biyl ghasyrlyq mereytoyy atalyp ótip jatqan birtuar re­jiys­serding әp-sәtte sylyp tastaytyn soqyrishekten ómirden ozghanyn eske alsaq, ózeging órtenedi. Onyng ýstine, jedel jәrdem qyzmet kórsetuden bas tart­qan deydi. Kim bilsin? Ol da mýmkin ghoy.

Tizgintartar: Qazaqtyng barsha shygharmashylyq elitasyn júmyldyryp, «Qyz Jibektey» filim týsirgen adamgha da jer basyp jýru onaygha soqpaghan bolar. Dey túrghanmen de, qolda barda qadirin bilmegenimiz de ras. Biraq búnyng bәri adamy ókinish bolghanymen, últ ýshin esh ókinbeysiz. Óitkeni «Qyz Jibek» qaldy, qaytalanbaytyn Qojyqov qaldy. Altynnan eskertkish qoyatyn adam ghoy. Al qazirgi kýni biz «Qyz Jibekti» týsire alar ma edik. Mine, mәsele qayda jatyr? Atys-shabys, qanjosa triller, ekshn kórip otyrmasymyzgha kim kepil?

Qaly Sәrsenbay

Abai.kz