Qazir últtyq әlipby qalyptyru problemasyn әueli kirilde birjola sheship alu tasada qalyp keledi. Osy mәseleni Serik Erghaly aghamyz talay mәrte kóterip biylik te, ziyaly qauymda qúlaqtaryna qystyrmay jabuly qazan jauly kýiinde qaldy ma degen shaghymyzda tek Semeyge ghana emes, býtkil qazaqqa tanymal tarihshy Amantay Isin aghamyzben bolghan әngime kóp oy saldy.

Aman agha: «Týrki tilderindegi qoldanystargha erekshe mәn beru kerek. Sózderding týp tamyryn izdeu qajet. Ol kezde onday mýmkindik te az bolghan shyghar, sol sebepti oryssha qoldanystardy qazaqsha audarumen әuestenu basym bolghan. Talpynushylargha tilderdi bilu jaghy jetispeydi»,-dep bizge jas ghalymdargha ýlken oy saldy.

Sonymen, alysqa barmay qazirgi sandyq qoldanystaghy milliard, million jәne trillion orys mәnerindegi aitylym men jazylymdy Týrik aghayyndar milyar, milyon jәne trilyon siyaqty dep qalyptastyra alamyz ba?

Ortalyq Aziyadaghy internet tilining kontentterine zer sala qaraytyn bolsaq tilding búzyluy tek bizde ghana emes, qyrghyz ben ózbekte de bayqalyp otyr.

Orys jazuy ózbekter latyngha kóshse de әli óz әserin tiygizude. Sebebi Ortalyq Aziyanyng ghylymy jәne tehnikalyq tili oryssha. Búdan qalay qashyp qútylugha bolady. Orys tili tilimizding sóileu zandylyghyn búzghan kirme sózder oryssha qalay jazylsa, solay aitylugha tiyis deytin «Halyqaralyq termin» deytin miften arylugha osy bastan qam qylugha tiyispiz. Osy baghytta qazaq balasy ústanugha tiyis eki jol bar. Birinshi jol - oryssha qalay jazylsa, solay aitylatyn kirme sózderdi onyng balamasy bolatyn týrikshesimen auystyru, ekinshi jol - aghylshyn tilinen tikeley sóz qabyldau arqyly tilimizdegi barsha oryssha kirme sózdik terminderdi auystyrugha baghdar ústanugha jappay kóshu. Búny búrynghyday tek tilshiler emes, barlyq ghylym men kәsip salasyndaghy qazaq balasy qolgha aluy kerek-aq.

Kirme sózderdi osy eki jolmen auystyru ýrdisin jolgha qoyatyn bolsaq, onda qazirgi mektep qabyrghasynda qazaqsha bilim alyp jatqan shәkirtter tórt tildik sózdikterdi paydalana otyryp, naghyz bilim ala alatyn bolady. Orys-aghylshyn-týrik-qazaq tilindegi sózdikter til ýirengisi kelgen basqa últ ókilderin de qazaqtyng qúshaghyna tarta alatyna bek senimdimiz. Qazaq tilindegi kirme sózderding balamasyn izdeu dәurining kýni ótti. Óitkeni, jasandy zerde bizden, qazaqtardan, jahandyq ýndesudi, aralas-qúralastyqty kerek etedi.
Osy orayda, júrttyng bәri jyr qylyp jýrgen «Álipbi» degennen shyghady. Latyngha auysuda tútas últty bóle jarmay orys tildi әleumettik topqa arnap Úlyqbek Esdәulet aghamyz jetildirgen Yakovlev әlipbii nege nazardan tys qalyp keledi. Búl 42 әriptik әlipby Qazaqstandaghy qos әleumettik toptyng basyn qosugha tiyis ruhaniy-mәdeny progress bolyp tabylady.

Eng bastysy biylik eng әueli 28 әriptik kiril jazuyna ne latyn jazuyna kóshudi qolgha alsa da, almasa da eger qazirgi 42 әriptik jazugha emes, 28 әriptik últtyq sóileuge beyimdelgen kirme sóz endirudi qolgha alatyn bolsa, onda: yo, sh, ch, e, , i, s, y, yu men ya ózinen-ózi ashtan ólip, kóshten qalady. Tek H, H men F baylanysty kisi attary men diny arab-parsy sózderin aitu men jazudaghy saqtalu saqtalmauy әr qazaqtyng jazu men sóileu stiyline baylanysty. Sonymen últymyzdyng aldynda búrynghyday su siyr, týiqús dep sóz qabyldaudan bólek taghyda eki jol túr. Qazaq tilining ereksheligin saqtay otyryp, oryssha terminderdi almastyratyn týrikshe hәm aghylshynsha sózder men sóz tirkesterin sóileu tiline beyimdep jazu ýrdisin jolgha qoyatyn bolsaq onda: Birinshi jol - týrikshesimen auystyru, ekinshi jol - aghylshyn tilinen tikeley oryssha terminderdi auystyratyn sóz qabyldaugha kóshu jenildenedi. Eskeretin dýnie aghylshynan sóz qabyldauda jazylu emes, aityludy eskerip jana sózdi tilimizge engizgen lәzim!

Kiril bolsyn, latyn jazuy bolsyn – Biylik tarapynan bekigen 28 әripke negizdep qabyldanghan shaqta naghyz últtyq әlipbiyimizge ainalady. 28 әriptik sóileu tiline beyimdep kirme sóz qabyldaugha ziyaly qauym men ghalymdar osy bastan tilshiler bekitken qúldyq tanbasy basylghan bodandana orysshalanghan emle men erejege qaramay óz avtorlyq sóz engizu daralyghyn óz salasy boyynsha qolgha alyp júmylatyn bolsa, babalar amanattaghan tilimzdi jahandanudyng qara qúrdymynan saqtay alamyz.

Sóz sonynda aitarymyz, osy orayda orystyng terminge ainalghan jәne kýndelikti túrmystyq tól sózderin de qazaqsha aitugha beyimdep alu jaghy da nazardan tys qalmaugha tiyis.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Erik Qayratbekúly,

Qúnanbay qajy atyndaghy «Alash audarmashylar odaghy» Qoghamdyq Qorynyng tóraghasy

Abai.kz