Esse

Ýlgi, ýrdis jәne ýshtaghan
Tarqamaytyn qúmary,
Tiltanudyng shynary.
Túghyry altyn syrly sóz –
Taghdyrynyng túmary!
(Taqyryptyng túzdyghy)

Akademik Shora Sarybaevtyng tughanyna jýz jyl toldy. Jýz jyl! Ol jer betindegi jasyn ghúmyrynda sol jýz jyldyng toqsan ýshinshi belesin kórip ketti. Mine, endi, ardaqty aghanyng ruhyn úlyqtaghan jeti jyldy artqa tastap, ghasyrlyq belesine de jettik. Jalpy, ghasyrlyq ghibrat qaldyrghan Shora Sarybaevty kim dep tanimyz?

Ol – eng aldymen, qazaq til bilimining tarihynda airyqsha iz salghan tanymal ghalym. Ekinshiden, óz salasynyng shynyna shyqqan zerdeli zertteushi, ataqty akademiyk. Ýshinshiden, úzaq jyl qyzmet istegen Til bilimi instituty diyrektorynyng orynbasary bolghan bilikti basshy. Tórtinshiden, ýlkenge de, kishige de syily, eshkimge de jattyghy joq aqkónil azamat. Besinshiden, joghary oqu ornynda talay jyl dәris bergen parasatty professor. Altynshydan, birneshe shәkirt tәrbiyelegen úlaghatty ústaz. Jetinshiden, tóniregin kýmis kýlkimen kómkergen, óz ortasyn qashanda toy-dumangha ainaldyryp jýrgen әigili әzilkesh. Segizinshiden, «Qayrat» futbol komandasynyng ortalyq stadionda ótken birde-bir oiynyn qaza qylyp kórmegen, tipti jalghyz úlynyng esimin de sonyng atymen ataghan jankeshti jankýier. Toghyzynshydan, ózi qalaghan búiymyn qalauynsha jinaghan kónekóz kolleksioner. Onynshydan...

Keyde qolynan kóp is keletin jan-jaqty adamdy «segiz qyrly, bir syrly» dep dәriptep jatamyz. Shora aghamyzdyng ózi yqylastanyp atqaratyn sharualaryn asyqpay sanamalap kórsek, ol kisining qyrlary segiz túrmaq, on segizden de asyp ketetin tәrizdi. Ghibratty ghalym qay kezde de kónildi jýrdi. Kónildi jýrgen song qolayyna keletin qay iske de peyili búrylghan boluy kerek.

Shora Sarybaev osydan jýz jyl búryn Tashkent qalasynda әigili aghartushy Shamghaly Sarybaevtyng otbasynda tughan. Qazaq ziyalylarynyng talayynyng tabany tiygen shejireli shaharda dýniyege kelgen ol sәby kezinen-aq últ úlaghatyn sanagha sinirgen synayly. Osylaysha balalyq shaghynda baghytyn týzep, baghdaryn aiqyndap alghan payymdy perzent býkil taghdyryn til bilimimen baylanystyrghandy jón sanady. Búl ghylymnyng san aluan tarmaqtaryna tereng boylap, dialektologiya, leksikologiya, leksikografiya, bibliografiya, til tarihy, morfologiya, altaytanu salalaryna týren saldy.

Ol ýlgisi men ýrdisi qalyptasqan, dәstýri bay klassikalyq ghylymnyng kórnekti ókili boldy. Qolgha alghan zertteulerining qay-qaysysyna da bilek sybanyp kiristi. Ghylymy enbekterining bәri derlik keyingi buynnyng qolynan týspeytin qúndy dýniyelerge ainaldy. Búrynghy odaqtyng barlyq respublikalaryna taraytyn bedeldi ghylymy jurnaldargha onyng maqalalary ýzbey basylyp túrdy. Ol sapaly oi-pikirleri men syndarly úsynystaryn jariyalap, qalyng júrtshylyqtyng yqylasyn iyelenu arqyly tumysynan ziyalylar әuletining boytúmary ispetti Sarybaev degen atatekti belgili brendke ainaldyrdy. Áriyne, eki ghasyr ishinde elge mәlim bolghan basqa Sarybaevtardyng da ózindik orny bar. Biraq tiltanudyng túghyrly túlghasy bop qalyptasqan búl Sarybaevtyng jóni bólek.

Songhy jiyrma jyldyng bederinde Últtyq Ghylym akademiyasynyng til bilimi salasyndaghy tórt birdey akademiygi el-júrtqa keninen tanymal boldy. Olar – Ábduәly Qaydar, Rәbigha Syzdyqova, Shora Sarybaev jәne Ómirzaq Aytbaev. Ásirese toqsannan asqan aldynghy ýsheuining sergektigine qarap, jýz jastyng esigin erkin ashatyn shyghar deytinbiz. Biraq ghasyr jasau olardyng mandayyna jazylmapty.

El arasyna tarap ketken «San qyrly Sarybaev» degen tirkes bar. Shora aghamyz oigha oralghanda onyng әmbebaptyghy turaly aitylmay qoymaydy. Biraq bәribir onyng ghylymy birinshi kezekte túrady. Ghalymnyng qaldyrghan múrasy býgingi zertteushilerding kәdesine tolyq jarap keledi. Ana bir jyly Shora aghamyzdyng talay jyl boyy jinaghan qúndy kitaptary, dәlirek aitqanda, jeke ghylymy kitaphanasy Astanadaghy últtyq akademiyalyq kitaphanagha tabystaldy. Óte siyrek jәdigerlikterge ainalghan búl kitaptar mәdeniyet oshaghynyng mazmúnyn bayytyp, mәrtebesin arttyra týsti. Tilshi-ghalymdy akademik dәrejesine deyin jetkizgen qasterli qazyna әli de talay úrpaqtyng ghylym jolyna týsuine septigin tiygizedi dep senemiz.

Óz salasynda zor tabysqa kenelgen ziyaly zertteushi lingvistikamen ainalysudyng rahatyn eshtenege de aiyrbastamaydy. Qalghan tirligining bәri ghylymdy ilgeriletip, soghan degen yqylasyn arttyra týsu jolyndaghy qosymsha әreketter bolatyn. Shora Shamghaliyúly múny óte jaqsy týsindi.

Ol bir qaraghanda júmsaq jýrekti, asa aqkónil adam bolyp kórinui mýmkin. Biraq sol júmsaqtyqtyng ar jaghynda maqsatkerlik pen qaysarlyq atoylap túrady. Qolgha alghan sharuasyn ayaghyna jetkizbey tynbaydy. Bilim men ghylym jolynda eshqashan ayanyp qalmaydy.

Shora Sarybaev o basta naghyz ghylym adamynyng densaulyghy myqty, jany taza, sanasy sergek, kónili kóterinki boluy kerek degen qaghidany berik ústanghan-dy. Sol sebepti jas kýninen ózin-ózi kýtken dep oilaymyz. Ghylym әlemindegi úzaq sapargha jaqsylap dayyndalghan tәrizdi. «Kýlki – densaulyq dәrumeni», «Sergektik – sana tazalyghynyng kepili», «Uayym-qayghydan aulaq bolu – midy tynyqtyrudyng kilti», «Qimyl-qozghalys – jýieli júmystyng tetigi», «Ádemi әzil – ornyqty oidyng bastauy» degen sekildi eskirmeytin erejelerdi qaperine alyp, algha qaray adymday berdi. Sol sergektikting arqasy shyghar, ómirge degen qúshtarlyghy men qúlshynysy alabóten edi. Bastaghan isin qashanda ýlgining ýrdisine, ónegening ólshemine ainaldyrady.

Endi býgin jeti jyly kem bir ghasyrdyng salmaghyn saralasaq, ghibratqa toly kezeng bolghanyn kóremiz. Ghasyr ghibraty. Ghibrat ghasyry. Búl – aldymen eren enbekting ghasyry. Shora aghamyz tynbay júmys istegendi ghana bildi. Ekinshiden, ómirlik ónegening ghasyry. Ol ghylymy enbekteri arqyly talay úrpaqqa ýlgi kórsetti. Ýshinshiden, taghylymdy tәrbiyening ghasyry. Ol ózining is-әreketi, maqsat-múraty, amanatqa adaldyghy arqyly birneshe buyndy tәrbiyeledi.

Osy ýsh qasiyeti onyng ýilesimdi ýshtaghany edi dey alamyz.

Syr, sapar jәne súhbat
Kórgendini syilaydy,
Kónilindi qimaydy.
Kýlkilerding týrinen,
Kolleksiya jinaydy!
(Taqyryptyng túzdyghy)

Toqsanynshy jyldardyng ayaghynda Syr eline Shora Sarybaev keldi. Jalghyz kelgen joq. Qasynda eng jaqyn shәkirti Kәrimbek Qúrmanәliyev bar. Kәrimbekti sonau student kezimnen jaqsy bilemin. Jap-jas kýninde Almaty shet tilderi institutynda qúrylghan «Túlpar» degen әdeby úiymdy basqaryp, ózge oqu oryndaryndaghy әriptesterimen tyghyz baylanys jasap túratyn edi. Sol mezgilde tanystyq. Ghylymgha bәrimizden erte keldi. «Ghylymy jetekshim – óte jayly adam», – dep quanyp jýretin. Shora Sarybaevty aitady eken ghoy.

Tynym tappay jortyp, Omby qazaqtarynyng tilin zerttedi. Soltýstik jaqqa qayta-qayta sapar shekti. Aqyry Shókenning jetekshiligimen kandidattyq dissertasiyasyn qorghady. Sodan beri ol Shora aghamyzdy tughan әkesinen kem kórmeydi. Qayda barsa da janynda jýredi. Ústazynyng aitqanyn eki etpeydi. Jeke kóligimen qalaghan jiynyna alyp barady. Ol kisi әbden júmysyn bitirip shyqqansha syrtta sarylyp kýtip túrady.

Endi, mine, sol dәstýr boyynsha Shókendi ertip, Syr boyyna kelip otyr. Búl tústa Kәrimbek Qazaq qyzdar pedagogikalyq institutynyng shet tilderi kafedrasyn basqaratyn edi. Úmytpasam, ol elimiz boyynsha sol tústaghy eng jas kafedra mengerushisining biri boldy-au deymin. Jetekshisi de, shәkirti de birinen-biri ótken jigerli. Sol jigerding arqasynda әkeli-balaly ekeui osy kýnderi Syr boyynda jortyp jýrdi.

Kóp úzamay Shora aghanyng Syr eline kelgen sebebin de anyqtap bilip aldyq. Qyzylorda qalasynda onyng eng jaqyn adamdarynyng biri Ánis Jaqypov túrady. Osyndaghy uniyversiytetting professory. Júrtqa óte syily adam. Ghibratty ghalym. Erterekte týie ataularyn zerttep, kandidattyq dissertasiya qorghaghan. Sol enbek elimizding tilshi-ghalymdarynan joghary bagha alghan. Ánis aghanyng tanymdyq kitabyn tabanynan tausylyp kitaphanadan izdep jýrgenderdi talay kórdik. Týie ataularyn tizip, jiktep-jiliktep, taldap-tarazylaghan әri tiyanaqty jazylghan birden-bir enbek bolsa, nege izdemesin?!

Áleuetti Ánekeng – ómir boyy Syr boyynda qyzmet istegen professor Áuelbek Qonyratbaevtyng zerdeli zamandasy. Keshegi elge tútqa bolghan әigili Áukender dýniyeden ótken song Ánis agha bayyrghy oqu orny aqsaqaldarynyng biri bop qalghan-dy. Biraq biz osy kezge deyin búl aghamyzdyng Shora Sarybaevpen etene aralasatynyn bilmeppiz.

Sol Ánis aghagha biz de bóten emespiz. Sonyng aldynda ghana Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda uniyversiytetining әleumettik mәseleler jónindegi prorektory bop qyzmet istep, qala әkimining orynbasarlyghyna auysqan betimiz. Ardaqty aghalar Almatydan kelgen meymandarmen birge bizding de dastarhandas bolghanymyzdy jón sanapty. Sol tústaghy Qyzylorda qalalyq teleradiokompaniyasynyng tóraghasy Shahizada Ábdikәrimov te qasymyzda jýrdi.

Ánis aghanyng ýiinde otyrmyz. Kәrimbek jetekshisine de, jetekshisining joldasyna da óte erkin sóileydi. Elden búryn kandidattyq qorghap, kandidat bola túra professorlyq ataqqa qol jetkizip, aidarynan jel esip túrghan kezi. Shora Shamghaliyúly bir әngimeni óz jónimen bastap kele jatsa, «Oy, kóke, búl onsha qyzyq emes, odan da ana bir kýldirgi oqighany aitynyzshy», – dep kiymelep ketedi. Oghan sózimdi bólding dep, renish bildirip jatqan Shókeng joq. Erke balasyna bir qarap qoyyp, әngimesin kelgen jerinen әri qaray jalghay týsedi. Shәkirtining de kónilin qaldyrmaydy.

Men Shora Shamghaliyúlymen alghash ret dastarhandas bolghandyqtan, olardyng jarasymdy súhbatyna kóp aralaspay, elge tanymal eki kisini asyqpay tyndadym da otyrdym. Ekeui de – kónening kózi. Sózderi shegedey. Ázili jebedey. Qaljyny kesip týsedi. Biraq zili joq. Bir-birin ara-túra ilip-shalyp qoyady. Sonday jarasymdy. Ásirese, Shóken. Júdyryqtay ghana kisi. Óte tartymdy adam. Aynalasyn kýlkige kómip otyrady eken. Ázil-qaljyng aitqannyng ózinde tyndaushysyna birdi-ekili paydaly derek úsynady. Seni jalyqtyrmaydy. Qayta qanattandyryp, taghy ne aitar eken degizip, eliktirip әketedi. Tuysy bólek túlgha. Harizma degeniniz bir basynda jetkilikti kórindi. Sózdi qalaghanynsha oinatady. Tilden janylmaydy. Áyteuir birdene tauyp alady. Sәl-pәl syltyp basyp jýrse de, dene qozghalysy jep-jenil. Tez qimyldaydy. Shapshang jyljidy. Auyq-auyq bizding Kәrimbekti de qaljynmen qajap-qajap jiberedi.

Búl joly biz – Kәrimbek ekeumiz eki bilimdi ghalym – Shora Sarybaev pen Ánis Jaqypovtyng syndarly súhbatynyng kuәsi boldyq. Ekeui de – óte teren. Qazirgi til mәdeniyeti mәselelerin sóz etti. Tildik qoldanystargha qatysty oralymdy oilaryn aitty. Ár sózi selt etkizedi. Ákimdikke kelgen song jurnalist kezimde qolymnan tastamaytyn diktofonymnyng qayda qalghanyn úmytqan edim. Endi soghan ókinip otyrmyn...

Bir jaghynan, qonaq syilaghanymyz bar, ekinshiden, Kәrimbekpen qashannan qalyptasqan joldastyghymyz bar, Shora aghamyz Almatysyna attanyp ketkenshe habar ýzgenimiz joq. Osynday elge tanymal ziyaly kisiler kelgende Syr boyyndaghylar bir jasap qalatyn edi. Shora aghamyz da búl joly Qyzylordagha ózgeshe lep әkeldi.

Bizdi tang qaldyrghan nәrse – osynday aty mәshhýr adamnyng asa qarapayymdylyghy. Qarapayym kiyinedi. Qarapayym sóileydi. Qarapayym qimyldaydy. Biraq qarabayyrlyqtan aulaq. Qadirli qarapayymdylyq. Múnyng da syryn týsingendeymiz. Ghylymdy alghashqy kezekke qoyyp, mansap mәselesine bas auyrtpaghannan-au dep týidik ishtey. Menmendikten aulaq. Kimmen bolsa da, emin-erkin aralasyp-qúralasyp kete beredi. Áytpese, әigili shanyraqta ósip-ónip, әleuetti әuletting tәrbiyesin kórgen ol qalay asqaqtaymyn dese de erkinde emes pe? Ol sol qarapayymdylyqty qasiyet tútty. Qarapayymdylyq onyng qasterli qaghidasyna ainaldy.

Shamghalidyng Shorasy aqkónil keyippen, aqjarqyn qalyppen ghúmyr keshti. Áriyne, arasynda qabaghyna kirbing úyalap, keyistik bildirip otyratyn kezi de bolady. Biraq múnday sәti úzaqqa sozylmaydy. Sәlden song búlttan bosaghan kýndey jadyrap, jýzine shuaq tarap, shattyqqa bólenip shygha keledi.

Osynday kóterinki kónil-kýy oghan ýnemi jiger berdi. Quatyna quat qosty. Toqsannyng tóbesine shyqty. Jýzding jotasyna jaqyndady. Sóitip, qazaq ghylymyna úshan-teniz payda keltirdi.

Shora kókem erteli-kesh erinbey enbektengenining arqasynda ómirden ótkenshe baq-berekeden ajyraghan joq.

Zerde, zeyin jәne zertteu
Tura jolgha bastaydy,
Teris jolgha baspaydy.
Til turaly sóz bolsa,
Tilip aityp tastaydy!
(Taqyryptyng túzdyghy)

Zertteushige zeyin men zerde kerek. Zeyindi adam bayqampaz bolady. Eshnәrseni de nazarynan tas qaldyrmaydy. Tittey derekting ózin taldap-tarazylap, tújyrym jasaugha beyim túrady. Búl – Shora sekildi teniz týbinen marjan tergen adamday tirnektep sóz jinaghan bilimdar beynetkerge әbden qajet qasiyet. Ol sol qasiyetti jastayynan boyyna sinirdi. Jalpy, oghan o bastan «kerek tastyng auyrlyghy joq» degen úlaghatty ústanym әste jat emes-ti. Tәuir mәlimetti kózi shalsa, dereu janynan tastamaytyn dәpterine týrtip qoyady. Býgin kәdege aspauy mýmkin, biraq keyin izdeseng taptyrmaytyn dýniyege ainalmaq. Osy zandylyqty keyipkerimiz ejelden jaqsy biletin. Jasynan jidashylyqqa tabighaty jaqyn tilshi ghalym siyrek úshyrasatyn sózderding de kórnekti kolleksiyasyn jasady deuge bolady.

Sonymen qatar, ghylymmen týbegeyli ainalysatyn adamnyng zerdeli bolghany jón. Sendey sapyrylysqan derek pen dәiekti ýnemi jadynda ústau, ústap qana qoymay, miynda saqtap-súryptau onay emes. Búl jaghynan Shora Sarybaevtyng qarym-qabileti qayran qaldyrady. Qyryq jyl búryn kórgeni men elu jyl búryn estigenin eshqashan úmytpaydy. Sonyng bәrin ghylymy júmysyna úqyptylyqpen paydalanady.

Shora Shamghaliyúly bir súhbatynda «anekdottardy jaqsy kóremin» depti. Ol shynynda da anekdottardyng shyrayyn shygharyp, әserli etip aitatyn. Búghan júmys barysynda talay ret kuә boldyq. Aynalasyn kýlkige kómip túrady. Janaghy súhbatynda jighan kolleksiyasynda eki myngha juyq anekdot bar ekenin de jayyp salypty. Sonyng keybirin ózi shygharghan desedi. Al endi birqataryn ataqty akter Qúdaybergen Súltanbaev sahna tórinde intermediya týrinde júrtshylyqqa úsynypty. «Osynyng bәri ghylym adamyna kerek pe?» degen oy keledi keyde. Búl oghan paydaly ma, әlde onsyz da uaqyty jetpey jatatyn zertteushining ayaghyna túsau salatyn nәrse me? Shora Sarybaevtyng búghan berer jauaby dayyn. Áriyne, qajet. Anekdot degenimiz – kýlki. Kýlki degenimiz – densaulyq. Al densaulyq degenimiz – ghylymy júmystyng quatty kýshi. Kýlki ómirdi úzartady. Kónilindi kóterip, sanandy sergitetin sol anekdottar Shókendi eshqashan tausylmaytyn tynymsyz enbekke jigerlendirgen joq pa?!

Zerdesi men zeyini myqty bolghan song әigili әkesining ónegeli ómirbayanyna, ózining balalyq shaghyna qatysty әserli epizodtardy da esinde ústap qalghan. Tashkentte dýniyege kelip, 1934 jyly Almatygha qonys audarghan Shora kókemiz barshagha belgili 12-mektepte oqypty. Ol Jambyl turaly alghash maqala jazghan Shamghaly Sarybaev ekenin elding esine salyp qongdy әste úmytpaydy. Búl maqala jiyrmasynshy jyldarda Tashkentte shyghyp túrghan «Terme» jurnalynda jariyalanghan.

Tilding tabighatyn terennen tanityn shiraq Shamghaly úghymtal úlynyng bolashaghyn erterek oilapty. Aynalasyndaghylardyng bәri oryssha sóilep jýrgenin, jas úrpaqtyng shetinen solardyng jeteginde ketip bara jatqanyn kórgen ol týbegeyli sheshimge bel buady. Qalagha kóndige bastaghan Shoranyng qazaqshasy jútandanyp qalmasyn dep, 12-mektepting auyldan kelgen oqushylardy oqytatyn internatyna ornalastyrady. Sonyng arqasynda bala tilge jýirik bolady.

Shoranyng zerdesine saqtaghan myna bir mәlimeti nazar audararlyq. Shamghaly qonystanghan ýidi әr kezende әigili baluan Qajymúqan Múnaytpasov pen ataqty kýishi Dina Núrpeyisova meken etipti. Qajymúqan әkesining dosy kórinedi. «Bir jyl bizben birge túrdy. Qajymúqannyng etigin sheship, kómektesemiz. Ayaghyna oraytyn shúlghauy úzyn bolatyn. Bolat ekeumiz ony ýiden shygharyp salamyz. Soghys uaqytyndaghy tramvaydyng esikteri kip-kishkentay edi, al ol syimaydy oghan. Biz bәrimiz Qajymúqandy tramvaydyng esiginen iyterip kirgizemiz. Sosyn iyterip shygharyp alamyz», – deydi ol ózining esteliginde. Shoranyng aituynsha, Qajymúqan tamaqty da óte az ishedi eken. Tәbeti joq kórinedi. Kerisinshe, búl ony qomaghay dep oilapty.

Al dәulesker kýishi Dina Núrpeyisova óz ýiinde jóndeu jýrip jatqandyqtan alty ay boyy búlardyng shanyraghynda túrypty. Sol mezgilde ol Bolatqa dombyra tartudy ýiretedi. Keterinde oghan óz dombyrasyn syilap, batasyn beredi. Múnyng bәri Shora aghamyzdyng súhbatynda aitylghan. «Dina kartany da tәp-tәuir oinaytyn. Bizge karta oinaudy ýiretken sol kisi», – dep aghynan jarylady әigili tilshi ghalym.

Shókeng ataqty ayaq dop sheberlerining esim-soylaryn jatqa bilse de, sporttyng búl týrine qatysty oqighalardy hatqa týsirip otyrghan. Mәselen, «Qayrat» futbol komandasy turaly 100 alibomnan túratyn shejire týzgen. Bir ghana futbol turaly elu shaqty maqala jazypty. Tipti 1970 jyly Meksikada ótken әlem chempionatyna baryp, әlem qúlaq týrgen dop dodasyn kózimen kórgen. Futbolgha qatysty jinaghan derekterining ózinen kishigirim muzey jasaqtaugha bolar. Ýsh myng maqaldy biriktirgen on bes kelisti katalogy men qazaq kýlkisining alpys tórt týrining saliqaly sipattamasy – kolleksioner ghalymnyng jankeshti enbegining jemisi.

Al óz esimine baylanysty әzilge sayatyn zertteuleri tipti qyzyq. Ol azan shaqyryp qoyghan atynyng týrli halyqtyng tilinde qalay dybystalatynyn tizbelep kórsetedi. Mysaly, qazaqsha – Shora, qyrghyzsha – Choro, japonsha – Shorayama... Osylay kete beredi. Sóitip, alashtyng Shorasynan shyghystyng Shorayamasyna ainalghangha deyingi óz nyspysynyng damu evolusiyasyn jasap shyghady.

Shora kókemizding zeyini men zerdesine edәuir salmaq týsirgen jaghymsyz jәitter de jetkilikti. 1960 jyly «Qazaq til bilimi әdebiyetining bibliografiyalyq kórsetkishi» degen enbegi basylyp jatqan jerinen turalyp ketedi. Turalatynday bar edi. Avtor Alash arystaryn esimderin qysqartyp berse de, enbekterin júrtshylyqqa meylinshe tanystyrmaq bolghan-dy. Sony qyraghy kózder bayqap qalghan. Sol shyrghalangha toly kýnderde Shoragha aghamyz sehqa baryp, júmysshylarmen kelisip, syi-syyapatyn berip, óz kitabynyng turalghan ýsh danasyn jәne turalyp ýlgermegen ýsh danasyn attay qalap alady. Osy sәtte kóz mayyn tauysyp jazghan dýniyesining eki myng danasy kóz aldynda qidalanyp jatty.

Áytse de sonyng bәri tilshi ghalymdy әbden shiryqtyryp, sharbolattay shyndady. Shora Sarybaev «Qazirgi qazaq tili», «Qazaq tilining qysqasha etimologiyalyq sózdigi», «Qazaq tilining dialektologiyalyq sózdigi», «Jana ataular sózdigi», «Qazaqtyng aimaqtyq leksikografiyasy», «Qazaq til bilimining bibliografiyalyq kórsetkishi» atty 6 tomdyq, «Týrkitanu әdebiyetining bibliografiyasy», «Qazaq tilining tarihy grammatikasy», «Qazaq dialektologiyasy», «Qazaq leksikasyndaghy jana sózder», «Qazaq til bilimining mәseleleri», «Qazaq ónirlik sózdigi», «Orys-qazaq sózdigi» jәne basqa enbekterding tólavtory, telavtory nemese qúrastyrushysy boldy.

Ol qaraghaydyng qarsy bitken bútaghy sekildi qiyndyq ataulygha moyymay, syn-synaqtyng bәrin de jenip shyqty. Osydan song Nәrikting úly er Shorany damylsyz dәripteytinimiz sekildi, halyqtyng úly er Shorany da әrdayym este ústaghanymyz abzal.

Ghylym, kýlki jәne futbol
Joghary onyng óresi,
Júqaltandau denesi.
Jan alysyp, jan bergen,
Jankýierding tóresi!
(Taqyryptyng túzdyghy)

Shora Shamghaliyúly jana ghasyrdyng basynan beri «Qaynar» uniyversiytetinde júmys istedi. Búl bir Almatydaghy qazaq ziyalylarynyng basyn qosqan erekshe oqu orny edi. Osy tústa ghylymy enbegimizdi qorghaghan bizdi «Qaynargha» fakulitet dekany, akademik Ómirzaq Aytbaev pen onyng orynbasary Maqpal Orazbek júmysqa shaqyrdy. Osylaysha Shora aghamen birge qyzmet istedik. «Qaynardyn» filologiya fakulitetine ónkey bir saydyng tasynday oily oqytushylar jinaqtalghan-dy. Tilshi-ghalymdar Ómirzaq Aytbaev, Zeynep Bazarbaeva, Saparghaly Omarbekov, foliklortanushy Bolatjan Ábilqasymov studentter aldynda leksiya oqityn. Solardyng arasynda Shora Sarybaev aghamyz jasynday jarqyldap jýrer edi.

Jalpy, Erenghayyp Omarov aghamyz basqaratyn «Qaynar» uniyversiyteti oqu korpusy shaghyn, auditoriyalary yqsham bolghanymen, birligi jarasqan bilim ordasy-túghyn. Sol birlikting berekeli boluyna Shora Shamghaliyúly da mol ýles qosty. Ony studentter óte jaqsy kóredi. Sebebi ózi de әzil qaljyng aityp, әrbir studentti baurap alady. Áyteuir leksiyanyng ýzilisinde úl-qyz Shókendi ortagha alyp, ainalsoqtap shyqpay qoyady. Meyirimdi әri aqkónil adam kimge únamaushy edi?!

Uniyversiytet újymy Shora Sarybaevqa erekshe qúrmetpen qarady. Onyng ýstine oqu orny basshylarynyng biri Kәrimbek Qúrmanәliyev Shora aghamyzdyng shәkirti bolghan son, búl qúrmet eselene týsti. Osynda ótken jiyrma jyl Shora Sarybaevtyng baqytty kezeni dep bilemiz. «Qaynardyn» qaynarynan qanyp ishken mezgilde búghan bizding anyq kózimiz jetti.

«Qaynar» uniyversiytetining professorlary men oqytushylar qúramy týrli is-sharalargha qatysyp túrady. Múndayda Shora aghamyz óte belsendi bop ketedi. Keyde studentter aldynda óner kórsetedi. Shókeng óner kórsetkende anau-mynau әrtistering shang qauyp qalady-au. Ol temirdey tәrtipti ústanyp, sirese qatqan oqytushylar sanatynan bolghan joq. Eger ghylym jolyn qumay, ónerding soqpaghyna týskende de qara ýzip shyqqanday bar eken. Jasy úlghayghanyna qaramastan erkin qimyldaydy.

Kәrimbekpen birge Shora aghamyzdyng ýiine birneshe ret bardym. Búl shanyraqty ýy degennen góri múrajay nemese múraghat degen dúrysyraq bolar edi. Qabyrghadaghy sórelerde kitap óz aldyna, jarty ghasyrdan beri jinalghan gazet qiyndylary qattalyp túr. Bәri de úqypty jinaqtalghan. Kez-kelgen papkany qoyghan jerinen tauyp beredi. Ol – ol ma, sonyng bәrining deregi arnayy kartotekagha jinaqtalghan. Sol kartotekany óz qolymen týzgen – taghy da Shóken. Kitaphanashy da, múraghatshy da, tútynushy da – bir ózi. Yaghni, bir ózi – bir institut. Endi oghan kolleksiya jinaushylyghyn qosynyz. Búl materialdargha da shuaqty shanyraqtyng bir búryshynan oryn berilgen. Ne kezdespeydi deysiz múnda?! Siyrek búiymdar mýiisi. Siyrek sózder tizbesi. Siyrek derekter qoymasy. Qysqasy, búl jerde siyrek emes nәrse joq.

Sportpen shúghyldanbasa da, sportshylardy shekten tys jaqsy kórgeni barshagha mәlim. Ásirese futbol dese, ishken asyn jerge qoyatyn. Ilgerirekte mandaygha basqan jalghyz komandamyz – «Qayrat» oinaghan mezgilde qúdayy berip qalatyn. Kýn rayy qúbylyp, janbyr jauyp túrsa da, úitqyp jel soghyp ketse de, ashyq aspan astyndaghy stadionnyng tórinde otyrady. Jay otyrmaydy, әigili futbol jankýierleri – ataqty qalamger Seydahmet Berdiqúlov pen arqaly aqyn Túmanbay Moldaghaliyevting manayynan úzamay, alandaghy oiynshynyng bәrin týgeldep, әrqaysysyna layyqty bagha beredi. Túmanbay aqyn sol jyldardyng eskirmes esteligi retinde «Futbol keldi» degen barshagha belgili ólenin jazghany mәlim. Shyndyghynda, búl jyr tendessiz sport jurnaliysi Seydaghana arnalghan. Alayda osy shymyr shumaqtar ayaq dop ýshin jan alysyp, jan berisken jankýier Shora aghamyzdyng da bolmys-bitimin aiqyn tanytatyn siyaqty:

Ishken asyn jerge qoyghan dop dese,
Aramyzda sol bir qazaq joq, bәse...
Ýndemeydi ýnireyip Almaty,
Bir aghayyn shyghar edi әitpese.
Namys úly, nar namystyng balasy,
Bastaldy ghoy futbolshylar dodasy.
Úiqy kórmey jýretin búl kezinde,
Neghyp ýnsiz úiyqtap jatsyn, aghasy?!
Jiger qanda, ýmit barda ólmeysin,
Ajal itting aitqanyna kónbeysin.
Futbol keldi, sening әsem futbolyn,
Alasúryp nege týregelmeysin?!

Býginde futbol dese janyn beruge bar osynau aghalarymyzdyng bәri de mәngi úiqyda jatyr. Qazir últ futbolynyng qojyrap ketkeni stadionnyng qyr arqasyna qonyp alyp, qarauyl qarap otyratyn sol kisilerding joqtyghynan ba eken, kim bilsin?!

* * *

Ghylym, kýlki jәne futbol... Bylay qarasan, búl ýsheui mýlde qabyspaytyn úghymdar sekildi kórinedi. Joq, qabysady eken. Shora Sarybaev kónildi kýlki men jankeshti jankýierlikten alghan jalyn-jigerin ghylymdy órkendetuge júmsapty. Sol kýsh-qayrat ony til bilimining shynyna shyghardy.

Júrt jadyndaghy jýzjyldyqtyng naghyz taghylymy osy!

* * *

Akademik Shora Sarybaev «bir ózi – bir institut» dese de, «bir ózi – bir múraghat» dese de, «bir ózi – bir teatr» dese de jarasatyn, ghibraty ghajap adam edi. Onyng sonynda qalghan miyatty múrany qúndy qazynagha toly altyn sandyqqa balaytynymyz anyq.

Birynghay sóz jauhary jinaqtalghan siqyrly sandyqtyng kiltin tapsaq, talay qúpiyagha qanyqtyratyn bolady әli...

* * *

(«Ana tili» gazeti, 1 mamyr 2025 jyl)

Bauyrjan Omarúly

Abai.kz