Qazaqstanda qúqyq búzushylyqtargha qoldanylatyn aiyppúl jýiesi – memleketting tәrtipti saqtau, zandy oryndau jәne azamattardyng jauapkershiligin arttyru baghytyndaghy basty tetikterining biri.

Songhy jyldary aiyppúl mólsheri men tәrtibine qatysty birqatar ózgerister engizilip, búl qoghamda keninen talqylanyp jatyr. Bireuler múny tәrtip ornatudyng tiyimdi joly dese, endi bireuler – әleumettik әdilettilikke qayshy keledi dep esepteydi. Ayyppúl shyn mәninde tәrbie qúraly bola ala ma, әlde ol tek memlekettik budjetke týsetin tabys kózine ainalyp ketken be? Osy súraqtar tónireginde mәseleni jan-jaqty saralap kórudi jón sanadyq.

Sarapshylar pikiri men qoghamdyq kózqaras

Ayyppúl jýiesining tiyimdiligi men әdildigi turaly mәsele qoghamda qyzu talqylanyp keledi. Búl túrghyda sarapshylar men týrli sala ókilderining pikirleri ekige jarylghan.

Deputattyng pikiri:

Mәjilis deputaty Erlan Sairovtyng aituynsha, aiyppúl — azamattardy tәrtipke shaqyrudyng manyzdy qúraly. "Biz zangha baghynatyn qogham qúruymyz kerek. Eger azamat jol erejesin búzsa nemese qoghamdyq tәrtipke núqsan keltirse, ol ýshin jauap berui tiyis. Biraq әrbir aiyppúl mólsheri әleumettik jaghdaygha say boluy kerek", – deydi deputat. Onyng pikirinshe, aiyppúl mólsherin belgilegende azamattardyng tólem qabileti men naqty jaghdayy eskerilui tiyis.

Zangerding kózqarasy:

Advokat Gýlnәr Bazarbaeva aiyppúldardyng jii әri negizsiz qoldanyluy zang ýstemdigin emes, kerisinshe, repressivti jýiege úqsap ketui mýmkin ekenin aitady. "Keybir jaghdayda aiyppúl salu mehanizmi azamattardyng qúqyghyn búzugha sebep boluda. Ásirese beynekamera arqyly tirkelgen qúqyq búzushylyqtarda adam faktoryn eskeru mýmkin emes. Búl – zang ýstemdigi emes, avtomattandyrylghan jazalau", – deydi zanger.

Azamattyq belsendining pikiri:

Qogham belsendisi Arujan Sain aiyppúldardyng keyde әleumettik tensizdikti kýsheytetinin atap ótti. "Bireu ýshin 15 000 tenge – týski asqa ketetin aqsha, al basqasy ýshin – ay boyghy tamaqqa jetetin qarajat. Eger aiyppúl tәrtipke shaqyru ýshin bolsa, onda ony tabys dengeyine qaray beyimdeu kerek", – deydi ol. Onyng aituynsha, keybir azamattar aiyppúl tóleuden jaltarsa, basqalary sonyng saldarynan qaryzgha batady.

Qoghamdyq pikir:

Áleumettik jeliler men saualnama nәtiyjeleri kórsetkendey, qazaqstandyqtardyng aiyppúldargha degen kózqarasy ekiúshty ekendigi aiqyn. Bir bóligi ony tәrtip pen qauipsizdikti saqtau qúraly retinde qabyldasa, ekinshileri ony әdiletsiz jәne keyde shekten tys dep sanaydy. Jol qozghalysy erejelerin búzghany ýshin salynatyn aiyppúldar men ekologiyany lastaghany ýshin jauapkershilik arasynda eleuli aiyrmashylyq bar ekenin aityp, aiyppúldardyng tengerimdi әri әdil jýiesin qalyptastyru qajettigin algha tartatyndar kóp.

Salystyrmaly taldau: Qazaqstan men basqa elderdegi aiyppúl jýiesi

Ayyppúl jýiesi әr elde әrtýrli qalyptasqan jәne búl kóbine memleketting qúqyqtyq mәdeniyetine, ekonomikasyna jәne әleumettik sayasatyna baylanysty kórinis tabady. Qazaqstandaghy aiyppúldardyng mólsheri men salynu tәrtibin salystyryp kóreyik.

1. Jol qozghalysy erejelerin búzu:

* Qazaqstan: Belbeu taqpaghany ýshin – 5 AEK (2025 jyly shamamen 17 250 tenge), jyldamdyqty 10-20 km/sagh asyrghany ýshin – 5 AEK.

* Germaniya: Belbeu taqpau – 30 evro (shamamen 14 000 tenge), jyldamdyqty 10 km/sagh asyrghany ýshin – 20 evro (shamamen 11 905 tenge).

* Resey: Belbeusiz jýrgeni ýshin – 1 000 rubli (shamamen 5 000 tenge), jyldamdyqty 20 km/sagh asyrghany ýshin – 500 rubli.

* Singapur: Jol erejesin búzghany ýshin aiyppúldar óte joghary – belbeusiz jýrgeni ýshin 1 000 singapur dollary (300 000 tengege juyq) boluy mýmkin.

Taldau: Qazaqstandaghy aiyppúl mólsheri kirisi ortasha eldermen salystyrghanda joghary, biraq ekonomikalyq damyghan eldermen (mysaly, Germaniya) salystyrghanda – shamamen ten. Alayda ómir sýru dengeyi men tabys kólemi búl aiyrmashylyqty aitarlyqtay kýrdelendiredi.

2. Qoghamdyq tәrtip búzushylyqtar:

Taldau: Qazaqstanda әkimshilik jaza retinde aiyppúlmen qatar qamaq ta jii qoldanylady. Al Europa men Aziyanyng damyghan elderinde kóbine aiyppúlmen shekteledi jәne adamnyng әleumettik beyimdelui eskeriledi.

3. Áleumettik tendik jәne әdildik:

* Skandinaviya elderi (Finlyandiya, Shvesiya): Ayyppúldar tabysqa baylanysty esepteledi. Mysaly, Finlyandiyada jyldamdyqty asyrghany ýshin aiyppúl ailyq tabystyng belgili bir payyzymen belgilenedi. 2015 jyly fin millioneri 54 000 evro aiyppúl tólegen.

* Qazaqstan: Ayyppúl mólsheri barlyq azamattargha tabysyna qaramastan, birdey qoyylghan.

Taldau: Múnday jýie Skandinaviyada әleumettik әdildikti qamtamasyz etedi. Al Qazaqstanda birkelki aiyppúl jýiesi keybir azamattar ýshin auyr qarjylyq jýkteme bolyp otyr.

Ayyppúl jýiesi – kez kelgen qúqyqtyq memlekette tәrtip ornatudyng manyzdy qúraly. Qazaqstanda búl jýie songhy jyldary aitarlyqtay jetildirilip, sifrlandyrylyp jatyr. Alayda sarapshylar men qogham pikirin eskere otyryp, onyng tiyimdiligi men әdildigi әli de talqylaudy qajet etedi.

Salystyrmaly taldau kórsetkendey, Qazaqstandaghy aiyppúl mólsherleri keybir damyghan eldermen dengeyles bolghanymen, azamattardyng tabys dengeyi men әleumettik jaghdayyna sәikes kelmey jatady. Búl – jýieni qayta qarap, iykemdi әri әdiletti etu qajettigin bildiredi.

Skandinaviya elderining tabysqa baylanysty aiyppúl jýiesi nemese keybir Aziya elderindegi aldyn alu baghyty Qazaqstan ýshin de ýlgi bola alady. Sonymen qatar aiyppúlmen  qatar, qúqyqtyq sauattylyqty arttyru, qoghamdyq sanany ózgertu jәne eskertu men týsindiru júmystaryn kýsheytu de manyzdy bolyp sanalady.

Ayyppúl – maqsat emes, tәrtip pen zangha baghynudy qalyptastyrudyng qúraly boluy tiyis. Sondyqtan bolashaqta búl jýie azamattardyng qúqyghyn eskeretin, әleumettik әdildikke negizdelgen tetikke ainaluy tiyis.

Arujan Daulenhan

Abai.kz